Алексей Тенчой. ШАКТИИН ХҮСЭН

Складай үүдэ тойроод, сэрэгшэд иишэ тиишээ үймэлдэнэ. Обоолоотой юумэнүүд дээгүүр алхалан, Иван харуулдаа орохо һанаатай, тойроод байһан нобшо ноохойдо дураа гутан, гэмэрнэ — иимэ журамгүй ямар сэрэг байха юм?! Сапернүүд: «захиралнуудые зүбшэлсэдэггүй, шашаха сүлөөгүйбди, немцүүд добтолно»,- гэжэ шүдэнэйнгөө хоорондуур харюусабад.

Энэ шулуу буталан абадаг газарнуудта эдеэн муудадаггүй, хубсаһа хунаршье һайнаар хадагалагдадаг, зүгөөр хүйтэн байна.Эдеэ хоолой, хүнэһэ хубсаһанай склад Иван хурууһалха дуратай һэн, һэрюун ба аалин газарта дууража һууха дуратай һэн. Саг түргэн ниидэнэ.Тэрэниие һэлгэхыень Иван хүлеэнэ. Холоһоо сапернуудай абяан дуулдажа, нэгэ хэды болоод замхаба. Тэрэниие һэлгэхэеэ юундэб даа, хэншье ерэнэгүй, сэрэгшэн харанхы нүхэн соо ехээр дааража, наранда игаахаа һанана.

Гэнтэ юун бэ даа тэһэршэбэ. Иван һурамхяар гараараа шэхэеэ бүглэбэ. Хүл доронь газар доһолшобо. Дүлиирээд тэрэ газар дээрэ унашаба. Нэгэ хэды саг болоод, сэрэгшэн мэдээгээ орожо, хатуу юумэн дээрэ хэбтэжэ байһанаа мэдэрбэ, хүйтэн газарай, утаанай, порохой үнэр анхилан мэдэрбэ. Бодолнууд аргаахан гоожожо байһандал, хүл дээрээ бодохо шадалгүй байба. Мүнөө зун байна, дайн боложо байна, гэжэ Иван һанажархиба. Теэд юундэ иимэ хүйтэн, харанхы болооб? Тиигэһээр, тэрэниие  интендантска складай харуулда табигдаһанаа һанаба. Хэрэмһээ дүтэхэнэ склад харууһалжа байтарынь, юумэн тэһэржэ, шэб харанхы болоо ха юм даа. Сэрэгшэн түрүүн һохор болошобоб гэжэ һанаба, гарнуудаа нюдэндөө абаашахадаа, бага сагаа хараа  түхэлынь үзэгдэбэ.

Сошоһондоо, бэеэ мэдэнгүй, Иван үүдэн руу гүйшэбэ, теэд хирпиисэ шулуугаар тэрэнь хаагдашанхай байба. Хүнэй абяаншье дуулданагүй. Ухаа мэдээ алдаад, сэрэгшэн гараараа шулуунуудые шэдэлжэ, хашхаржа эхилбэ,теэд дэмы, хэншье харюу үгэбэгүй.

Хэды сагай туршада, тэрэ хажуу тээшэнь шулуунуудые шэдэлбэ, тиигээдшье ханын томо хэлтэрхэйнүүд үүдэ хаажархинхай,  шадалаа бараһан сэрэгшэн тэдэниие диилэжэ ядан, һуудхарба. Сапернууд яараад, тэрээн тухай мартажархёо хадаа. Немцүүд дүтэ ойртожо, тэһэлхэ гэһэн захиралтын ерэхэдэ, мэгдэлдээд, катакомба соо хүн үлөө гэжэ шалгаашье үгы хадаа. Тиимэл хадаа  гашуудалда ушараа, тэрэ дайсанай хүреэлэнһээ бэеэ абараад, үйлын үреэр энэ склад соо хаагдашаха байгаа гү. Бүхы зон тэрэниие мартаа.

Ямар гээшэб, амидыгаар иимэ гүнзэгы, харанхы хүүр соо ороод байхада? Гэнтэ тэрэ сүхэршэбэ, досоонь уур сухалаар дүүрэшэбэ. Тиигэһээр тэрэ бодомжолбо. Тэрэнэй хойноһоо бусаха ха юм. Тэһэлээшэд складай үүдэ зорюута бүглөө ха юм. Эдеэ хоол, хубсаһа хунар бултыень үгы хээгүй, тиигээл хадаа бусаха гэжэ зорилготой байгаа. Тиигэжэ ухаалдиһаар, сэрэгшэн хармаан сооогуураа тамхи, зуруул бэдэржэ, нэгжэбэ. Ойрохон зуура тамхинай гэрэлдэ тойронхиие һулаханаар гэрэлтүүлээд, склад соохиие шэнжэлхэ гэжэ шиидэбэ. Хүлэй орёолтонуудые шатаагаад, һаруул болгоод, оршон тойронхиин газарта хатаһан хилээмэн, консервэ болон тамхи тэрэ олобо. Зай,туража тэрэ үхэхэл үгы хаш! Шубуун дэнгүүдые оложо, түмэр аяга соо табижа, дэн аһааба. Тагууд дээрэ хуушан листовкануудые ба газедүүдые  олобо. Япон дайн тухай уряалнууд болон олон гэгшын хуушан газедүүд хаш. Эдэ бүгэдые тамхяа татахадаа, болон шинель дороо дэбдижэ унтахада болохо бшуу. Тиигэһээр уһа олобо. Газар дорохи хана нойтон байба, зарим газараар уһан һабанана, тэдэ газараарынь аягануудые тодобо. Газар дорохи малтагдаһан харгын һалбаряар һэрюусүүлгын нарин ута шахта харажархиба, тэрэнь өөдөө газарай дэбисхэр татагдаһан байба. Тэрэ нүхөөр гэрэлэй нариихан элшэ татагдажа байба. Складай холын углууда шэнэ хубсаһа олобо.

Иван өөрыгөө шахала хэрэгүүдээр һамааруулба — унтари түхеэрнэ, склад соохиие шэнжэлнэ, эдеэ хүнэһэ таарамжатайгаар газарта табина, хатаһан хилээмэ шиигтэй газарһаа болон үхэр хулганаануудһаа хадагална. Хэды ажаһууха хүсэлтэй, урагшаа эрзэлзэбэшье, нэгэ хэды үдэр үнгэрһэн хойно, гай ехэ уйдхарта тэрэ абтаба. Тэрэ хүүр соо байнаб, намайе хэншье малтажа сүлөөлхэгүй гэжэ мэдэрбэ. Һэрюусүүлгын шахтаар игааһан наранай гэрэл тэрээндэ бэшэ найдалшье үгэхэеэ болибо.

Тиигэжэ өөрыгөө ухаанда хүдөөлүүлээд, Иван  зүрхэндөө эгээл хүндэтэй Машенька инаг басагаяа һанаба. Тэрэ хүбүүе дайнда үдэшэхэдөө, уйдхартайгаар  уйлаа бэлэй. Сэрэгшэн, албан гээшэ албан, гэжэ амараг инагтаа ойлгуулаа һэн. Уялга хадаа уялга! Тэрээнтэеэ үлэхэеэ хэды һанабашье, теэд тэрэ огтолон болохогүй. Дары түргэн бусахаб, тиигээд лэ гэрлэхэбди, гэжэ тэрэ найдуулба. Машенькын хасараар нулимса дуһалжа, зохидхоноор шэмэглэн  оёгдоһон пулаадаар нюураа аршана.

— Ванечка, та намда үгэеэ үгыт даа, заатагүй бусахаб гэжэ! Гуйнаб таниие! Тангүй би яажашье ажаһуухаяа мэдэнэгүйб! — гэжэ Маша бархирһан зандаа шэбэнэбэ. — Мэдээһаатнай, би муу юумэ мэдэрнэб. Намда саг үргэлжэ ажаһуудалай түгэс болохо гэжэ һананаб. Тэрээн тухай аймшагтай зүүдэнүүдые харанаб!

— Маша, үгы  ши яанаш?! Бүхы юумэн хуу һайн байха! Найдуулнаб Таниие! Би заатагүй бусахаб! Үнэн үгэеэ үгэнэб, тангаригланаб! Бусахын түлөө бүхые хэхэб!

