Алексей Тенчой. ТУРКЕСТАНАЙ ИНСТИТУТ

«Бухараагай еврейнүүд Бухарада  байдаг хадаа иигэжэ нэрлэгдээгүй, юуб гэхэдэ, эдэ зон Бухараагай засаг газарһаа тэдэнэй мэдэлэй дэбисхэртэ ажаһууха зүбшөөл  абаһандаа. Тэдэнэр Самарканд, Бухара, Мерва болон бусад хотонуудта ажаһуудаг…» —  гэжэ  Исаак Шаломаевай Марсель хотодо байһан Жан хүбүүндөө 1922 ондо Самаркандаһаа бэшэһэн бэшэгэй мүрнүүд.

 

Гэрэй байдалда тааруулһан томо сонхын  зохидхон гоё хүшэгэнүүдые хүнгэн һалхин хүдэлгэнэ. Үйлсын ногоон тала руу сонхо харагданхай, тэрэнэй саана заха хизаар хүрэтэр таряалангууд  нэмжынхэй. Сүлөө байдалай, хизааргүй дэлисэнүүдэй мэдэрэл гэр руу нэбтэржэ, далайһаа  ерэһэн һэбшээнтэй сугтаа  арюун сэбэр агаар асаржа, бүхы муу хэрэггүй юумэ энэ гэрһээ гаргажа, удхаа алдаһан үльгэрнүүд,  үгы хэгдэһэн дурсалганууд, мартагдаһан хүмхиин тооһон мэтээр һалхи руу хиидхүүлжэ, байгаалиин жама ёһоор иимэ шэдитэ зоной ажаһууһан газарые эдеэшүүлхэ үтэгжэлгэ болоно.

Шэнэ һэбшээн саарһануудые һаршагануулан, стол дэгүүр сасажархиба, эрэ хүнэй эрид гараар бултыень суглуулжа, таһагай хэдэн булуун руу тараабагүй. Энэ хадаа столой саана һууһан хүнэй ажаһуудалай эгээл шухала бэшэгүүд байгаа хаш.

1914 оной сентябриин 5.

«Илдам һайхан Мари, бэе бэедээ адли өөрынгөө борохон үдэрнүүдээр гамтай дахин хубаалдахамни, — гэжэ Исаак бэшэнэ. — Арай шамай  суглуулһан зөөрёороо хэды дахин зоболонто зөөдэлнүүдэй удаа, хэды хүндөөр дабажа, Перси хүрэжэ ерээд байнаб. Энэ гүрэн минии наһандаа үзэһэн газарнуудһаа эгээл һонирхолтой байна. Эндэ үгытэй болон  хаашуул мэтээр хубсалһан, алтан гоёолтотой, эндэ ехэ олон байна, тэдэнэр булта яла сала алтаар бүтээгдэһэн мэтэ зонуудай хоорондохи илгаа элеэр харуулагданхай. Намда, ажаһуудалдаа эдеэ хоолдоо, хубсаһандаа юрын хандасатай бүхы амидын буянтай байдалда һайн абари зантайгаар хандалга тааруу байнал даа, инагхамни. Минии байдал даруу, юрын зандаа, энэ азиин талын эдеэ хоол баһал юрын бшуу. Ээдэһэн һүтэй аяга минии бэе махабдта хүнгэн байдал үгэнэ.  Түрүүшээр эндэ эдеэ хоол бэлдэхэдээ ходол хэрэглэгдэдэг  хлопогой тоһондо дадажа ядааб.Минии хото тэрээндэ тааража ядаа,  харин мүнөө арагуун хлопогой амтангүйгөөр эдеэгээ мэдэржэ шаданагүйб, тэрэнэй нариихан утаан хаа хаанаһаа татагдажа, зүүн зүгэй амтан бүхы эдеэнһээ ама хүрэхэ дуран хүрэдэг. Зүүн Зүгэй эдеэ хоол гоё даа, гэбэшье би бага юумээр  хангалтатай байжа һурааб.

Бүхы байһан мүнгэеэ харгыдаа болон борохон эдеэндээ гарганаб. Энэ хари газарта бүхы минии ажаһууха шадал минии шамда инаг дуран, минии хайрата, болон ши бидэ хоёрой хүбүүндэ дурлал болоно. Энэ дуран намда энэ байдалда ажаһууха хүсэ шадал үгэнэ, хэзээ нэгэтэ шамайгаа нэнгэн тэбэрихэб гэжэ найданаб.  Шам тухай гунигланаб, Мария, одоо ехээр, бархирхаяа һананаб, энэ хэсүү сагта таанадаа, эгээл хайратай хоёроо орхижо энэ хизаар руу ерэхэ хүсэл бодолоо үзэн яданаб. Нэгэл дахин хэһэн алдуугай түлөө, мүнөө хайрата хүбүүнэйнгөө, ши бидэ хоёрой хүбүүнэйнгөө ургажа, томо боложо байхыень  үзэнгүй байнаб.

Би мүнөө гансал хүсэлтэйб — бүхы арга боломжоороо һөөргөө түргэн бусажа, шинии һайхан нюдэдые хаража, манай хүбүүнэй энеэжэ байхые шагнахаяа һананаб. Зүрхэмни хэдэн хэһэг боложо бутаран, Франци руу таанартаа тэһэрэн бусахаяа хүсэнэ, теэд мүнөө энээндэ жааханшье найдал үгыл даа.

Эндэ шэмээ тамиргүй болобо, угаа ехэ халуун байна, ходол ууха, эдихэеэ һанагдана. Эдэ ерэһээр түрүүшын үдэрнүүдтэ би гэргүй хүн мэтэ порт дээрэ хэлсэжэ, шорой хамажа, багахан таһаг хүлһэлжэ абаха аргатай болооб. Тэрэ таһаг ажалай хэрэгсэлнүүдые хадагалдаг байра портын байшангай ара талада оршодог юм. Эндэхи уларил, хайратамни, нээмэл огторгой доро унтахын аргагүй, толгой дээрэ орой заатагүй хэрэгтэй, юуб гэхэдэ, уур сухалтай зонһоо болон унтажа байһан хото соогуур хүнэһэ бэдэржэ тэнэжэ ябаһан үлэн хооһон амитадһаа бэеэ абарха хэрэгтэй. Сэхыень хэлэхэдэ, тэрэ багахан байрамни үхэр хулгана болон бусад мэрэдэг амитадһаа ямаршье хамгаалтагүй, тэдэнэр намтай  һайн хүршэтэй мэтэ тэсэмгэй ажаһуудаг. Ажалай салин тон бага, эдеэндэ юуншье  үлэдэггүй, гэбэшье энэ шухала бэшэ, би бүхы бэрхэшээлнүүдые дабажа, минии хэзээ нэгэтэ байһан эгээл найдамтай газар—  таанартаа бусахын түлөө юушье хэхэеэ бэлэнби.».

Жан   өөрынгөө ажалай таһаг соо угаараа дамжуулагдаһан бодото модоор дархалагдаһан столой саана эсэгынгээ бэшэгүүдые үндэһэлэн, Исаак Шаломаевай ябаһан харгын зурагай мүр шэнжэлэн гаргаха хүсэлтэй үдэшэнүүдээ үнгэргэнэ. Тэрэ хадаа арһанай үнгөөр, үзэл сурталаар  болон ондоо шанараар хүн зониие илгаруулхые оролдоһон засаг түрын хараа бодолһоо хохидоһон гэр бүлэнүүдэй олон зоной нэгэн.  Үнэн дээрэ дэлхэй дээрэхи зон гансал юумэ: эб найдамтай огторгой, бүхы юумэнэй дуталдалгүй байдал, үхибүүдэйнгөө жаргалтай энеэдэн, амгалан байдал лэ хүсэлдэг, гэбэшье засаг түрын идхалга доро бэе бэетэеэ дайлалдана ха юм.

Эсэгынгэй ажаһуудал бүридхэн шэнжэлжэ,  намтарайнь гэнжэ татажа, уран зохёолой  шэмэ оруулжа, гунигтай даа, уйдхартай  угай модоной угсаатанай нэгэнэй түүхэ бэшэһэн дурасхаалай ном байгуулха гээшэ эсэгын хүбүүнэй  уялга гэжэ Жан мэдэрнэ.

Стол дээрэхи  гүрлөө утаһатай  сасагаар хүбөөлэгдэһэн томо абажур дорохи лампа столой саана унташаһан хүниие гэрэлтүүлнэ. Гар бэшэг дээрэ толгойгоо ганхуулан, хариин холо хотодо ухаагаараа байрлаһан мэтэ тэрэ бүхөөр унтажа байна.

Жан өөрынгөө энэ наһандаа эгээл  сасуу ябаһан  үни үнгэрһэн сагтань абаяа хараһан мэтэ үнэн байдал зүүдэн хоёрой хилэгүй бодото зурагтай зүүдэ манана.

