Аялган абяанууд тухай онтохон

Аялган абяанууд тухай онтохон

Урдын урда сагта, уһан голой тогтоогүй байхада, буряад хэлэнэй дэлгэрээдүй байхада, аялган абяанууд амгалан тэнюун ажаhуудаг байба ха.

Гоё hайхан аялга гаргажа, дуулажа, хашалган абяануудтай элдэб янзын үе боложо наадажа, зугаалжа байгаа. Тиимэ һайн, эбтэй эетэй һуужа байтарынь, буряад хэлэн дэлгэржэ, элдэб шэнэ үгэнүүд бии болобо. Эдэ үгэнүүд абяануудһаа бүридэбэ.

Нэгэтэ Буряад хэлэнэй хаан аялгануудай хоорондо мүрысөөнэй зарлиг буулгаба.
Түрүүшынхинь һур харбаан байба. «Харбаан» гэжэ үгэ соо орохо байраяа аялган абяанууд мэргэнтэнэй мүрысөөндэ буляалдаба. Эндэ гансал эрэ аялганууд илаба.

Хоёрдохи мүрысөөн бүхэ барилдаан байба. «Бүхэ» гэжэ үгэ соо орохо байраяа буляалдаба. Энэ мүрысөөндэ эмэ аялганууд илаба.
Гурбадахинь – мори урилдаан байба ха. «Эмниг морин» гэһэн үгэнүүд байба. Эдэ үгэнүүд соо эрсэ аялганууд байраяа оложо, эрэтэйшье, эмэтэйшье тааража байрлаба.
Тэрэ сагһаа хойшо аялган абяануудай үүргэ ехэ боложо, улам саашаа болоходоо, үгэ соо орохо байраяа буляалдажа, эрэ, эмэ аялганууд эблэрхэ аргагүйгөөр хэрэлдэбэ, анги боложо таһарба.

Нэгэ ангинь «Эрэ» аялганууд гээшэбди гэжэ, томо гэгшын һэеы гэр барижа байрлаба. Эдэнь хадаа табан бүлэ байба.
«А» — тан гэжэ бүлэнь а, аа, ай аялганууд болобо.
«О» — тон гэжэ бүлэдэнь о, оо, ой аялганууд ороно.
«У» — тан гэжэ айлынь у, уу, уй аялганууд.
«Я» — тан гэжэ айлынь үсөөн — хоёр аялганһаа бүридэнэ: я, яа.
«Ё» – тон баһал хоёр аялганһаа бүридэнэ: ё, ёо.

Нүгөөдэ ангинь «Эмэ» аялганууд боложо таһарба ха. Энэ анги соо дүрбэн бүлэ байба. Баһашье, «Эрэ» аялгануудһаа дортохоор бэшэ, гоё һэеы гэр барижа оробо.
«Э» — тэн бүлэнь э, ээ, эй аялган абяанууд гээшэ.
«Ү» — тэн бүлэдэ ү, үү, үй ороно.
«Е» — тэн гэжэ айлынь баһал үсөөн: е, еэ.
«өө» — тэн ори ганса бүлэ байбашье, хаанашье таһардаггүй эхир хоёр.

Гурбадахи ангинь — «Эрсэ» аялганууд, яахашье аргагүй, хүндэлэндэ хүлөө шэхэнгүй, нэгэ борохон һэеы гэр соо байрлаба ха. Эдэ аялганууднай зохид ульгам зантай, хэрэлдэжэ дэмы бэеэ зобоодоггүй ха. Бэерхэнгүй, «Эрэ» тэйшье, «Эмэ» — тэйшье тааража, нэгэ үгэ соо бэшэгдэжэ ябадаг аялганууд байба.
«И»-тэн бүлэдэ и, ии аялган абяанууд ороно.
«ы» — гансаарханаа ябадаг, үгын эхиндэ бэшэгдэдэггүй, аргагуй түбшэн аялган.
«Ю» — тэн гэжэ бүлэ байха, хоёр абяанһаа бүридэнэ: ю, юу.

Уран хүн

Баира Дугаржапова Зүдхэли нютагай һургуулиин багша