— Би хүлеэхэб, час, минута бүхэниие тооложол байхаб!

Инаг басаганайнь хэлэһэн үгэнүүд шэхэндэнь зэдэлжэ, сэрэгшэн үүдэ обоолоотой байһан шулуу шоройдо гүйжэ ошоод, хутага гартаа бажуугаад лэ, уур сухалтайгаар газар малтажа эхилбэ. Теэд эндэ гараса малтаха гээшэ, сайн аягаар нүхэ малтажа байһандал адли байба. Сула хэмхэржэ унаһан ханын хэлтэрхэйнүүдтэ торожо, хүсэ шадалаа бууража, сүхэржэ, хутагаяа шэдэлбэ.

— Мүнөө тэрэ яагаа хаб? Хаана гээшэб? — гэжэ Иван һанаата болоно, — Минии Машенька… Гэнтэ тэрээнтэй муу юумэн тохёолдошоо? — гэжэ тэрэ бодомжолно, тиигэжэ тэрэ муу бодолнуудые ухаан сооһоо намнажа туршабашье, шэнэ шэнэ муу бодолнууд эжэлүүдгүй ой ухаандань орожол байгаа бэлэй.

— Суг дайлалдагша нүхэдни яагааб? Минии үгы болоһые ойлгоо гээшэ гү, теэд тэдэ өөһэдөө амиды гээшэ гү? Мүнөө дээрэ юун боложо байна хаб? Нэгэшье тэмдэг үгыш даа, ай, бурхан? — гэжэ сэрэгшэн хашхараад, тэрэнэй үэ бүхэниинь складай  олон тоото нүхэнүүд соогуур сууряатан тараба.

— Дайлалдахал байгаа ха юм бииб! Би эндэ мана һохор мэтэ нүхэн соо һуунаб! — гээд халаглан сэрэгшэн дүтэхэнэ байһан шэл амһарта үдьхэлжэрхибэ.

Тэрэ гэнтэ олдоһон юумэн тэрэниие ехэтэ һонирхуулба. Тэрэнь 50 литрэй хэмжүүрэй бутылка соо дүүрэн самогон архи байшаба. Тэрэ анхан архяар нэгэшье бэеэ һамааруулдаггүй һэн. Нэгэл дахин окопа соо сэрэгшэд амталуулһан байгаа. Тиигээдшье байлдаанай урда тээ дулаасаха гэжэл тэрэ ууһан байгаа.   Эндэ байһан хэдыхэн час соо ехэтэ хүйтэн байгаа, тэрэ даараад, шүдөө хабиржа байгаа. Арай гэжэ тэрэ амһарта найгуулан, кружка соо самогон аягалаад, амһарыень оролдосотойгоор хаажа, бүртэгэр уһа ууба, тэрэнь юрын уһан мэтээр, ямаршье үнэргүй шэнгеэр үзэгдэбэ.

Шинель дээрээ монсогойрон хэбтээд, тэрэ гэнтэ унташаба. Зүүдэндөө, өөрынгөө жаргалда Машенькые хараба. Тэдэ хоёр онгосо соо һууна, зун байна. Машенька зунай һаруул платитай, үһэнүүдынь атласна лентээр гоёогдонхой, хүзүүндэнь улаан һубһаханууд, тэрэ угаа сэбэрхэн байба.  Сагаан шаргал үһэхэнүүдынь  һэбшээндэ үлеэгдэнэ. Иван, инаг басагаяа хаража, жаргалай охин долгитон тэрэниие дүүргэнэ, тэрэ ехэ баяртайгаар энеэбхилнэ.

Гэнтэ нараниие хара үүлэн бүглэ бүглэһөөр, харанхы боложол боложол байба. Һалхин Машын ээм дээрэхи пулад һуг татан абаад, тэнгэри өөдэ шэдэжэрхибэ.  Уһан дээрэ долгинууд сугларжал, сугларжал байгаад, томо гэгшын болошобо. Тэрэ энэ долгингууд тэһэрһэнһээ бии болоо гэжэ тэрэ хүсэд ойлгобошьегүй. Гэнтэ Иван эрье дээрэ гарашаба, Маша гансаараа нуурай тэгэн доро онгосо соо үлэшэбэ. Тэрэ юуб даа мэгдэнгеэр хашхарна, теэд тэрэ үгэнүүдыень ойлгоногүй. Гэнтэ пулемедой буугай ээлжээн зэдэлжэ, паровозой абяан холоһоо зэдэлэ зэдэлһээр, сахаригуудайнь тоншоон сохилон дүтэлжэ, Иван руу сэхэ добтолжо ябаба. Тэрэ гэнтэ ехэ ханяаданһаараа һэришэбэ.

Тэрэ ехээр хүйтэ абашоо хадаа. Багадаа үбдэхэдэнь, спиртээр тэрэниие үрэжэ аргалдаг бэлэй. Тэрэниие һанаад, үсэгэлдэр дутуу ууһан самогонтой аягаяа абаад, хүлөө, үбсүүгөө үрэжэ эхилбэ. Тиигээд хубсалаад, дахин хэбтээд унташаба. Зүүдэндэнь ехэ һонин хүн үзэгдэбэ. Хэдэн шинель хаяһан газедүүд дороһоо тэрэ хүн бии болошоо. Ямар бэ даа һонин хубсаһатай, ута хүүртигтэй, үргэн үмдэтэй, гартаа һэлмэ баринхай хүн Ваня руу хараад, тархяа һэжэрбэ.  Саарһануудаар түүдэг табяад хүүртигэйнгөө хармаанһаа пиала амһарта гаргаба. Утаагүйгөөр аһажа байһан түүдэг, тэрэ уйтахан нюдэтэй, эхэнэрнүүдэй гүрэдэг мэтэ гэзэгэтэй, тогоон соо ямар бэ даа юумэ шанаба. Тэрэ шанагшаһаа пиала соогоо хээд, Ваняда уулгаба. Гашуун унданһаань бэеэнь һалганажа, сэрэгшэн гэнтэ дулаасашаба.

— Ши мүнөө эдэгэхэш даа. Би шамда ерээд, энэ агы нүхэн соо хайшан гэжэ ажаамидархаб гэжэ заажа үгэхэб. Ходо ерэхэгүйб, хаа яа ерэхэб. Шамда харуулхам гү, 30 жэлэй саана ямар ажаһуудал болохоб гэжэ?

— Харуулыт даа.

— Харыш даа!

Гэнтэ Иванай гайхаһан нюдэндэнь экран дэлгэгдээд, тэрэнэй үнөөхи танилынь ондоо хубсаһатай — ногоон эреэн хубсаһатай — сэрэгшэн хаш, тэрэнэй урда ехэ залуу болошонхой, богонихон үһэтэй. Тэрэ һонин сэрэгшэн үндэр модоной эшэ гол соогуур  гаража ябана. Дээрэһээ хооһон эшэнүүд харгыень хаажа унжалдана. Сэрэгшэн томо хутагаар өөртөө харгы гаргана. Гэнтэ шанга абяан дуулдажа, огторгой дээгүүр самолет ниидэшэбэ, Ваниин һаяшаг хараһан бэшэ, харин тад ондоо, мүнгэмэл далитайнууд, бушуу түргэн ниидэн гарашаба. Тэрээнһээ саарһан уряалнууд унашаба. Сэрэгшэд нэгыень газарһаа абаба. Яагаадшье Ваня тэрэниие ойлгожо уншаа юм ааб даа: дайн дүүрээ, Япони бэеэ тушаагаа гэжэ бэшээтэй байба. Тиигээд лэ зүүдэн дүүрэшэбэ.

Иван, бэеэ һэжэрээд, һэришэбэ, һэрин гэхэдээ, нэгэшье үбшэгүй, энхэ элүүр болошоһон байба. Уйдхар гажаралһаа тэрээндэ юуншье үлөөгүй. Дэнгээ аһаагаад, идхалгын саарһанһаа тэрэ зүүдэндэнь ерэһэн хүн хаража байба. Зүүдэндэнь ерээд, гашуун эм үгэһэн тэрэл хүн. Иван саарһа абаад, нюдэндөө дүтэ олгон хараба. Хайшан гээд, яагаад энэ саарһан энэ склад соо орошоо гээшэб, тэрэ дайн аяар 10 жэлэй саана дайн дүүрээ ха юм?!