Наран шангаар шарана. Эрьеэр уһан бусалхаһаа мэтэ халажа, шатама халуунда хайлажа байһан томо ашаанай онгосонууд  жэрылдэжэ зогсоод, ашаагаа буулгаха ээлжээгээ хүлеэнэ. Наранда шаруулан хаб хара болошоһон  эрэшүүл нюрган дээрээ хүндэ мэшээгүүдые шэрэнэ…

1915 оной январиин 5.

«Хайрата минии Мари, шамһаа холо байһан зоболонто  үшөө нэгэ  үдэр үнгэрбэ, шэнэ үглөө намда гансаардалга дахин асарба, би өөрөөшье — гансаардалга гээшэб. Шамтай хахасалгадаа би унтарааб, сэдьхэлээрээ унтарааб, гэбэшье, намһаа гансал хумхи бэе үлэнхэй, үшөөл шорой хамагшаар хүдэлһэн зандааб. Ажал хүшэр, ехээр эсэнэб, гэбэшье, ажалаа орхиногүйб, Ташкент хүрэтэр хүрэхэ мүнгэ суглуулхаяа һананаб, тэндэһээ гэр руугаа ошохо гэжэ найданаб. Энэл даа минии һанал хүсэл ажал хэхэ, амидарха гэһэн зорилго үгэдэг юумэн.  Гэртээ гансал хүрэдэг һаа, тэндээ шамтаяа, багахан хөөрхэн Жан хүбүүнтэеэ сугтаа ажаһуухабди.

Эдеэн дуталдана, ходол үлдэжэ ябанаб, уһан сэрэгшэд намайе эдеэлүүлнэ. Юундэб даа би тэдээндэ һайшаагдааб, юундэб гэхэдэ, эдеэлжэ байхадаа мэдэһэн шүлэгөө сээжээр хэлэжэ үгэдэгби. Һанана гүш, бэе бэедээ шүлэг сээжээр хэлсэдэг бэлэйбди?

— Ши бархирнаш, шинии сэнхир нюдэдэй һорьмоһон шүүдэрээр дүүрэнэ, шүүдэрээр дүүрэн, фиалка алмаз унагаана.

Хайратамни, шамтай бүхы юумэн хуу һайн байг лэ даа, хүбүүн тухайгаа, шам тухай һанаата болоноб…. Дайн, ямар аймшагтайб даа, тэрэ хэды олон хуби заяануудые һандаргааб даа, мүнөө минии болоод байһан үлэн хооһон, үгытэй олон зониие харанаб. Шамайе тэрэ дайраагүйдэнь, ехэтэ баярланаб, гуйнаб шамайгаа, бэеэ гамныш даа, хүбүүгээ гамныш даа.

 

Бидэнэй һонин ехэ муу даа, сэрэгшэдэй хэлэһээр, турогууд амар заяа үзүүлнэгүй, дайшалхы арад урагшаа үһэрилдэжэл байна, бидэниие эзэмдэбэл, эсэс ерэхэ, гэбэшье барисалдахал хэрэгтэй.

Франци. Марсель.  XIX зуун жэлэй һүүл. —  XX –дохи зуун жэлэй эхин.

Исаак Шаломаев XIX –дэхи зуун жэлэй һүүл багаар Францида түрэхэ заяатай байгаа. Эсэгээрээ тэрэ еврей байгаа. Эхэнь хадаа һаргама һайхан дангина, эхэнэрэй анхилма Жаклин гэжэ нэрэтэй, үндэһөөрөө холо ойро суутай мэдээжэ ном хэблэгшэ, ном худалдагша француз урдын дээдэ угай байгаа. Исаакта хара багаһаа эхин болохо номуудһаа хүмүүжэл абаха талаан тудаа. Иимэ угтай гэр бүлэдэ тэрэ балшар багаһаа ухаандаа нангин эрдэмэй мэдэсэ абаа бшуу.

Исаагай үндыһэн гэр хадаа хэдэн олон номой тагуудтай номой санда адли һэн. Тэдэниие харанхатайгаар аршаха, хадагалха, үзэгэй һубарилаар жэгдэхэнээр табиха, ном бүхэниие бүридхэн, тусгаар данса руу бэшэдэг һэн.

Ухаандаа орожо эхилхэ сагһаа Исаак ходол ном гартаа баряад байгаа. Гэр бүлэдэнь булта ном уншадаг һэн! Һүүлдэнь үдын хоол бариха үедөө тэдэнэй зүбшэжэ, тоосолдожо, һанаһан һанамжатая хубаалдадаг байгаа. Тэрэ хэлэ буляалдаанда багахан Исаакшье хабаадалсажа, томо зонууд тэрэнэй һанамжаар һонирходог һэн. Олон ном уншадаг, эрдэм мэдэсэтэй хүбүүхэн басагадта ехэ тоолгодог һэн. Эдир басагадуудшье  һонирхохо, инаг дуранай охи амасаһан залуушье эхэнэрнүүд энэ хүбүүнтэй сэнгэжэ, гүнзэгы дарпагар хормой соогоо залуу хүбүүхэниие нюухашье дуратай һэн. Өөрөө Исаак хурса һонор ухаатай, шанга бэе тамиртайшье һаа эхэнэрнүүдэй хооноһоо гүйдэгггүй эрэшүүлэй тоодо ородог, юрэ  һэбхи харилсаанда дурагүй бэлэй. Эхынгэй һүмбээгөөр тэрэ үнэн сэхэ инаг дуран, һайхан сэлмэг хандаса, сагаан бодол гэжэ хүн шанар шэнгээһэн юм. Гэр бүлын үнэ сэнтэй харилсаа, нэгэл эхэнэртэ дурлажа, ори ганса дураяа бүхэли наһандаа хамгаалжа, шэрэжэ ябаха хүнэй гол шанарнуудые үндэр сэгнэдэг байгаа.

Гэр бүлэ байгуулха тухай һанаата болодог наһандаа Исаак зохидхон, аалихан, эшэмгэйхэн, эрдэмтэй басаханиие обёоржо эхилээ. Мари Дебс хадаа урданай  француз дворян угай байгаа. Угайдхадаа Исаагай хүршэ байшоо. Тэрэ удаахан лэ басаганай хойноһоо ябаа. Дэншье һаа сэхээр өөрынгөө хүсэлһые туйладаг һэн—  басаганай ябадаг харгыгаар ябаха, ушарха, дайралдаха гэжэ оролдохо, үнэн ушархадаа, үгэшье хэлэхэеэ эшэхэ, тиимэһээ уйдхартай зүрхэтэй, өөрыгөө эрид зүрхэгүй байһандаа сэдьхэлдээ харааха. Тэдэнэй уулзалганууд тон адляар лэ үнгэрхэ. Хүбүүн харгыгаар урагша -хойшоо ябажа, басаганай ерэхые хүлеэхэ, тэрэниие харан сасуугаа  юрэ мэдэнгүй ябажа байһандал, урдань гаража ерээд лэ, басаганда толгойгоо дохин мэндэеэ мэдүүлээд, эшэжэ байгаад, үнжэгэн сагаахан, илдамхан нюур руунь сэхэ шэртэхые оролдохо. Мари урдаһаань дарууханаар мэндэшэлэн, хасараа улайжа, нюдэнүүдээ  хажуу тээшэнь болгоод,  түргэн яаран холодохые оролдохо.  Тэрэ яаран түргэн гэшхэлхэ, ута платинайнь хормой намилзан, басаганай аятай зохидхон бэетэй байһые гэршэлхэ.

Мари басаган сэдьхэлдээ энэ Исаак зорюута харгыдань угтажа абан уулзана гэжэ мэдэржэ байгаа, тиимэһээ уулзахаяа һанаха, тэрэнэй ооголхыень хүлеэхэ, зүрхэтэйгөөр гүйжэ ерээд, нюдэ руунь шагаажа, үбдэг дээрээ унажа, нангин үгэнүүдые хэлэхыень хүлеэхэ, теэд хүбүүн тэдэ үгэнүүдые оло дахин өөрынгөө дэбтэр соо бэшэнхэй, бэлдэнхэй, сээжээршье мэдэхэ болонхой һааб даа.

Теэд  Исаак хойноһоонь гүйхэшьегүй, хүшөө мэтээр гозойшоод лэ, хорхойтонгёор лэ хойноһоонь хараад үлэжэ, нариихан бэетэй басаганай углуу руу үгы болотор харан шэртэн зогсохо.