— Хэды олон иимэ дайнууд болохо юм, — гээд гунигтайгаар сэрэгшэн бодоод, оонигорхон нюдэтэй япон хүниие һанаад, урмаа хухаржа байнгүй, юунээшье боложо байгаа һаань, албаяа хааха гэжэ шиидэбэ. Тэрээндэ сэрэгэй склад харууһалхыень табяа ха юм, Эсэгэ Орондоо, хаан Эсэгэдэ тэрэ үнэн сэхэ байха бшуу. Шэнэ бодол хүсэлтэй тэрэ һулахан гэрэл доро даалгагдаһан складаа шэнжэлбэ. Тэрэниие малтажа гаргатарынь хүлеэжэ байха тэндэнь бүхы юумэн байна. Гансал өөртөө хүсэ шадал оложо, харанхы соо ажаһуужа шадаха хэрэгтэй. Амиды хүнтэй складай амһар малтажа гаргаха зониие хүлеэхэл даа. Иван өөрынгөө винтовка олоод, задалжа, тоһолбо, бултыень сэбэрлээд, дахин һөөргэнь суглуулба. Дэнгынь дууһажа унтаршаба.

Нэгэл юумэн тухай—  энэ нүхэн сооһоо сүлөөлэгдэхэ болотор хэды саг үнгэрхэб, хэзээ гэртээ бусажа, Машенька һайхасаанаа ушархаб гэжэ, тэрэ бодомжолхоёо һананагүй.

Үдэр сагай  ябаса һамархагүйн тулада, тэрэ ханада зурлаахануудые зорохо гэжэ шиидэбэ, теэд ханаар гоожоһон уһан, тэрэ зуромыень дары һалгажархина. Тиигэжэ сэрэгшэн үглөөдэрынь ойлгобо. Тиихэдэнь тэрэ үглөө бүри сэрэгшэнэй шэнэ хубсаһа үмдэхэ гэжэ шиидэбэ, тайлаһан хубсаһаа жэгдэлэн табяад, тэрээгээрээ үдэрэй тоо тоолохо болоно. Харанхы нүхэн соо руу  гэрэлтэһэн нариихан гэрэлээр үдэр һүни болоһыень ойлгодог байжа, тэрэ үдэрнүүдые һамарбагүй.

Теэд газар дорохи байдал угаа утаар татагдан үзэгдэнэ. Мэгдэжэ, тэсэжэ ядаһан байдал бэеын эзэмдэдэгшье һэн, илангаяа үмдэһэн хубсаһанайнь жэгдэлээн үндэр боложол байхадань, иимэ залуу наһаниинь иимэ удхагүйгөөр үнгэржэ байна, иимэ элүүр бүхэ эрэ хүн һамганшьегүй, үри хүүгэдшьегүй байха болоно гү, гэжэ тэрэ сүхэрдэг байба.

Эдеэ хоол хамгаалжа, Ваня эгээл энэ сагта амин шухала сэрэгэй эдеэ хоол дэрмэдэн, гам хайрагүй хооорожо байһан үхэр хулганануудтай тэмсэжэ эхилбэ. Склад соогуур гүйлдэжэ байһан үхэр хулганаануудые тодожо абаха гэжэ аргаахан һэмээгүй һуугаад хүлеэдэг болобо. Тэдэнэй дүтэлхэдэ, хутагаараа тэдэниие хюдажа, үнэн сэхэ алба хэжэ байһан гүрэнэйнгөө хархис дайсантай тэмсэжэ байһандал, агнуурилжа эхилбэ.

Харанхы соо байһан сагтаа Иванай нюдэн хёрхо болоо, эрэлхэг зоригынь улам хурсадабашье, тэрэнэй бэе махабад һуларжа эхилбэ.  Хэмхэржэ унаһан шулуу шорой малтажа арилгажа, нүхэнэй амһар сүлөөлхэ гээшэ туһагүй хэрэг гэжэ ойлгоод, шулуу шорой үдэр бүри малтахаяа болишобо. Теэд хара ажал хэнгүй байхадань, шадалаа гээжэ эхилээ.Үхэр хулганаануудтай тэмсэлдэ хүсэн хэрэгтэй бшуу. Тиигэжэ Иван бэеэ тамираар һорижо эхилбэ. Абанайнгаа хаанаб даа, хүсэ шадалаа , урма зоригоо бэхижүүлхын тула ямар һорилго хэхэб гэжэ уншаһыень тэрэ һанажархиба. Сээжэеэ нюсэгэлээд, тэрэ абатаяа хоюулаа бэеэ һорижо, хүнэй наадан болодог һааб даа.   Мүнөө тэрэ һорихо даабаринуудые һанажа, бэеэ үргэжэ, толгой дээрэ зогсохо болон хэдэн тамирай үйлэ хэжэ, бэеэ шангалжа эхилбэ.

Үшөө  Иван абынгаа хайшан гээд  угсаатанаа хүндэлхэб гэһэн ёһолол заншалай үйлэ һанажархиба. Долоо үе мүсын ёһололой тэрэнэй үдэр бүриин  һорилгоной гол хуби болобо, мүн тэрэнэй гүн ухаанай хүгжэлтын замай зураг болоо.  Ёһололой түрүүшын хуби хадаа – хүндэлэлгэ мэдүүлхэ. Иван урдаа үбгэн абаяа һанаандаа бии болгобо, үбгэн абыень ходол тойроод байһан олон тоото бүһэтэйшүүл – түрэл гарал, багшанарые тэрэ хара багаһаа һанана, тэдэнэр урдань байһан тэнгэри дүүргэһэн мэтээр бии болоно, тиигэжэ тэрэ хүндэлэлэй ёһолол бэелүүлбэ.  Тэдэнэй урда дохижо мүргэн, шэрээдэ һуухыень урижа, уг үргэлжэлүүлхэ эрхэ олгоһондонь, тэдэндээ баярые сэдьхэлдээ хүргэнэ. Хэрээһэлэн гараа үбсүүндээ асаржа, бүхы бэерээ аха захатандаа гүнзэгы баяраа хүндэлэн мэдүүлнэ. Шиигтэй байдалһаа һөөлдэшэһэн хоолойгоор  тэрэ шанга гэгшээр: « Танаа хүндэлнэб, хүндэтэ угсаатамни!», — гэжэ дуугарба.

Бэеэ һориһоной удаа, Иван унташадаг һэн, тэрээндэ ерэһэн зүүдэнһөө тэрэ ходол үшөө удаан ажаһууха хүсэлтэй болодог бэлэй. Тоонто гэрынь, балшар бага наһаниинь ходол зүүдэлэгдэхэ. Эжытэеэ эрдэм мэдэсэдэ һуража байһаниинь зүүдэлэгдэхэ. Гэр соо һулаханаар дэн аһаха, сонхын саана үдхэн саһа орохо, саһан абаахайнууд тогтонгүй унажал байха. Саһан хүнгэрэгүүд үндэр томо боложол байха, тэрээгээр саһан хадануудые хэхэ, һайндэрнүүдтэ хэрэмүүдые баридаг һааб даа. Энээгээр лэ сүлөө сагаа нүхэдтэеэ дүүргэдэг һааб даа. Тэдэнээ эгээл һамаарха наадан хадаа, саһан хадануудһаа һолжорхо, бэеэ бэеээр саһаар шэдэлсэхэ. Шал норшонхой, бэгзышэнхэйнүүд ерэбэшье, тэдэнэр жаргалтай, түлигдэжэ байһан халуун пеэшэндэ гүйлдэжэ ерэн няалдаха. Ород пеэшэн дээшээ өөдөө абиран, шэрэжэ оёгдоһон хүбэн хүнжэлөөр хушаад, бэеэ дулаасуулхаһаа ондоо ямар ехэ жаргал байхаб даа. Пеэшэн дээрэ дуулан, ямаршье зоболон тэдээндэ хүрэхэгүйгөөр һанагдаха. Дайншье байг, пеэшэн дээрэ ходол дулаан, аятайхан, крестна Груня абгай баранка, хомпеэд  гү, али холо хадагалаатай амтан эдеэ  һарбайха. Груня Иванда угаа дуратай һэн, өөрөө үхибүүдгүй һэн, тиимэһээ тэрээндэ өөрынгөө хүбүүн гү, али ашадаа мэтээр хандадаг бэлэй.  Заримда үлүү ехээр саахартай эдеэ эдюулхэдэнь, эжынь хоюулайень хараадаг һэн.

— Груня, гэнтэ дайн болоо һаань, яаха биибди?

— Иван Федорович! —  гээд нэрэ обогоорынь Груня абгай үхибүүндэ  хандажа, — тэнэг юумэ бү шашагты!  Иимэ зэбсэгтэй зондо хэншье добтолхоёо зүрхэлхэгүй! Пулемедоор агшан зуура бүхы зониие буудажа алажархихоор ха юм! Хэн иимэ тэнэг ябадал хэхэб даа?! Үглөөдэр та һурахаа ошохот. Тиимэл хадаа, бэеэ һайнаар хатаагты. Тиигээд үдын хоол баряад лэ, номоо үзэгты, эжытнай таниие тоо бодолгоор тулюур болоод байнат, гэжэ хэлээ һэн!

— Тиимэл даа, тэндэ хубинууд… — гэжэ гомдонгёор Иван гоншоотоно.

Гэнтэ тэрэ  пиршаганаанһаа һэришэбэ. Багашаг үхэр хулгана эдеэтэй мэшээг дээгүүр гүйгөөд, хойто һабарнууд дээрээ зогсожо, юуб даа пиршаганаад, саашаа гүйшэбэ. Иван дахин  гоё бодолгодоо абтаба.

Зүүдээр манагдаһан һайхан һанаашалан бодолнууд эзэрхэг түримхэй добтолгоор һэлгэгдэжэ, Иван һүрэжэ бодоод, хэрзэгы шэрүүнээр  нүхэнэй амһар хааһан шорой шулуу малтажа захалжа, хирпиисэ, шулуунуудые хажуу тээшэшь обоолжо эхилбэ. Баймга тэрэ буунайнгаа жада хэрэглэдэг болобо. Хүрзэ шэнги хэрэгсэл бэдэржэ, бүхы агы нүхэ урбуулаад, тэрэ юушье олоогүй. Жада хутага хоёр лэ тэрэнэй ажалай гол түхеэрэлгэнүүд болонхой, тэрээгээрээ хэрзыгы ууртайгаар малтадаг һэн. Һүүлдэнь хооһоршоһон, хүсэ шадалаа алдажархиһан Иван углуу тохойгоор шулуунуудые табяад, унтахаяа хэбтэдэг һэн. Абарал үгэдэг зүүдэн болон үдэрэй һанал бодолнуудтань тэрээндэ эжы, Груня абгай, балшар бага наһанайнь нүхэд ерэхэдээ, жэлэй дүрбэн сагууд һэлгэгдэхэ, һаруул үнгөөр сэсэг модод сэсэглэхэ, шанга нара шараха, мүн лэ эдэ зүүдэн, һанаандань һайхан  амараг Машань байхал даа хододоо.

Дахин ээлжээтэ шэнэ үдэр эхилхэ, тобшолбол, балай харанхы, тэрээниие үлэ мэдэгдэхэгүйхэн нүхэнэй забһараар түлхин сасарһан һулахан гэрэл шэнэ үдэрэй буужа ерэһэнэй гэршэ. Тиигэжэ үдэр бүхэниие долоон хоног болотор тоолоод лэ, Иван шэнэ хубсаһа үмдэхэ шадалаа алдангүй, тайлаһан хубсаһаяа зохидхоноор эбхэжэ, бүридхэн, эндэ байһан үдэрэйнгөө тоо тоолодог һэн. Үдэр бүри эдеэ хоолоо тооложо, байраһаань хүдэлгөөд, шулуу шоройһоо үүдэнэй хаалта сүлөөлжэл байдаг һэн, үгы гэбэлынь, өөрыень тэрэ хэмхэрһэн шулуунууд бүглэжэрхижэ магадгүй ха юм.

Иванай тэмсэжэ байһан үхэр хулгананууд шубуун дэн мэрэжэ эхилбэ. Үнгэржэ ерэхэдээ, һүниндөө тэрэнэй унтаанда мыло, шубуун дэнгыень химэлжэл байха. Сэрэгшэн ори ганса гэрэл үгэдэг хэрэгсэлээ үхэр хулганануудта эдюулжэрхихэ аргагүй байгаа бшуу. Удхагүй тэмсэлһээ эсэшэһэн, хүсэ шадалаа алдаһан Иван тэдэнэй хурса шүдэнэй хииганаанһаа һэридэг һэн.Тиигэжэ  Ваня дутуу унтаһаар, зүүдэн юрын байдал хоёроо ойлгохоёо болишобо. Шубуун дэнгүүдээ амһартатайнь агаарта үлгэдэг арга һанабашье, тэрэ хомхой хулганаанууд юрэ ханаар мүлхеэд ганса ябадаггүй, харин өөдөө һүрэжэ шададаг амитад байшоо.  Шуран түргэн  адагуусадтай шубуун дэнэй түлөө тэмсэлынь улам хэрзэгы хүшэр боложол байгаа. Складай эдеэ хоолһоо садатаар эдиһэн үхэр хулганаанууд үдэжэ, олон боложол байгаа. Үмдэһэн хубсаһанайнь обоолто ехэ боложол байна, тэдэнээ Иван тоолохоошье болёо. Тэрээн руу Иван хаража, эдеэ хоолой дүүрэхэдэ, үхэр хулганаа барижа эдихэл хаб гэжэ тэрэ гунигтайгаар бодомжолно.

Тиигэжэл байхадань, тэрээндэ Япон хүн дахин ерэбэ. Складай углууһаа тэрэ гаража ерэбэ, гэжэ Иванда харагдаба. Урданай һонин хубсаһа үмдэнхэй, үһыень монсогойлогдожо уятай.

— Ши дахин үбдэшөөш, нүхэрни.  Бэеэ  иимэ үсэдөөр хайрлажал байһаар, ухаагаа муудашахаш. Шинии абын һургаал: ёһолол — шинии абарал гээшэ. Бэеэ һорилго, тамираар бэеэ хүгжөөлгэ бултыень ойлгоош, харин маани уншалга тухай ши мартааш. Шинии ухаан хэрзэгы болоо, хүн түрэлтэнэй уг тухай ши буруу ойлгожо уурланаш. Шинии һанаһаар, шинии энэ газар доро, энэ склад соо һууһанда  ши тэдэниие зэмэлнэш. Ши зүүдэндөө түрэлэйхидөө, инаг гансаяа харанаш. Амиды зонтой шэнгеэр ши харилсанаш. Ши хаана зүүдэнһөө гү, али энэ нүхэн соохи бодото байдалдаа амиды байһанаа өөрөө мэдэнэгүйш. Хэн хэндэ зүүдэлэгдэнэб? Ши өөртөөл үнэншэхэдөө, амиды байнаш, гэжэ хадуужа аба.  Зүүдэндөөшье, бодото байдалдаашье үнэншэлгэ шамайе татажа гаргаха. 50 жэлэй саана гансаардалгада байхадамни, хаанай урда уялгаа дүүргэжэ, джунги соогууршье тэнэжэ ябахадамни, намайе татажа гаргажал байһандал.

Тэрэ үдэрһөө Иван эсэгынгөө һургаһан ёһолол үдэр бүри бэелүүлжэл байгаа. Тэрээндэ  тон һайнаар бэлдэжэ, ёһололой бүхы хубинуудта үдэр бүри часһаа бага бэшэ сагаа зорюулдаг байгаа.

Ёһолол иигэжэ хубаарилагдана:

Нэгэдэхи хуби дээрэ үгтөө.

Хоёрдохи хуби — «үргэл».