Мари иимэ уулзалгануудай һүүлээр һүниндөө унтахагүй, зобохо, өөрынгөө бодолдоо хүбүүн зоригтой һаа, хайшан гэжэ хандаха һэм, саашань яахал һэм, гэжэ уулзалгаяа зохёожо зураглаха. Һанаата болон байхадаа, Мари  Исаак өөрөө хэзээдэшье зүрхэлхэгүй, дүтэлжэ хөөрэлдэхэшьегүй хадаа гэжэ ойлгожо, хайшан гээд бэ даа, тэрээндэ туһалхые бодоно.

Нэгэтэ дулаахан намарай боро хараанаар гэр тээшээ гэшхэлжэ ябатараа, урдаһаань холоһоо ябажа ябаһан Исаагай дүрсэ харажархиба. Мари тэрэниие оройдоошье хараагүй хэбэр үзүүлээд,  толгойгоо доошонь тонгойлгожо, малгайгаараа нюураа бүглэбэ. Хажуу тээһээ харахада, басаган оршон тойронхиие огтолон харанагүй, гансал өөрынгөө хүл дорохи газар руу оролдосотойгоор шэртэжэ ябана гэжэ һанахаар. Харин үнэн дээрээ малгайниинь нүхэтэй бүдөөр бүрхөөгөөтэй, тэрэнэй саагуур бултыень хаража байгаа бшуу. Мари зорюута яараһан болобо. Хүбүүнэй дүтэлхэлөөр, хаба зоригоо суглуулан, ойлгомторгүй тэрэние мүргэжэрхиһэн болобо бшуу.

Исаак басагые мүрһөөнь барижа, тэбэрилдэшэбэ, тиигэжэ тэдэ хоёр жаргалтай тайзанай үйлэдэ абтабал даа. Агшан зуура тэдэ хоёр нюдэ нюдөөрөө уулзашаба.

— Ах!  Хүлисэгты намайе, би бодолгото болоод, иимэ юумэн болошобол даа,— гэжэ Мари сошонгёор һүхирбэ.

— Та ехээр яараат, — нэгэ бага хүсэ ороһон Исаак хөөрэлдөө дэмжэбэ.

— Тиимэ, харыт даа, харанхы боложо байна, энэ оройн сагта гансаараа энэ гудамжада  үлэшэхэеэ айлгаалби.

— Үнэхөөрөөшье, бүрэнхы болоо, энэ сагта гансаараа үйлсэдэ ябахада аймшагтай, таниие гэр хүрэтэртнай үдэшэхыемни зүбшөөгыт, — гэжэ Исаак дурадхаба.

— Намда ехэ айгүй байна… — гэжэ эшэмгэйгээр Мари харюусабашье,энэ зуура дахин дабтагдангүй үгы болошохо гэжэ мэгдээд, —  зүгөөр, та манай хажууда байдаг бэшэ гүт, нээрээшье. Харгымнай нэгэл хаш?- гээд аргаахан хэлэбэ.

Үнэхөөрөөшье, тэдэнэй харгы нэгэ байгаа.

Исаак  Мари хоёр юун тухай хөөрэлдэхэеэ һанажа ядан, дуугайханууд ябажа байба, тиигэжэ ябатараа Мари түрүүн хүсэ орожо,  эхэнэр хадаа «бухые эбэрһээнь бажуугаа хадаа», саашань тэрэнээ алдахагүй гэжэ оролдобо.

— Танай һуга доро ном байна гү? Юу уншанабта, һонирхожо болохо гү? — гэжэ энеэбхилэн асууба.

Исаак  абяагүй байдалһаа аягүйрхэжэ байтараа, хүхижэ, шүлэгэй согсолбори гаргажа, хэлэбэ: — Байрон!

— Ах! Энэ уран зохёолшын зохёохы замтай би танилби, — гэжэ басаган хэлээд, сээжээр шүлэгэй мүрнүүдые хэлэбэ:

— Би зүүдэ харааб, тэрээн соо бүгэдэ зүүдэн бэшэ һэн.

Сэлмэг наран унтараа — шубуудшье баһа…

Исаак Мари руу  һайхашаан хаража: «Ямар нарин,  һонор, һайхан сэдьхэлтэй гээшэб», — гэжэ бодомжолно.

Мари гарһаань номыень абажа:

— Зүбшөөгыт? — гээд асуугаад, согсолбори һэхэбэ.

— Оо, абагты! — гэжэ Исаак хэлээд, ном баряад байһан гарыень гартаа бажуужа, харюудань ирагуу найрагшын бүтээлэй ондоо мүрнүүдые хэлэбэ:

— — Ши бархирнаш, шинии сэнхир нюдэдэй һорьмоһон шүүдэрээр дүүрэнэ, шүүдэрээр дүүрэн фиалка алмаз унагаана.

Бүхы харгыгаа тэдэ хоёр аргаахан гэшхэлэн, элдэб ирагуу найрагшадай шүлэгүүдые сээжээр хэлсэбэд. Исаак ехэ олон шүлэг мэдэдэг һэн, юуб гэхэдэ, тэрэнэй бүлэ номой хэблэлһээ олзо абадаг һэн тула, тэрэнэй гарта тон шэнэ зохёолнууд ородог һэн. Уран зохёолой үндэһэ табигшад тухай хэлэлтэгүй, тэдээн дээрэл хүмүүжэлэгдөө ха юм. Харин Мари һайн эрдэм мэдэсэ абажа, хадамда гараха наһандаа ябана хадаа,  Исаакһаа дутуугүй эрдэмтэй, һонирхолтой хүн болоод ябаа.

Хотые фонарьнууд гэрэлтүүлбэ, Мариин гэр хүрэтэр гараараа һарбайма болоходонь, тэдэ хоёр хэлсэһэн мэтэ ондоо гудамжа руу годирон, эгээл ута харгы шэлэбэ, тиигэжэ түрүүшын уулзалгаһаа ханалгаяа  ута болгохые оролдобо.

Мари  Исаак  хоёр түргэхэн хахасаба, басаган гэртэхимни харажархина аа гү, гэжэ айнгяар эрьелдэн шагаана. Юрэ миин лэ уулзаһан хүн гэжэ хайшан гэжэ ойлгуулхабши, залуу хүн басагые гэр хүрэтэрынь хүргөөл хадаа, үгэшьегүйгөөр ойлгосотой ха юм, һайхасаан гэжэ!

Тэрэ һүни Мари удаан унтажа ядаба, эрэ хүнэй альганай  энхэргэн хүрэсэ һанан, байһан гарнуудынь хужаадань байгаад эльбэжэ байһандал, мүнөө  болотороо дулааень мэдэрнэ. Хүбүүнэй хилэн мэтэ хоолойһоонь Мари ухаагаа балартан алдана, тэрэнэй хоолой шэхэндэнь дуулдажал, мэдэрэлыень хүдэлгэжэ, тэрэнэй уншаһан шүлэгүүд толгой соонь эрьелдэжэл байха.

Исаак баһал Мари шэнгеэр тэрэ һүни унтажа шадабагүй, бүхы бодолынь гансал нэгэ тээшэ шэглэнэ:  иимэ һайхан хүүхэниие һамган боложо абаха, хүсэлһэн, ори гансахан, эгээл дуратай илдамхан эхэнэрээ тэбэрихэеэ һанана.  Эдэ бодолнуудтаа өөрынгөө сашанхи үйлэ ябадалай түсэб  бодото дүрсэтэй болобо: юу, хайшан гэжэ хэхэб.

Анхан эшэмгэй Исаак үглөөдэрынь ушарһан уулзалгаһаа зоригжоһон, өөртөө бата найданги хүн, Маритай уулзахадаа нэгэшье минута сагаа һалгангүй, дохин мэндэшэлхынгөө орондо, эрид, ёһотойл эрэ хүн шэнгеэр гарынь гартаа бариба:

— Мари, би таниие гуйнаб, намда хадамда гарыт даа, би танай эгээл һайн, эгээл үнэн сэхэ хандасатай үбгэнтнай болохоб!

Мари иимэ ушар эрид эрьелдэхыень хүлеэгээгүй, хүбүүе хараад, нюдэеэ гайхаһандаа бэлтылгэн, хэлэеэ алдажархиба.

— Мари, зай гү? — гээд шиидхэбэри абахынь туһалха гэжэ оролдобо.

Мари шэхээрээ үнэншэбэгүй, иимэ юумэн болодог юм гү! Энэ хүн тэрэнэй  инаг, илдамхан гансатань гээшэ гү?  Тохёолдожо байһан юумэ муугаар ойлгожо, аргаахан, арай ойлгохоор толгойгоо дохино.

Исаак басагые тэбэреэд, бэедээ нэнгүүлбэ.

— Мари, минии илдамхан Мари,  Ши хододоо минии Мари байхалши даа,  — гэжэ шэхэндэнь шэбэнэжэ. — Ши мэдэхэ һаабзаш даа, ямар үнинэй энээн тухай хүсэлөөбииб, теэд шамда дүтэлхэеэ айгааб, мүнөө ши минии Мариш.