Өөрынгөө дархалһан стол консервнуудаар шэмэглээд, Иван эдеэ хоол  үргэжэ байһандал һанамжална, бүхы өөрыгөө— өөрынгөө бэе, өөрынгөө арга боломжо болон һайн шанараа бултыень айлшадтаа бэлэглэжэ байһандал мэдэрбэ.

Гурбадахи хубить — «муу ябадалай үйлэ элирүүлгэ».

Нэн түрүүн Иван ондоо хүндэ хоро үзүүлһэн бүхы өөрынгөө бэеын, үгын болон ухаан бодолой нүгэлнүүдээ һанаба. Бүхы юумэ сэдьхэлээрээ нээжэ, хэһэн хорото ябадалайнгаа шаналал бии болгожо, иимэ ябадал гаргахадаа, хоро эдиһэндэл адли бодомжолбо. Тиигэжэ досоогоо иимэ үйлэ ябадал саашадаа хэхэгүй гэһэн шанга найдамтай мэдэрэл, хүсэл байгуулба— үгы гэбэл, тэдэ нүгэлтэ ябадалай түлөө ами наһаараа түлэхэб гэжэ мэдэрһэндэл. Эдэ үйлэнүүд бүхы ой ухаанда буйлуулһан: «Минии зүрхэнэй гүн оёорһоо бүхы түрэл гаралайнгаа урда өөрынгөө муу ябадал хэһэнээ элирүүлнэб» гэжэ бодол бүхы өөрынгөө бэе махабадай мэдэрэл гаргажа, ой ухаагаараа бодомжолон түйнэ. Хэһэн муу юумэниинь арюудхагдажа, шаналалаар гаража, шаналха бүринь саашадаа иимэ юумэ хэхэгүйб гэһэн хүсэл улам шангаржа байба.

Дүрбэдэхи хуби — «баясалга».

Бүхы зүрхөөрөө тэрэ өөрыншье, ондоошье хүнэй хэһэн һайхан үйлэ хэрэгүүдээр баясаха гэжэ оролдоно. Энэ ажаһуудалай бүхы һайн һайхан юумэндэ тэрэ баясахые оролдоно. Һайн үйлэ хэрэгүүдтэ, нигүүлэсхы ябадалда бэеэ элсүүлхые оролдоно. Мүнөөшье дахин, тэрэ хайрсаг соо баригдаһан үхэр хулгана алабагүй, бүхы ондоо амитантай эбтэй байхые оролдожо, үхэр хулганаа гарта һургаха,  нүхэдэй харилсаа байгуулжа, бэе бэеынгээ амидаралда туһатай байха гэжэ оролдожо туршажа, тэрэнээ Маша гэжэ нэрлэбэ. Хүн түрэлтэнэй бэетэй байһандаа, өөрһөө һула бэетэй бүхы амидыда нигүүлэсхы ябадал гаргаха шадалтай байһандаа Иван баясана. «Би үнэхөөрөөшье, һайн юумэ  үйлэдөөб» гэжэ тэрэ бодомжолно. Ондоо хүнэй үйлэдэһэн һайн хэрэгтэ тэрэ баясана, өөрөө тэрэниие нюдөөрөө хараа гү, үгы гү, хамаагүй, бүхы хэгдэһэн һайн хэрэгүүдэй түлөө агууехэ баяр мэдэржэ, ондоо хүнэй һайн хэрэгтэ атаархалга болон зүрилдөөнһөө сүлөөржэ эхилбэ.

Табадахи хуби — «гуйлта».

Гуйлтадаа Иван Хамгаалагша Сахюусадые зүбшэгшэдые  болон өөрынгөө түлөө һайн байдал асархыень гуйдаг һэн. Элшэ хүсөөр үгтэһэн һайхан хэрэгүүдые эрхэ сүлөөгэй харгы нээхэ гэжэ тэрэ найдадаг һэн.

Зургаадахи хуби — «зальбарал».

Зальбарал гуйлтада Иван түрэл гаралаа, багшанараа энэ юртэмсэ орхихогүйень гуйдаг һэн. Илангаяа энэ хүн зониие һургаһан, угайнгаа нюуса мэдэсэ дамжуулжа, ондоо юртэмсэ руу ошохоор бэлэн зондо хабаатай һэн. Иван ухаанда тиимэ танилнуудаа дурсан тоолодог һэн.

Долоодохи хуби — «зорюулга».

Өөрынгөө аажам, һанаа амар, жаргалтай байдалда эрмэлзэхынгээ орондо, Иван Дээдын Үнэниие туйлалгада өөрыгөө зорюулдаг һэн. «Бүхы минии үйлэ ябадал бүхы нангинай түлөө нангин ябадалда хүрэхые туһалаг» гэжэ бодомжолдог һэн..

Бүхы Юртэмсэ арюудхагдажа байһандал тэрэ мэдэржэ, бүхы һанамаар эди шэдинүүдтэйгээр тэрэниие бүхы түрэл гаралдаа, багшанартаа барюулдаг һэн. Энэ өөрын удхатай бэлэг һэн: Инаг дуран, энэрил хайрада һургаһан зондо бүхы һанаһан юумэ бэлэглэжэ, тэдэндэ адли болохо шадабари өөртөө  бэхижүүлдэг һэн.

Иван гэнтэ тэрэниие энэ нүхэн соо хүреэлэндэ гэмтэй дайсадайнгаа түлөө маани уншажа эхилбэ.Гэнтэ немец сэрэгшэд соо баһал гэр бүлэтэй үри хүүгэдтэй байгаа ёһотой гэжэ тэрэ мэдэрбэ. Тэдээндэ дайн ород сэрэгшэдтэл адли муу мухай юумэн байгаа ёһотой. Заримдаа Иванда дайсадайнгаа тулада маани уншаха гээшэ һула хүнэй үйлэ ябадал гэжэ бодолнуул ерэнэ, теэд тэрэ дайсадаа хүлисэбэл, энэ нүхэн сооһоо сүлөөлэгдэхэ аргатайб, гэжэ шиидэбэ.

Хэды сагай үнгэрһэн хойно, Иван дахин хаалта болоһон шулуу, шорой малтажа, өөрыгөө абарха гэжэ бодобо. Газар руу жадаяа зоожо байхадаа, юундэ минии хойноһоо ерэнэгүйб, юун болоо гээшэб, юундэ ородшье, бусадшье зон склад малтажа абанагүй гээшэб, гэжэ бодомжолно. Газар дээрэ юун боложо байһыень тэрэ багсаамжалшье шаданагүй. Шулуун хэрэм соо хаалтатай байһан хэдэн жэлнүүд соо сэрэгшэн  өөрөө өөртэеэ хөөрэлдэжэ шададаг болоо, өөрынгөө мэдэлэй зондо захиралта үгэдэг, тэдэнэй түлөө тоосоо хэжэ, саг соогоо даабари дүүргэһэн тухай тоосоо хэжэ, һүниндөө сэрэгшэдэй амаралтада эльгээхэ, өөрынгөө хажууда гансал харуулшаниие үлөөдэг, тэрэнь тэрэнэй зүүдэ манадаг байгаа.

 

Иван сайханаа ууна, тэрэнь архитай холисолдон бүхы һудалаарынь дамжуулагдажа,  тэрэниие досооһоонь дулаасуулжа, бэеэ һула табижа, нюдэеэ бүглөөд, Маша тэрэниие хайшан гээд харадаг байһыень һанана. Хэдэн жэлэй хахасалгадаа һанаан соогоо тэрэнэй дүрэ шэрэжэ, гүрэндөө алба хааһандал адляар тэрээндээ үнэн сэхэ байгаа.

Үдэрһөө үдэртэ Мариятай харилсажа, Иван тэрэнһээ элшэтэһэн суг хамтын дулаахан харилсаанай тэрэнэй харюу мэдэрэл баталжал байгаа. Тэрэнэй урда Иван бэеэ ажаллаһан сэрэгшэн, зохидхон сэбэрхэн сэрэгэй хубсаһатай, тоһоор аршагдаһан хром сабхитай, хаанта засагтаа алба хэжэ, сэрэгшын дүршэл тэрээнтэй шэрэһэн винтовка буугаа  баринхай.

Саг үнгэрхэдэ, тэрэнэй һургаһан үхэр хулгана Машкань эзэнэйнгээ хоолойдо дадажа, элдэб хэрэгтэ хэрэггүй юумыень, бүхы хоолойгоороо хашхаржа дуулаһан дуунуудыень анхаралтайгаар шагнажа даданхай. Ваня зорюута, магад хэншьеб даа, тэрэнээ хашхархада дуулажа болохо гэжэ найдалаа алдаагүй байгаа. Тэндэ хэншье тэрэниие газааһаа шагнаагүй, дуулаагүй, тиигэжэ байтараа Иванай толгойдо ондоо түсэбэй бодол һанагдаба: үхэр хулганада тэрэ мэдээсэл эльгээхэ гэжэ бодобо. Тиигээд, тэрэнээ сүлөөдэ табиха гэхэдэнь, тэрэнь һайн һанаатай Иванһаа ошохоёо һанабагүй, тиихэдэнь, тэрэ энэ һанамжаяа орхибо.

Сүлөө байдалһаа ухаагаа мудашахагүйн тула, Иван инаг амараг Марияда бэшэг бэшэһэн мэтээр хандадаг һэн. Үнгэрһэн үдэрэйнгөө болоһон ушар тухай хөөрэжэ, хүшэр байдалаараа айлгахагүй гэжэ оролдожо, энеэлгэхэ, хүхеэхыень  оролдодог һэн. Энэнь бодолнуудыень гуримшуулжа, сэдьхэлыень номгоруулна. Энэ хэлэһэн бэшэгүүдыень басаган анхаралтайгаар уншажа байна, бүхы сэдьхэлээрээ үгэ бүхэндэнь сэдьхэлээрээ хандана гэжэ тэрэ мэдэрдэг һэн.

— Үсэгэлдэр, Машенька, абамни хайшан гээд бэеэ һоридог байһыень һанааб. Би энэ хэрэгтэнь яһала амжалта туйлааб. Би мүнөө гар дээрэ зогсожо шададаг, 100 дахин согсойжо һуужа, бодожо бэеэ хүдэлгэдэг болооб. Ганса бэе махабаднишье бэшэ, урма зоригнишье хатуужаа, үсэгэлдэр хоёр мэшээг шорой шулуу хажуу тээшэнь абажа хаяаб. Һаядаа эндэһээ сагаан дайда руу  гаража, шамтаяа уулзахал хабди, гэжэ һананаб. Бурхан хайрлыш, Машенька, хөөрыш даа, газар дээрэ юун боложо байнаб даа? Ямар байнабта? Амиды мэндэ гүт? Эжытнай энхэ элүүр гү? Эдеэ хоол, дээрээ оройтой гүт даа? Бэетнай гэмэлтээ үгы аабза? Заримдаа эндэ, харанхы тама соо элдэб муухай үзэгдэлнүүд харагдадаг! Би танай түлөө һанаагаа зобоноб! Бүхы дэлхэй соо аһан ехээр!

Гэнтэ Иван  өөрынгөө хоолой ямараар дуугардагыншье мартажархиһаа ойлгобо, тиигээд дуугаржа байха гэжэ шиидэбэ. Мүнөө хэдэн саг соо хүндэтэй зонуудтаяа хөөрэлдэдэг болобо.

— Мүнөө шамтай дары уулзаха дурамни хүрэнэ, теэд тэрэнээ түлөө юушье хэжэ шаданагүйб! Хутага баряад, энэ ехэ хаалта малтахые оролдооб. Үдэр бүри малтаа һаа, жэлэй туршада бүхы шорой шулуу нүхэнэй амһарһаа сүлөөлхэл байгааб, гэжэ шиидээб, теэд үгы даа. Түмэр үүдэндэ тулажа ерээб. Тэрэ үүдэн хаагдашахадань, дээрэһээнь газараар хушагдашоо хадаа. Минии бүхы оролдолго дүн асараагүй! Машенька, би  энэ дэлхэйдэ дээрэ тон ехээр хүсэлһэн юумэмни гэхэдэ, шамтаяал уулзаха. Теэд, үгы даа, үгы!

Сүхэржэ байхадаа Иван уйдхартай гашуун нулимсаяа дуһаадаг һэн, теэд үнөөхи тэжээбэри үхэр хулганааниинь тэрэнэй сэдьхэлэй байдал мэдэржэ, үбсүүн дээгүүрынь мүлхижэ, һаатуулжа, нюдэ руунь шагаахые оролдодог һэн.

Заримдаа Иванай ухаан балартаһан мэтэ боложо, тэрээндэ элдэб үзэгдэлнүүд харагдадаг һэн. Тэрэ үхэр хулганааниинь нюсэгэн эхэнэр мэтээр үзэгдэхэ, үнгэтэ торгоор бэень орёогдонхой, хара хирээ шэнги хара хилэн үһэтэй, хүл гарынь бугаагаар гоёогдонхой. Нэгэтэ тэрэнь склад соогуур Иваниие обёороншьегүй хатарна. Сошоһондоо Иван хасараа шэмхээд абаба, теэд тэрэ үзэгдэлынь үгы болобогүй. Айһан, гайхаһан Иван асууба:

— Ши хэмши? Ши юундэ хахад нюсэгэмши?

— Би Шакти гээшэб,  Шивын һамган.

—  Шива  гэжэ хэн бэ?

— Шива — Бурхан, Юртэмсые һандаргааша.

Гэнтэ Иван эсэгынгэй нэгэ ном соо ехэ һонин зураг хараһанаа һанажархиба, энэ Шакти Энэдхэгэй бурхадта угаа адли байба.

— Ши Индостанай гүш?

— Тиимэ, би ондоогоор байдаг газараа нэрлэнэб.

— Ши яагаад энээ руу орообши? Юунэй түлөө?

— Ши хойто наһандаа индус байгааш, намайе бурхан гэжэ шүтэдэг байгааш, баян үргэл хэдэг бэлэйш. Ши ехээр үбдөөш, би шамайе абархаяа ерээб. Би хаанашье ямаршье газарта ошохоёо һанабал, ерэдэгби, теэд намайе үсөөхэн лэ зон хаража шададаг. Ши наймае харанаш, юундэб гэхэдэ, урдахи түрэлдөө ши намтай үйлын үриин холбоотой байгааш. Гэбэшье, ши минии  хэлэһэн юумэнэймни хахадыншье ойлгоногүйш даа.

Хатан бурханай энеэхэдэнь, складаар дүүрэн мянган хонхонуудай зэдэлээн дуулдашаба.

Зүдэршэһэн Иван, үнэхөөрөөшье, ухаагаа һамаршанхай, Шактиие хараад, һүүдэр тэрээнһээ гаранагүй гэжэ мэдэрбэ. Хургаараа хий руу загаад:

— Һүүдэр, — гэбэ.

— Тиимэ, намһаа һүүдэр гарадаггүй, Энэ юртэмсэдэ бүхы юумэн хүнэй һанаан: ши, энэ шинии түрмэ гэжэ һанажа байһан склад, булта хооһон бодол, гэжэ ойлгохо ёһотойш. Эндэ хана үгы, шинии хараһан юумэн үгы, зайшье үгы. Энэшни булта юумэ хажуу тээшэнь болгожо шадаха мэдэрэлһээ. Ши өөрыгөө энэ түрмэ соо хаагаад байнаш, ши өөрыгөө өөрөө сүлөөлжэ шадахаш.  Би зорюута эдэ бүгэдые шамда һануулхаяа ерээб. Ши амиды амитадые хургаараа бү заа, тиигэжэ тэдэниие баһана гээшэш!

— Хайшан гээд энэ газар дорохи түрмэһөө гарахам гээшэб? — гээд Иван олойржошье байгаа һаа, айлшанай хэлэһэн юумэнһөө өөртөө шухала юумыень ойлгобо.

— Шамайе тойроод байһан юумэн, энэ ханашни —  хуу хооһон, хараһан юумэншни —  хооһон, шагнаһаншни —  хооһон абяан, шинии үнэрдэһэн үнэр —  шинии  хабдаһан мэдэрэл гэжэ ойлгобол, бэеэ сүлөөлхэш.