Басаганай толгой эрьежэ, ямар бэ даа, ондоо сагай хэмжүүр соо байһандал,  анхан өөртэнь үзэгдөөгүй мэдэрэл үзэгдэжэ, амараг нүхэрһөөнь толоржо байһан инагай элшэнүүдһээ бүхы бэеэнь шатажа байба.

Хэрбэеэ, Исаак Марида иимэ ушарта  юрэнхы ябадалаар, хэдэн дахин уулзалгада урижа, һайнаар бэеэ мэдүүлжэ, дадал болгоогоод,  һамган болохыень дурадхабал, басаган иимэ түргэн яаруу харюу үгэхэеэ шиидэхэгүй байгаа бшуу… Харин  Исаак өөрынгөө ухаанда оло дахин иимэ уулзалга үзөө ха юм. Тэрэл инаг дуратай Маритаяа, ходол хүсэлһэн, дуратай Маридаа. Удаан зоболонтойгоор тэрэ өөрынгөө түсэб табижа, зориггүйгөөр аймхайгаар тэрээн тухай бодомжолжо байтарынь,  Мари басаганай  гаргаһан һулашаг үйлэ тэрээндэ сэдьхэлэйн хүбшэргэйн утаһа татажа, эгээ шангаар табигдаһан мэтээр боложо, табигдаһан хүсэ мэтээр хүбүүндэ зориг үгөө. Мариин орондо ямаршье ондоо басаган байбал иимэ эрдэмтэй, сэхээтэн  хүбүүнэй эрид шиидэнги ябадалда һөөргэдэжэ шадахагүй байгаа бшуу. Нэгэ үтэлһэн хүшөөдэй гү, али хадамда гараха үды үшөөл эдир басаган лэ «үгы» гэжэл харюусахал даа. Тиигээд лэ, нэгэл дахин ушаржа уулзаад лэ, тэдэнэй …

Исаак Шаломаев  Мари Дебс хоёрой түрэ үсөөхэн зонооршье һаа, яһала баянаар үнгэрөө! Гоё һайхан плати, тэргэ, морид, гэршэлэгшэнүүдэй урда бэе бэедээ үгэһэн гэрлэлгын ёһолол ба тангариг  болон, хэзээдэшье, 1913 оной  янза түхэлөөр баяр ёһололой һайндэр, тэдэ хоёрой нэгэдэһэнэй тоололгоной эхин гээд мартагдахаар бэшэ. Залуушуулда бэлдэгдэһэн сэсэгүүдээр шэмэглэгдэһэн  унталгын таһаг соо тэдэниие саб сагаан торгон дэбисхэрээр хушагдаһан ялас гоё унтари угтажа байба.

Гэр бүлын түрүүшын шахуу үдэрһөө Мари  үхибүүтэй боложо, энэ ушарта үбгэ һамган хоёр ехэтэ баясана. Тэдэ хоёрой зүрхэниинь инаг дураар билтаржа, залуу бүлэ тэсэжэ ядан түрүүшын үхибүүгээ хүлеэһэн юм.

Табигдаһан болзорто Мари Исаак хоёр Жан гэжэ хүбүүтэй болобо. Эсэгэдээл адлил бүхэ бэхи, элүүр тамиртай, нюур, үһэнэйншье зүһэ тон адли хүбүүн түрөө. Үхибүүнэй хэмжүүр — 3750, үндэрынь бүхыдөө 58 сантиметр! «Бүхэ!» — гээд түрэлхидынь һайхашаан бахархаха, залуу түрэлхидшье үхибүүгээ һайхашаан, сэдьхэл билтаржа байһан жаргалһаа долоон тэнгэри өөдэ дэгдэнхэйнүүд байгаа.

Нялхынгаа түрүүшын һараһаа эхилээд, бодото эсэгын бүхы һайн шанар харуулжа, Мариһаа холодонгүй, дүйгүйхэн һамгандаа гэрэй ажалдань хамһалсажа байгаа. Теэд өөрөөшье үхибүү түрүүшынхиеэ абажа байгаашье һаа, хоюулаа түрэлхидэйнгээ уялга яһала дүүргэжэ, ондоо хүнэй туһаламжагүйгөөр гарасалдадаг лэ байгаа. Хүбүүнэйнгөө жаргалтай ажаһуудалай  агшан бүхэнииень өөһэдынгөө дурсалгада үлөөхэ хүсэлтэйнүүд байгаа.

Түрүүндөө тулюурханаар лэ болохо: үхибүүгээ орёоходонь, тэрэнь бүд сооһоо хүлөө хүдэлгээд лэ задаршаха, бэеын угаахадаа ходол айха, болгоомжогүйгөөр хүрөөд, гар хүлыень хухалжархихаяа айдаг һэн, Мари эдеэлүүлхэдээ, үхибүүндөө гараараа хүрэхэеэ айдаг һэн. Тиигэһээр  бүхы юумэн дүршэдэг ха юм даа, залуу эжы аба хоёр өөһэдынгөө уялга дүүргэжэ шададаг болобо.

Гэр бүлын жаргалтай эсэгэ бүлынгөө амгалан байдал хангаха уялгатай боложо, Исаак эсэгын шэнэ нэрэ зэргээр зоригжуулагдан, Стамбул руу номой хэблэлэйнгээ хэрэг ябуулха гэжэ коммивояжераар  ошохо гэжэ шиидэбэ. Тэрэнэй хүгшэн аба, удаань эсэгэнь ном хэблэлэй олзын хэрэг ябуулдаг угай ажал дамжуулаа ха юм, тиимэл хадань тэдэнэйнгээ ажал хэрэг үргэлжэлүүлбэ.

Бага үхибүүтэй үлэһэн Мари, үбгэнэйнгөө энэ үүсхэл эрид буруушаабашье, шиидэбэридэнь эсэргүүсэжэ шадабагүй, гэхэ зуура, инаг гансатаяа  хэтэдээ хахасажа байһанаа сэдьхэлээрээ мэдэржэ, уһанай эрьедэ үдэшэжэ зогсоо бэлэй. Богонихоншье һаа, тон ехэ жаргалтай эхэнэр жаргалтаяа эрьешэгүйгөөр хахасажа байһандал, Мари уйлажал байгаа.

— Хайратамни, бү ябыш даа, эндээ оложо байһан мүнгэншье мандаа хүрэхэл даа, бидэ сугтаа, эндээл жаргалтай байһамнай эгээл шухала ха юм, — гэжэ тэрэ нүхэрөө гуйба.

Исаак өөрынхеэрээл эрид байба.

— Үгы даа, хайратамни. Би шиидээб, намайе болиголтогүй. Иигэһээр хүбүүндэмни ганса эдеэ хоол бэшэ, эрдэм шадабарида һураха хэрэгтэй, тэрэнэй амгалан бүрин ханганги байдал тухай бидэнэй һанаашалха саг ерээ. Хүбүүнэймнай томо болотор нийгэмдэ, гэр бүлэдөө Жан жаргалтай ажабайдалтай болохын тулада найдамтай байдал хангаха ёһотойб.

Исаак зүб хэлэнэ, гэжэ Мари ойлгожошье байгаа һаань, инаг нүхэртэеэ хахасахань хүшэр байгаа бшуу.

Исаак корабль руу ороод, тэрэнь саашаа  һэлин ошоһоор ,багахан сагаан сэг болотор далда харагдахаяа болитор, Мари эрье дээрэ зогсожо, тамаржа ябаһан пароходой хойноһоо уйдхартай бархирһан нюдөөрөө шэртэжэл шэртэжэл байгаа.

Исаак холодожо байһан эрье руу баһал удаан шэртэжэ, өөрынгөө эрид шиидхэлгынгээ хойшолон тухай бодомжолон, энэ аяншалгын хэрэгтэй байһыень һэжэг һэмээхэн досоонь түрэжэ эхилээ. Ажалаар ошобо ха юм даа, магад Мари зүб байгаад, буруушаагаа. Гэнтэ тэрээндэ бахардалга добтолжо, тоосоогүй айһан мэдэрэл досоонь түрэбэ. Муу бодолнуудые тэрэ хажуу тээшэнь намнахые оролдожо, ошожо номоо гартаа барижа, бодото байдалһаа һамаарха хүсэлтэй амархые оролдобо. «Юун гээшэб? —  тэрэл бодолнуудай хүсэндэ диилдэһэн хүбүүхэн досоонь һэришэһэн мэтэ, — Хахасалай гуниг гү, али гай зоболоной зүгнэл гү?» — гээд ном руу шагаажа, далай руу өөрынгөө абяагүй асуудалаа хандуулна.

«Бидэнэй хоорондо оёоргүй нүхэн үгы,

Би тэрэниие тохёолдуулхагүйб!