— Яажа ойлгохо гээшэбииб? Би хана гараараа барина ха юи бииб, мэдэрнэб. Энэ хана  сүмэлэн гаража шадахагүй ха юм!

— Энэ шинии бодото хумхи бэеын хүреэлэн, үшөө аймшагтай юумэн хадаа – шинии ухаанай хүреэлэн. Ухаан бодолоо арюудхаагүй һаа, шинии бэе сүлөөрхэгүй.

Иван бархиршаба, тэрэ өөрыгөө элһэхэн мэтээр мэдэрхэ, энэ һүрөөтэй  юртэмсын урда багахан гэнэнхэн үхибүүн мэтээр бэеэ мэдэрбэ. Иван гэнтэ энэ агы нүхэ заяандаашье орхижо гарахагүйгөө мэдэрбэ, юундэб гэхэдэ, тэрэ шал тэнэг, бүхы наһаяа  гансал Шактиин хэлэһэн юумэнэй үнэниие мэдэрэлдэл бэшэ бүхы буруу юумэндэ зорюулаа.

— Оо! — гэжэ, нулимсыень хараад, Шакти баясаба,  — Ши анханай манай хэшээлээ һанажа эхилбэ хаш. Шинии нулимса, ямараар ажаһуудалаа үнгэргэхэ ёһотойб, гэжэ ойлгоһон эрид мэдэрэл энээнэй гэршэ болоно. Шинии гүн сэсэн абыншни заажа үгэһэн даабаринуудаа дүүргэжэл бай! Боро юрьёоной бодото байдал болон юртэмсэ тухай һанамжала! Ажаһуудалайнгаа зорилго тухай һана — бодото байдалһаа шинии мэдэрэл хүсэтэй гэжэ ши ойлгохо ёһотойш. Энэншни гэрэл мэтээр нэгэ дары хэдэн тээһээ сасаран дэлгэрнэ ха юм!

Эдэ үгэнүүдые хэлэһээр Шакти  хэдэн түмэн ялагар сэгүүд боложо сасаран, үгы болошобо. Агшан зуура сэл харанхые толормо гэрэлээр гэрэлтүүлжэрхидэнь, энэ шанга ялараанһаа һаргажа, Иван мэдээгээ алдан, унашаба.

Һэрихэдээ тэрэ шал элүүр болошоһон байба, ухаан бодолынь удаан зоболонто зүүдэнһөө һэриһэн мэтэ болошоо. Бодомжолходоо тэрэ үнөөхи эхэнэрэй дүрэ һанажа, нээрээ ерээ гээшэ гү, али олойржо байхадань үзэгдөө гү, гэжэ таажа ядана. Гэбэшье, тэрэнэй хэлэһэн һургаал хараадаа абажа, үсэдөөр шудалжа эхилбэ.

Иван үүдые тойроод байһан шулуу шорой сэбэрлэжэ, газар малтаха гэжэ шиидэбэ. Өөрыень лэ булажархёогүй һаань, шухала. Үүдэнэй хажуудахи хирпиисэ арай гэжэ хэмхэрэгдэжэ, тэрээн дорохи шорой абтагдахань, ехэ хүшэр байба.

Шубуун дэн дууһахаяа байна.

—Ай, бурхан, иигээд лэ аймшагтай шинии сүүд хүрэжэ ерэхэнь… — гэжэ Иван шэбэнэбэ. — иимэл юумэн болодог байна хадаа, хүн зон арьяатан боложо, нэгэшье нангин юумэн үлэдэггүй хаш. Би эндэ манал шэнгеэр харанха нүхэн соо һуунаб, харин газаа— хэды олон зон хосорооб? Энэ ямар аймшагтай гээшэб? Бүгэдэ зон энхэ тайбан ажаһуугаал ха юм, харин мүнөө бултадаа бэе бэеэ, эхэнэр гү, үхибүүд гү, үбгэд хүгшэд гү, хамаагүй, таһа татахаар бэлэн. Анхан сагта ямар байгааб, буудаал һаа, дасайнаа алааш, мүнөө агаарһаа бомба шэдэдэг болоо. Хахад хото, заримдаа бүхы хото бутаран хюдагдана ха юм. Бүхы юумэн газартай худхаран үгы хэгдэнэ, хүнүүд, үхибүүд, наһатайшуул, амитад, ямаршье засаг түрын бодолгодо хабаагүйшүүл булта хосорно! Ай, бурхан, юун боложо байна гээшэб? Ямар байнабши даа тэндэ, минии  Машенька? Хайратамни. Амиды гүш даа? Юун болооб шамтаймни? Нам тухай һанана гүш даа?

Иван уйдхарта абтагдажа, үбдэг дээрэ зогсожо, маани мэгзэм уншажа эхилбэ. Түрүүн Мария тушаа, һүүлдэнь түрэл гарал тушаа, бүхы үхибүүд, эхэнэрнүүдэй түлөө, бүхы амидын түлөө. Тогтон торонгүй Дээдын Бурхадһаа абарал гуйжал байба.  Шэб харанхы соо  газар дээрэ боложо байһан эзэрхэг дайнай хархис муухай үзэгдэлнүүдые, энэ нүхэн соо суг хамта амидыгаар хаагдаһан зонууд мэтээр харагдажал байгаа.

Эгээл энэ хүшэр үе сагта үнөөхи япон хүн бии болошобо. Тэрэнэй мүнөө үмдөөд ябаһан хубсаһаниинь эгээл энэ бодото үйлэдэ тусгаар удха оруулһан мэтэ байба. Яларма торгон хубсаһан һулабхир гэрэлдэ толорно.  Бүхы дүрэнь үндэр түрэлтэ, баян хүн гэжэ мэдэхээр. Үһэниинь ой ухаанда ороогүй түхэлөөр гоёогдонхой. Иван хэлэхэ үгэеэ олобогүй, зүгөөр, айлшанай урда һүгэдэн унаха хүсэл бии боложо, хүл дээрээ буушаба. Тиигэхэдээл, япон хүн дэмжэжэ, богонихоноор толгойгоо дохибо.

— Би шамайе баясуулхамни. Ши һаядаа  нарата дайда руу гарахаш. Теэд гохоруулһуу- ши һохор болохош, тиигээдшье хараашье һөөргөө бии болохо даа. Тиимэһээ би шамайе бэлдэхэеэ һанажа, һургаал заахам. Хаража бай!

Ваниин урдань  экран дэлисэ нээгдэһэн мэтэ болоод, тэрэ гайхангяар ута үһэтэй, ута һахалтай хүниие хаража, сошонгёор өөрыгөө танижархиба.  Тэрэ хүн шубуун дэнгэй гэрэл доро үбдэг дээрээ согсойжо зогсонхой, маани уншана, эгээл иимээр Ваня складта алба хааха  үедөө уншадаг бэлэй. Гэнтэ хаалтануудай саанаһаа шууяан, наяраан дуулдашаба. Шулуун дээгүүр маажажа байһандал, ехэ һонин абяан, шорой адхаржа, түмэр үүдэнэй хажуудахи нүхэн үргэн болошобо. Тэрэ нүхэнһөө факел харагдаад, гал бариһан хүн гаража ерэбэ!

Ваня мэгдэжэ, винтовкаяа абаад:

— Зогсо! Хэн ерэбэб? — гэжэ хашхарба.

Факел бариһан хүн энэ газар доро хүнэй хоолой дуулахаб гэжэ ойлгоогүй, сошоһондоо, галаа унагаажархиба, тиигэбэшье унтараажархингүй, үрдижэ һөөргэнь абаад, хөөрэлдэжэ байһан хүниие шэртэжэ харахые оролдобо.

— Хэн асуунаб? —гээд   факелтай хүн хашхаран харюу үгэбэ.

Аниргүй байдал һамбаашалан, Ваня винтовкынгоо амһар хүдэлгэжэ, склад харууһалжа байһан уялгаяа албан ёһоор дүүргэжэ байба.

— Энэ ямар шүдхэр мэдэбэ, юун боложо байнаб! Сэрэгшэн, байл даа! Хэн гээшэбши, ямар сэрэгэй частиин сэрэгшэн гээшэбши, нэрэ обогоо хэлэ! Ши яагаад эндэ орообши?!

Хуушан складай  оршон соо зэбүүн аниргүй байдал зогсошобо, харанхыда винтовкын жада болон айлшанай шонын шэнги нюдэдэй ялалзаан ялаганана.

— Ши ойлго, дайн үни дүүрөө! — гээд, тэрэ хашхарба. — Ород Хаанай Засаг үни үгы болоо. Хаан эсэгые алаа. Ши хэнэй түлөө энэ склад харууһалнаш?

— Тэрэнэй түлөө, хаан эсэгын түлөө дайлалдаха гэжэ найдалгаяа үгөөб. Тангаригаа тэрээндэ үгэнхэйб!—  гэжэ мэгдэһэн Ваня шэбэнэбэ.

Жадань аргаахан буужа эхилбэ, сэрэгшын һуладаһые һамбаашалан, тэрэ хүн урагшаа алхам хэбэ.

— Зогсо! Буудахаб! Магад ши худлаар хэлэнэш! Хааниие алажа болохогүй ха юм? Ши хаанаһаа иимэ юумэ һанаабши? Этэгээдүүд! — гээд Ваня бэлээр диилдэжэ үгэбэгүй.

— Үнэншыш даа, минии хэлэһээр үнэн ха юм. Хааниие алаһан тэдэ этэгээдүүдтэй эсэргүүсэжэ, буһалгаа хэхын түлөө буу шуу хэрэгтэй ха юм. Тэрэ хүн полковнигай нэрэ обог хэлэбэ, сэрэгшын нэрэ обог асуужа, энэ газар доро энэ байгаа сагһаань хэды жэл үнгэрөөб гэжэ хэлэжэ үгэбэ.

— Иван гэжэ нэрэтэйб. Би 1915 оной август һара соо, аяар 10 жэлэй саана энэ харуулда зогсооб, —  гэжэ сэрэгшэн харюусаба.

—  Иван,  шинии харуул дүүрээ!  Ши сүлөө болобош, энэ харуулаа орхихыешни зүбшөөнэб! — гэжэ унтер ёһолтойгоор мэдүүлбэ.

— Хэды жэл соо энэ агшан үе тухай һаналаа бииб! Энэ катакомбанууд соо намайе мартаһан хүнэй нюур руу нёолбохоёо һанаа һэм!

Уурлаад, Иван зэбсэгээ хаяад, үүдэн руу гэшхэлбэ. Гэн сасуу, винтовкоёо бодхоожо, тулаад, үүдэн тээшэ шэглэбэ. Абарагшынгаа хажууда дүтэлөөд, найгаад, газар дээрэ һуужа эхилбэ. Тэрэ хүниинь Ваниие дүнгэжэ, сэбэр агаарта гарахыень туһалба. Халуун шарама наратай зунай ой угтан абаба, Ваня гараараа нюураа бүглөөд, шангаар хашхаржархиба. 10 жэл соо хүреэлэндэ, шэб харанхыдаа, һулахан дэнгээр гэрэлтүүлэгдэһэн нүхэн соо байһан Иван халуун наранай элшэһээ һохор болошобо. Һайн эмшэндэ үзүүлхэбди гээд, хажуугаар байһан зон тэрэниие найдуулжа захалба.

Экранай дэлисэ хуряаглаба. Гайхаһан Ваня юушье хэлэхэеэ мэдэбэгүй. Харин япон хүн шухала юумэ хэлэхэеэ яараһан мэтээр, дары түргэн дуугаржа эхилбэ.

— Ши ойлго. Энэ минии харуулһан  үйлэнүүд һөөргэдэнгүй ойртожо байна. Удаан хүлеэгдэхэеэ болёо. Харин саашаа юун болохоб, һүүлдэнь — өөрөө һэлгүүлжэ, өөрынхеэр зохёохо аргатайш. Түрэһэн нютагаа бусаха аргатайш, тэндэшни хаан үгы, шинии дуратай басаган ондоо хүнэй һамган үни болонхой, эхэ эсэгэшни үни үхэнхэй. Ши тэндэ хэзээдэшье ажаһуугаагүй мэтээр  тортог болон хосорхош. Шамһаа гансал 10 жэл соо сэрэгэй склад хадагалһан ород сэрэгшын габьяата ябадал тухай бэшэһэн газетын толилолго үлэхэ. Үгы гэбэл, ши ондоо харгы шэлэхэ аргатайш. 10 жэл соо амидарай түлөө тэмсэһэн дүршэлтэеэ хубаалдажа, хүн зондо туһа түшэг болохо аргатайш. Ши тиигэжэ олон зоной ами наһа абархаш. Ши эгээл аймшагтай хаалта – иимэ ушарта хүнэй хосорхо эгээл ехэ шалтаг – айха мэдэрэл дабажа шадаа ха юм ши. Хүн зондо инаг дураар бэеэ ургуулааш, өөрынгөө дайсанай түлөө маани мэгзэм үнэн зүрхэнһөө уншажа һурааш.  Ши амиды амитанай ажаамидарха эрхэ мэдэржэ һурааш— шинии дэн ба мыло эдижэ байһан үхэр хулганануудые алахаяа болёош. Хүнэй үхэхэдэ, ами наһаниинь дүүрэхэгүй тухай хөөрэжэ үгэхэб. Дахин түрэн мүндэлэлгэ гэжэ байха, бидэ  үхэһэнэйнгөө удаа ондоо түхэлөөр дахин түрэдэг гээшэбди, тиигээд  олон жэлнүүд соо шинии  энэ һураһан  үнэн бодото зүйл ойлгожо шадаха болотороо, оло мянга дахин түрэнэбди. Минии шаби гэжэ шамаар омогорхоноб, шамайе саашаа һурахыеш дурадханаб.

Ваня  өөрыгөө хажуу талаһаа хаража байһандал, япон хүндэ харюу үгэжэ дохижорхибо. Харин уралнуудынь «заа» гэжэ шэбэнэбэ.

— Ши мүнөө бэлэн болоош. Хүлеэжэ бай.

Нэгэ хэды саг болоод Иван хаалта болоод байһан шулуу шоройнуудһаа хииганаа дуулажа эхилһээр, хүнүүдэй дуугарха абяан дуулдажа эхилээ. Ваня һүрэжэ бодоод, винтовкаяа гартаа баряад, газарай  хүдэлхые хүлеэжэ зогсобо. Бии болоһон нүхөөр  факел  харагдаад, сэрэгэй хубсаһатай хүн харагдашаба.

— Зогсо! Хэн ябанаб? — гээд Иван аһан шангаараа хашхарба, тэрэнэй хашхараан бүхы агы нүхэнэй булангуудта сууряатан дуулдашаба. Харин шэнэхэн гимнастерка дорохи үбсүүн дээрэнь һуужа байһан үхэр хулганаан сошошобо.

Һүүлээр хэлэгдэхэ үгэ

Зүдэршэһэн һохор болоһон сэрэгшэниие нютагай эмнэлгын газар абаашабад. Эмшэд тэрэниие шалгажа үзөөд, аргалжа ядаад, Варшава руу ород сэрэгшэниие эльгээбэд. Тэндэ эмшэд аргагүй шэди  бэелүүлжэрхёо. Һайн шэлэһэн аргань Иваниие һохор байлай байдалһаа абаржа, харадаг болгоо. Тиигээд ород хүниие сэтгүүлшэд добтолжо, тэрэнэй ушарта ябадал тухай Варшавын газетэнүүдтэ бэшэгдээ. Польшын сэрэгшэдэй хэлэһээр, офицернүүд тэрэ толилолгонуудыень уншаад:

— Һурагты, хайшан гээд иимэ бэрхэ ород сэрэгшэн алба хаанаб гэжэ жэшээ абагты.

Энээгээр Иванай мүр сараа таһаршоо, тэрэ хайшаа ошооб, хэзээ тэрэнэй арга дүүрээб, гэжэ хэншье хэлэжэ шадаагүй.

Уран хүн Алексей Тенчой