Хоёр томо һэльбэнүүд оморюуһаа ургажа,

Би ниидэнэб, унанагүйб, хара шулуунуудые доошонь шэдэн,

Шагналнууд байһаниие.

Сэн үгэшэгүй юумые», — гээд Исаак  шүлэгүүдэй багахан согсолбори баряад, хүл дээрэһээ толгой руунь ажаһуудалыень мухарюулжархиһан энэ аяншалга ямар юумэндэ тэрэниие асарха хаб, гэжэ  бодомжолно.

Корабль дээрэхи замай табадахи үдэр ябажа байхадаа, Исаак  Гермаан дайн эхилбэ гэжэ дуулаба. Энэ мэдээсэл тэрэниие шанга гэгшээр сохижорхибо, сээжэдэнь агаар дуталдажа амияа абажа ядаба. «Мари,  хайратамни, инагхамни, хүндэтэ минии Мари, ши тон зүб байгааш даа… Би юундэ ябаба гээшэбииб? Мүнөө иигээд бидэнтэй юун болохонь гээшэб?», — гэжэ Исаак  һанаа үнөөн болошобо. Корабль һөөргэнь эрьелдүүлхэ дураниинь хүрэнэ, теэд тэрэнь бэелүүлэгдэмээр бэшэ һанал ха юм даа. Уһа руу һүрөөд, түрэл эрье руугаа тамархал аргатай, теэд энэ хүшэр зам дабажа шадаха хүнэй хүсэн хүрэхэ гү?  Иимэ байдалдаа эсэргүүсэхэ хүсэ шадалгүй байгаа, гарынь доошоо унажа, гүнзэгы сүхэрэл сэдьхэлыень бутаруулжа байгаа.

Стамбул  хүрэжэ ерэхэдэнь, Турци  Германиин тала барижа, тэндэ байһан  француз эрхэтэдые  үглөө мүнөө хуулиһаа гадуур болгогдожо, тушаагдажа, түрмэдэ хаагдаха гэжэ мэдэрхээр байба.  Исаак энэ мэдэрэл бүрин панхарууталга боложо, бүхы һанал бодолынь бутаршаба.  Һөөргөө бусаха аргагүй—Франци руу бүхы харгы зам болигогдоо. Тиигэжэ тэрэ хайшан гэжэ, ямар аргаар гэртээ бусаха гээшэб гэһэн һанаа үнөөндэ абтаба.

Шаломаевта Ирак хүрэжэ ошоод, тэндэһээ нютаг руугаа бусахые оролдохоһоо эгээл юрын харгы үгы. Теэд энэ үйлэ бүтэхын аргагүй байгаа, тэрэ тон ами наһанда аюултай байгаа, юуб гэхэдэ, уһан далай дэлисэдэ дайн дажарнууд эхилэнхэй, олон корабльнууд добтолгодо ородог байгаа.

Гэртээ бусаха нэгэл арга боломжо тэрэ харана —Антантын гүрэнүүдэй нэгэн руу ошожо, Франци гүрэнэй бүрин түлөөлэлгын газар ошожо, нютагаа бусахые оролдохол даа. Теэд энэнь гансал ухаан соогуур һанамжалхаар, бодото байдалаар бэелүүлхэнь хэсүү.

«Герман гүрэнтэй эсэргүүсэхэ дүхэригтэ ороһон Ород гүрэн  эгээл дүтэ байһан Иракһаа ехэ хүшэр замаар Исаак Туркестантай хилэдэ байһан Перси руу хүрэжэ ерээ. Одоол эндэһээ Ород гүрэн хүрэтэр гараал һарбайхаар дүтэ болобо.  Теэд гэрһээ абаад гараһан мүнгэниинь дууһанхай,  эдихэ ууха, унтаха газар хэрэгтэй, мүн харгыншье мүнгэн угаа үнэ сэнтэй болошоо.

Аргаа ядаһан байдалдаа порт дээрэ ашаа шэрэгшээр ажаллажа, багахан хашарһанай түлөө үйлсын шорой хамадаг болоо. Тэрэ ходол гэдэһээ үлдэжэ ябаа. Иимэ байдалда ажаамидархань нилээн хэсүү байгаа бшуу, илангаяа балшар бага наһанһаа хара ажал хэжэ үзөөгүй байһан ха юм.  Ухаан бодолоор мүнгэ оложо, тэрэнэй гэр бүлэ ажаһуудалаа хангажа байгаа ха юм, теэд мүнөө тэрэнь хэндэшье хэрэггүй болошоо.

Гэбэшье Шаломаев зайлашагүй байдалаа хараадаа абажа, хүшэрхэн ажал хэхэдээ, эшэнгүй, ядангүй, өөрынгөө мэргэжэлһээ угаа холо байдалай ажалнуудые жэрхэнгүй хэжэл ябаад, багахан салиндаа баһуулбашье, бага багаар өөрынгөө харгы замда гаргашалха мүнгэеэ суглуулжал ябаа. Жэл хахад  зүдэрөөд лэ, тэрэ хэрэгтэй дүн мүнгэн суглуулаа. Одоо тиихэдээ тэрэ жаргалтай!  Мүнөө тэрэнэй харгы Самарканд Туркестанай эгээл томо хото руу шэглэгдэбэ…

Исаак аргаахан хотын үнгэтэ зураг өөртөө зуража, энэ хүшэр байдалһаа ходорон гараха багаханшье найдал түрүүлнэ.

Нэмжыһэн дайдада үнгэтэ жэмэстэ модод, винограднигуудаар бүрхөөгдэһэн Самарканд хото һайхан байгаа даа. Энэ хотын байра барилгануудые, үзэсхэлэн һайхан ордонгуудые, баян дэлгэсэтэй базаар дэлгүүрнүүдые Исаак бахархан һайхашаана. Гэхэ зуура, бүгэдэй голхоролдо, ехэ гэгшын  урмаа хахаралга хүлеэжэ байгаа. Түүхэтэ архитектурын, археологиин дурасхаалта хүшөөнүүдээр элбэг, таагдашагүй ехэ нюусатай иимэ һайхан хизаар руу амгалан сагай үедэ хүрэжэ ерэбэл, гоё байгаа, харин дайнай хэсүү саг олон юумэ һэлгүлжэ, өөрынгөө эрилтэ нүлөөлнэ ха юм.

Хубисхалай үйлэ хэрэгүүд, 1917 —1920 онуудай эрхэтэдэй дайн марселиин  коммивояжерай инаг нүхэртөө, түрэһэн хүбүүндөө эрьен бусаха һүүлшын найдалыень буляагаа. Уридшалан хэлэхэдээ, 1939 он болотор  манай герой Дунда Азиин газар дэбисхэр дээгүүр ябаха арга боломжогүй байгаа гэжэ тэмдэглэе. Энэ газарнуудта сүйд татажа байһан басмачууд аяар 20 жэлэй һүүлээр лэ үгы хэгдэһэн юм.

Түрэл гэрһээ аяар 1000 модо холо зайда, Исаак бүхы найдалаа, тэсэбэриеэ, ажаһуудалда хэрэгтэй зөөриёо бултыень алдаба. Хүшэр ажалһаа зүдэрһэн  бэедэнь эдеэ хоол хэрэгтэй байгаа. Юунэй түлөө ажаһууха арга өөртөө олохоб, энээндэ ямар удха бииб, гэжэ тэрэ ойлгохоёошье болёо, ажаһуудай амтаншье үгы болоо. Ажаһуудалынь ямаршье һонирхолгүй болоо, тэрэниие тэдхэжэ  өөрынөгө зоболон утадахахал болоно. Гүн сэбэрхэн. Үнэн сэхэ, романтик сэдьхэлынь унтаржа эхилээ, бүлэдөө уйдхар гунигтаа шубуун дэн мэтээр дууһажал, дууһажал байгаа.  Тиигээ, тэрэ хухаран унагаагдаа, мүнөө энэ хүн соо урдын урма зоригтой эдир хүбүү, Исаак Шаломаевые танихын аргагүй байгаа.

Франци. Марсель. Жан Шаломаевай ажалай таһаг.

Эсэгынгээ дэбтэрнүүдые болон дайнһаа эхилһэнһээ өөрынгөө аяншалга тухай бэшэһэн хоморхон мүрнүүдые Шаломаевтанай угай эгээл бага түлөөлэгшэ Жан олон жэл үнгэрһэн хойно оложо, Мари эжыдэнь уйгаргүй ехэ, үнэн сэхэ инаг дуратай эсэгэ тухай  мэсээлдэ нюдэеэ нээжэ, олон зоболонто ажаһуудал соогуур инаг нүхэртөө, ори ганса хүбүүндөө агууехэ инаг дураяа, нимгэн һайхан хандасаяа шэрэжэ гараһыень гайхан мэдэрээ.

1915 оной  февралиин 1.

«Сэрэгэй үйлэнүүд бусалжа байна. Буу зэбсэгэй тэһэрээн, хүн зоной хашхараан хаа хаанагүй зэдэлнэ.

Январиин 14 –дэ  турок и курднууд Тебриз булимтаран эзэлбэ. Зэбсэгтэй добтолоон, удаань хоёр талын үхэлэй туйлалдаан  хэды олон зоной ами наһа абаашаб, хоёр долоон хоногой удаа хасагууд һөөргэнь Тебриз бусаагаа.

Би хүйтэ абанхайб, дулаан хубсаһагүйб, хуурай ханяадан хоолойемни үрэнэ, дааранаб, теэд хамаагүй, үлбэр махабадаа тоонгүй, ажал хэжэл байнаб, Франци руу ябаха аргын мүнгэл суглуулха зорилготой, минии ажаһуудал гансал— гэр бүлэтэеэ уулзаха хүсэлтэ шэглэнхэй.

Мари, би гансал таанар тухай бодомжолноб, таанар минии нюдэндэл зогсонот, юушье хээ һаа, ямаршье ажал хээ һаа, юушье үзөө хараа һаа, шамтаяал ухаан бодолдоо хубаалданаб, бүхы сэдьхэлээрээ шамдаал хүрэнэб, нэгэшье агшан зуура шамайе мартаха аргагүйб. Шинии үгы һаа, минии инаг гансамни, би үни хада диилдэхэ һэм энэ тэмсэлдээ.

Жан, мүнөө томо болоо гү?

Ай, бурхамни,  таанараа бэшэ харахагүйб гэжэ һанахада, ямар аймшагтай гээшэб. Энээн тухай һанаха аргамгүй, иимэ бодолнуудые дары түргэн намнанаб, хоюулаа түрүүшынхиеэ ушарһанаа ходол һанадагби. Эрье дээрэхи ши бидэ хоёрой дуратай  кафе соо сүлөө үдэшэнүүдые үнгэргэгдэгөө дурсанаб. Һалхинда хиидэн шинии шляпа дэгдэн ниидэхэдэнь, минии гүйжэ намнан абахада, ши ямар хүхюутэйгээр энеэгээ бэлэйш.  Хоёр нуур мэтэ шэнги харахан нюдэд гүнзэгы даа. Тэрээн руу шургажа ороод, шэнгэжэ, бүхы юумэнһөө тэрьелэн зайлаха дуран хүрэнэ. Манай үндэн таалалга. Түрүүшын таалалга. Би мүнөөшье болотороо тэрэнэй амтан уралдаа мэдэрнэб. Энэ мартагдахаар бэшэ. Минии хайратамни, шамдаа юушье үлөөнгүй хайлашахаяа һананаб. Үхибүүн мэтэ, манай таалалда, шинии таалалгаар, шинии уралаар мүндэлэн түрэнхэйб. Бүхы барандаа түрэнхэйб. Энэл жаргал бэшэ гү?  Энэ дурсалга, тиимэ амиды, тиимэ бодото, намайе дулаасуулна, би өөрөө бэерээрээ мэдэрнэб, минии ханяадан, амисхал сүлөөрүүлнэ, хоолойемни арюудхана. Энэ минии эм, Мари, энэ минии хорон. Тэрэниие уужал, уужал байха хүсэлтэйб. Юушье шаналнагүйб, инагхамни. Ямаршье юумэндэ гомдолгүйб —  шинии болон хүбүүнэймни һайгаар би бүхы юумэтэйб».

Исаак олон юумэн тухай бэшээгүй, гэр бүлэтэеэ олон юумэнтэеэ хубаалдаха хүсэлтэйшье һаань гэжэ гэжэ эли. Унтаржа байһан бэхын зураагаар, саарһан дээрэ гуурһаяа дараад бэшэжэ байһандал, бэшэг дүүрэшэнхэй.  Удаан жэлнүүдэй үнгэрһэншье хойно «дуратайб» гэһэн хахасалай үгэ саарһан дээрэ эреэлэгдэһэн үгэнүүдые элихэнээр уншахаар.

1917 оной ноябриин 2

«Самарканд.

Нюусатай гайхамшаг барилгатай энэ олон зоболонтой хотодо би дурлааб. Намайе барлаг болгожо, хүреэлэндэ абаһаншье һаань, би дурлааб, эндэл би гэдэргээ бусаха бүхы найдалаа һэегүй алдааб.

Хото гээшэ амиды бэе, досоогоошье, ханыень тойроод байһан муу үйлэһөө зобоно. Самаркандада удаан дадажа ядааб, үшөө удаан— хүн зондо, гайхамшаг нюусатай хубсаһан дороһоо бултал адляар харагдадаг зондо.

Бүхы юумэн ямар эршэм түргэн һэлгэлдэнэ гээшэб. Иигээд лэ нэгэ арга һанаад лэ, бүхы юумэн һайжархал гэжэ арга олоод байхадамни, хамар доромни хаб яб лэ үүдэн хаагдашана.  Хубисхал болоо, нэгэ засаг нүгөө засагаа унагаана, ондоо, үшөө хэрзэгы мяхашануудынь тэдэнэй һуури эзэмдэнэ. Эдэ бүгэдэ бүхы бүгэдые болон сагаан юртэмсын эсэстэ абаашадаг хүн түрэлтэнэй агууехэ ухаа муудалга».

Иигээд лэ намтарайнь дэбтэр соохи бэшэгүүдынь дууһашаба.

Һүүлээрынь уйдхарта байдал тухай Исаак Марида бэшэгүүдые бэшэдэг байгаа. Исаак энэ бэшэгүүдни эльгээһэн газартамни хүрэжэ ошохо гээшэ гү, гэжэ ямаршье найдалгүй, хий руу бэшэһэндэл харюу хүлеэгээшьегүй хаш. Теэд Антантын гүрэнүүдтэ хэлхеэ холбоон һайн лэ ажалладаг байгаа. Бүхы бэшэһэн бэшэгүүдынь Шаломаевада булта хүрэжэ ерэһэн байгаа. Харин тэрэнэй бэшэһэн харюунуудынь Самарканд хотын гол хэлхеэ холбооной таһагта 2-3 һарын туршада хүрэжэл ерээд лэ, «До востребования» гэһэн гаршаг доро аржытар жэгдэхэнээр табяатай олдоо.

«Сайн байна, минии хайрата Мари. Үнинэй бэшэхэеэ һанабашье, сүлөө саг оложо ядааб. Ухаангүйгөөр шамайгаа, хүбүүгээ харахаяа һананаб даа, одоо томо болоо ёһотой хүбүүмни. Би хүбүүгээ оройдоошье мэдэхэгүй байнаб. Үйлын үреэр энэ үнэншэхөөр бэшэ уршагта ябадалда орошоод ябанаб.  Самарканд хүрэжэ,  Росси ерээд, тэндэһээ гэртээ, Франци руу ошохо хүсэлтэй, анхан оройдоо байгаашьегүй СССР гүрэн руу ерэшоод байнаб.

Мүнөө энэ минии байһан газар ехэ һонин даа, Зүүн Зүгэй шанарай өөрын нюусатай газар лэ даа, тэрэниие зураглаха үгэ дутана. Тойроод үльгэр онтохон мэтэ зүүн зүгэй түхэлөөр баригдаһан байшан ордонгууд: томо гэгшын  хизааргүй арканууд, үнгэтэ фрескнүүд, мечетиин куполнууд, мозаикын үргэн талмайнууд, тэдэнэй саанань оёоргүй элһэн, тооһон болон тала. Эндэ тад ондоо юртэмсэ, бүхы юумэн ондоо— хүн зон, абари зан, элдэб үнэртэй нэмэлтэ амтангуудтай эдеэ хоол. Амитадшье, агааршье эндэ ондоо. Бүхы юумэн аажам, далда нюусаар хушаатай.

Энэ һүүлэй хэдэн жэлнүүд соо минии ажаһуудал ямар бэ угаа һонин зүүдэн болошоо, би дэлхэй дүүрэн тэнэжэ ябаһан аяншан  мэтэ нүхэнһөө харгы бэдэрнэб, теэд юушье шиидхэжэ шаданагүйб. Ухаан мэдэрэлни худхалдана, энэ һайханда зэргэ инаг дура үзэн ядалга хоёрые нэгэ доро мэдэрнэб.

Хайшаашье ябаа һаамни, замайм эсэс харанагүйб, наһанаймни харгы шамһаа нюултатай. Һүүлэй үедэ томо далинуудай дэлгэһэн үхэл хойноһоомни мүрдэн ябана гэжэ ходол мэдэрдэг болонхойб.

Большевигууд хотодо олон болонхой, юрын арад зониие дарахаяа һанана, өөһэдынгөө хуули журам тогтоохые оролдоно. Басмачнууд эсэргүүсэжэ, байдалаа табингүй, тэдэнтэй тэмсэжэл байна. Эндэ хото соо өөһэдын арадай дайн эхилэнхэй. Большевигууд түүхэтэ байшангуудые гамнанагүй,  тусгаар  жүдхэмжэтэйгөөр бүхы барилгануудые бутаргана, шажан мүргэн  үгы хэжэ, «атеизм» гэжэ һүзэггүй байдал нэбтэрүүлнэ.

Би ходол гэдэһэеэ үлдэнэб. Хэлэ мэдэнэгүйб, арай гэжэ хэлэ шудалжа байнаб. Хүлһэ салин олохо ажалшье олохоёо мэдэнэгүйб, газаа гудамжада унтанаб, хаа-яа эндэхи зон зүһэм хилээмэ үгэнэ. Намда ойлгогдохогүй энэ тамаһаа хэзээ, хайшан гээд мултархаяа оройдоошье ойлгоногүйб.

Минии хайрата Мари, Жан хоёр, жэл бүри таанараа хараха найдалаа алдажал ябанаб.  Ямар бэ даа бурхадууд намайе баһажа, гасаалжа, одоо дууһашагүй ехээр  зоболонто бэрхэшээлнүүдые асарна хаш. Юунэй түлөө иимэ хуби намда дайралдааб, ойлгоношьегүйб, огтолон.

Сэдьхэлни хэдэн хэһэг боложо таһарна, нэгэшье алхам намда амжалта асарнагүй. Ухаагаа алдаһан шубуун мэтээр бутархагүй шэл хоншуураараа тоншожол байһан мэтэ, өөрөө, шуһаар адхаржа, доошоо унажал байгаад, дахин бодоод, бутардаггүй шэл сохижол байнаб.

Һанал хүсэлшье, найдалшье намда ондоо үлөөгүй. Юуншье үлөөгүй, гансал шам тухай, манай дуран, манай хүбүүн тухай дурсалга, минии бэе, гансал ухаанай ба сэдьхэлэй оролдолгоор амиды голтой байһан бэе. Энэ ямаршье туһагүй, энэ дэлхэй дээрэ хэндэшье хэрэггүй, үлэбэл, туранхай бэе тэжээхэ хэрэгтэй.

Тохёолдожо байһан юумэ ойлгожо, шалтаг мүрдэжэ, тоолон элирүүлхэ гэжэ һэдэлгэ хэхэдээ, бултыень һэлгүүлхэ нэгэ багаханшье арга  ойлгобол, дүн гаргахадаа, юу хэһэндээ, юундэ гэмтэй бииб гэжэ ойлгоногүйб. Ямар ехэ гэм зэмэ хэжэрхёо бииб, хайшан гэжэ гэмээ сагааруулхаб, бодомжолхоб, юу хубилгахаб. Өөртөө, бодолдоо, үйлэдөө? Үгы гэбэл, Мари, нэгэшье хэзээдэшье үйлэдөөгүйб. Би өөртөө үнэн сухалаа хүрэжэ, ухаа муутайдал адли, бүхы ажаһуудалайнгаа хэрэг, үйлэ ябадал бултыень шэнжэлэн, нялха нарайһаа эхилээд, өөрыгөө мэдэрдэг болоһон сагһаа энэ хубита үдэр хүрэтэр, таанараа орхижо, тамаран ошотороо, хэзээдээшье таанартаа бусахагүйгөөр, бултыень шэнжэлээб. Теэд, үгы даа, үгы! Би ямаршье бодол һанамжалаагүйб, минии бэшэг соо һэмээхэн хоргодоһоншье  һаань, мэдыш даа. Мари, үгыл даа гэм! Үгы, байхашьегүй хэзээдэшье!  Тиигэжэ ажаһуудалаа бултыень бодомжолһоор, бүхы юумэндэ гэмтэй байжа болооб, бүхы үйлөөрөө, бүхы абяагаар, бүхы бодолоороо, муу юумэ хэжэ болооб гэжэ дүн гаргааб. Тиигэжэ бодомжолһоор, хумхаарһан байдалдаа шэшэрэн унтадаг һэм, һэрихэдээ, бил зэмэтэйб гэһэн мэдэрэлтэй, Инагни, гансал энэ дэлхэй дээрэ мүндэлэн түрэһэндөө зэмэтэйл ха, гэжэ ойлгооб. Инаг дуранай үрэһөөр энэ нүгэлтэй газар дээрэ унан шашхаһанһаал зэмэтэй. Энээндэ урдахи шалтаг байхагүй, минии дуран. Минии эхэ эсэгэ намда дуратайнууд, намаар ехэ дурлууланхайнууд, намда энэ амидарал үгөө ха юм.  Эдэнэр лэ намайе болбосоруулаа. Тэдэниие —  тэдэнэй түрэлхид,  түрэлхидэйнь түрэлхид…  юртэмсын үреэлээр би тэрэ модоной үрэһэн болооб. Тиигэжэ тэрэ ходологдоо. Хэн тэрэниие ходолооб, бил гүб даа? Би бархирааб, нулимсаһаа шал норонхой би өөрынгөө һанамжада бии болгоһон сонхоһоо, тэрэ багахан буланда байрлаһан би хашхарааб:

Оо, хайшан гээд энэ амтатай –гашуун юртэмсэдэ ажаһуухабииб?

Оо, хайшан гээд үзэгдөөгүй үрэһэ амасахабииб?

Магад, гансал амилангүй?

Гансал амилангүй.

Мэдэрэнгүй.

Харангүй.

Бэшэ дурлангүй.

Мэхэлэнгүй.

Үзэн ядангүй.

Хэлэхэгүй.

Шагнангүй.

Гомдохоонгүй.

Юушье хүсэлэнгүй!

Бэлэгынь абангүй!

Хэлыш, инагни… тарниданаб, энэ юртэмсэдэ,

Шинии зүбшэл шагнахаб,

Хэлыш, инагни, хаанаб даа бии гү

Минии байра, минии үүр сайлга?

Бороо орожо байгаа, Мари. Аадар, ёһотойл аадар. Минии бороодо дуратайем ши мэдэнэгүбши даа? Һанана гүш, манай дуулаахан зунай аалихан бороонуудые?

Мэдэнэб даа, эрэ хүндэ өөрыгөө хайрлуулжа, эхэнэртэй, тон дүтыншьеһаа, иигэжэ хөөрэлдэжэ болохогүй. Эрэлхэг, хүсэтэй байхал ёһотой гэжэ мэдэнэб, теэд ажабайдалай шэрүүн зам дабажа, буланда  ганзада баригдаһан шахагдаһан амитандал адли болонхойб. Энэ хооһон ажаһуудалда ямаршье удха олоногүйб, бүхы юумэн ходол зоболонтой зүүдэн мэтэл боложол байна. Би мүнөө шамайгаа, манай жаахан хүбүүгээ наһа үеөрөөшье харахагүйб гэжэ эли тодоор мэдэрдэг болооб. Би энээниие мэдэрнэб, би энээниие уридшалан мэдэнэб.

Шамгүй би ажаамидархагүйб, Мари. Удхагүй, удха үгы…»

Мари, жаахан сэсэн эхэнэр иимэ түргэн томо болошонхой, үбгэнэйнгөө бэшэһэн бэшэгүүдые оло дахин уншажа, ямар байдалда ороһыень бултыень бүхы бэеэрээ, бүхы сэдьхэлээрээ мэдэржэ,  сэдьхэлэй хөөрүү хажуу тээшэнь орхижо, хүйтэн ухаан, элүүр бодолоор хүтэлэгдэн, үбгэндөө харюу иигэжэ бэшэбэ:

Минии Бурхан, минии илдамхан, зохидхон, инагни,

Минии үльгэрэй ухаатай үбгэн, минии эдирхэн,

Эрьегүй дуранаймни далай,

Нүхэрни, инагни, Байгуулагшамни,

Уран зураашамни, зоригтой минии дархан,

Үхибүүнэймни Эсэгэ,

Намайе хубида бутараагаад,

Хооһонһоо намайе суглуулааш…

Шамтай жэшээбэл,

Үгэнүүд — өөдэгүй,

Намда шамайе гуйха юумэн үгы.

Аргашьегүй,

Аргашьегүй даа ажаһууха,

Аргашьегүй — галгүй, дулаагүй

Һэрхигэр хүнгэн зунай,

Бусалжа байһан — гүнзэгыдэ

Аяшаранхай, эсэнхэй сэдьхэлэй.

Аргагүй — энэ аниргүй  заха газарта

Аниргүй байха, ходол мэтэ…

«Амила…» гэжэ хэлэхэгүй.

Хайрата Исаак, шинии бэшэгүүдые абанаб, шамтаяа хамта зобоноб. Шамтаяа сугтаа үхөөд лэ, дахин түрэнэб. Үнэн зүрхэнһөө шамайгаа хайрланаб, шархатаһан сэдьхэлтэйшье юун болоноб даа гэжэ мэдэрэлһээ зүрхэмни хахарна. Иигэжэ бэеэ зобоохыешни би һананагүйб, бэеэ гамнажа, һайхан, һаруул сэдьхэлээ аршалжа хамгаалжа шадахыешни би үнэн зүрхэнһөө хүсэнэб. Шинии һайхан сэдьхэлэйшни гүнзэгые би мэдэрхэ заяатай байгааб.

Хэлэхэ үгэнүүдөө арай гэжэ шэлэнэб, юунэйшье болоо һаа, ши хүбүүтэйш, гэжэ хэлэхэ дурам хүрэнэ!  Мүнөө ямар болоһыень ши мэдээшьегүй һаа, хүбүүншни амидарна, шамда адлихан, шинии наһанай үргэлжэлэл ха юм!  Би Жанда шам тухай ходол хөөрэдэгби, тэрэ шамда дуратай, шамайе хүлеэдэг, шамда үнэншэдэг, шамайе мэдэдэг, ямар һайхан хүн гээшэбши, гэжэ мэдэдэг, шамдал адли болохые хүсэдэг.

Бидэ мүнөө  ядаралта байдалда оронхойбди, гэбэшье Жаниие һургуулида ябахыень оролдоноб. Хубсаһа оёжо мүнгэ оложо, хүбүүнэйнгөө эрдэм абалгада түлэнэб. Хубсаһа яһала һайнаар оёноб, хүн зон намда ерэдэг болоо. Оёдол гээшэ нилээн хүшэршэг, нэгэл унжагар ажал гүб даа, хүшэрөөр лэ үгтэнэ, теэд шухала юумэндэмнай хүрэнэл даа.

Бүхы досоохимни сээжэһээмни һүрэжэ гараад лэ, шам руу ниидэн ошохые тэгүүлнэ!  Таабаритай нюусатай Самарканд руу, эгээл шам шэнги ажабайдалай урьхануудта абтагданхай, энээниие хэжэ шаданагүйб. Ши өөрөө мэдэнэгүбши, дэлхэй дээрэ тохёолдоод байһан гүрэн түрэнүүдэй орёо байдал бага үхибүү дахуулаад, хотоһоо хото руу зайжа ябаха аргагүй, аюултай.  Эндэ, бэрхэшээлтэйшье һаань, хүбүүгээ хүмүүжүүлжэ, эрдэм үгэхэ арга олдонол даа.

Тэбэринэб шамайгаа, хайратамни, энэ бэшэг соогоо өөрынгөө зүрхэ сэдьхэлэй хэһэгхэнүүдые эльгээнэб, абыш даа, халташье хүсэтэй болыш даа. Тиимэл даа ажабайдал, ямар байнаб ажабайдал, тиимэл зандань  абажа һурахал хэрэгтэй. Гэбэшье ажаһуудал һэлгэгдэдэг гэжэ һанаха хэрэгтэй! Өөрынгөө ерээдүй сагые хэншье уридшалан мэдэхэ аргагүй. Хүн ганса үнгэрһэн сагаал мэдэхэ, бүхы юумэн бурханайл гарта, өөрынгөө бэрхэшээлнүүдтэ  бурхандал найдаял даа, саг ерэжэ, бидэниие хайрлан үршөөхэл даа.

Шинии Мари,  Жан хоёр».

Мари иимэ жаргалтайгаар зохёоһон байдалыень тон адлиханаар һандаргаһан байдалдаа үбгэндэнь өөртэнь ороходоо тон хэсүү хүшэр гэжэ үнэн зүрхэнһөө бодоно.  Сэдьхэлээрээ, үнэхөөрөөшье, тэрээндэ нэгэ бага хүнгэн, юуб гэхэдэ, тэрэ үхибүүнтэеэ, үхибүүн өөрынгөө бэеэр, үнэрөөр, абяагаараа   ходол добтолжо байһан хүшэр бодолнуудһаа һамааруулдаг, Исаакта ороходоо, тэрэнэй толгойдо даран ороногүй, байдалыень һүүдэрлүүлнэгүй,  энхэ тамирыень һандаргаанагүй, уйдхарта абхуулнагүй, бурханай үршөөлөөр.

«Амар мэндээ, хайратамни, илдамхан, үнэн сэхэ минии Мари. Саг ошоно, гансал эдэгээнэгүй.  Гүнзэгы шархануудыемни юуншье эдэгээжэ шадахагүй, хэрбэеэ тэдэнэй татагдаад, сараа үлэн  хатабашье, эдэгээхэгүй, хэзээдээшье.

Минии байдал нэгэ бага һайжарба. Бүхы эдэ жэлнүүд соо би түрүүшынхиеэ хүнэй харилсаанай дулаае мэдэрбэб.

Би гэнтэ эндэхи нэгэ айлтай ушарааб. Һайхан сэдьхэлтэй Гузель, тэрэнэй үбгэн Баллы хоёр намайе гэртээ байлгана. Жэл бүри бэе бэеһээ аха зургаан хүүгэдтэй. Би хүүгэдэйн таһаг соо байрааб Эдэ зон үнэн зүрхэнһөө һайн һанаатай, намайе эдеэлүүлнэ, эндэхи хэлэндэ һургана. Би эдэнэй иимэ һайхан дуулахан хандаса хэзээдээшье мартахагүйб. Гэхэ зуура, үхибүүдтэнь би баясанаб, зоболонһоо минии хатажа байһан зүрхэн эдэнэй хажууда  хайлана. Би эдэ зондо баярые хүргэжэ, үхибүүдтэнь эрдэмтэеэ хубаалданаб. Эдэ хөөрхэн үхибүүд минии хүбүүе намда һануулна.

Саг зуурын гэгээрэл хэды гоё байбашье, хуушан ажабайдалаймни  гуниглал минии досоо хара сэсэгтэл сэсэглэжэ, уһанай орондо шуһаар хоолложо байһандал, таанартаяа уулзахаяа хүлеэжэл байнаб. Минии ухаан арга боломжо сэгнэжэ,  номгороошье һаа, зүрхэндөө захиралта үгэхэ бэшэш.  Зүрхэмни хүлеэжэл, найдажал, хүреэлэндэ байһан шубуун мэтэ сохилжол байна.

Энэ бүлэдэ намда һайн, эндэ байһан богонихон саг соо минии бэеын тамир бэхижээ, шэнэ хүдэлөөндэ хүсэ шадалтай болобоб.

Хэды намда Гузель болон тэрэнэй үбгэн, үхибүүдынь, хүршэнэрынь һайнаар хандабашье, би эндэ хари хүн бэ, ерүүл, эдеэнэй дарамтаб гэжэ ойлгоноб. Бүхы зонһоо, бүхы юумэнһээ айнаб. Хайшан гээд, яагаад ажал хэжэ, мүнгэ олохоёо мэдэнэгүйб. Энэ олон хүүгэдтэй бүлын хүзүүн дээрэ ходо ажаһууха бэшэ ха юм бииб. Тэдэнэй хэды тэсэмгэй, һайн абари зантайшье һаань, энэ удаан үргэлжэлхэ аргагүй, өөрынгөө байра бэдэрхэ хэрэгтэй, теэд хайшаа ошохо, ямар зам олохоёо мэдэнэгүйб.

Ехэ һонин юумэн, — таанартаяа уулзаха найдалаа бултыень алдаһаншье һаа, уулзалга ходол хүлеэнэб, һурамхяар наранай элһэ руу монсогойрон орохые хаража үдэрөө тоолоһон зандааб, үдэшэ бүри муэдзинуудай маанияа уншахыень шагнанаб. Энэ агшан зуура би юртэмсын эгээл хизаарта, хүн зонһоо холо, бүхы дэлхэйһээ арсаһан мэтээр бэеэ мэдэрнэб.

Минии бэшэгүүдые абадагыешни мэдээшьегүй һаа, ходол бэшэжэл байнаб. Энэл ши бидэ хоёрые ниилүүлһэн ори ганса утаһан гээшэ. Инаг дуратай, шинии Исаак».

***

«Хайрата минии инагни Исаак, амар мэндэ. Би шинии бүхы бэшэгүүдые абанаб. Ямар гоёор Самарканд тухай бэшэнэбши даа! Сэсэглэн һалбаржа байһан хото өөрынгөө ухаанда мэдэдэг болооб. Тиимэ хотодо ошожо үзэдэг һаа.

Жан һургуулияа дүүргэжэ байна. Мүнөө танихын аргагүй болоо. Сэрэгшэн мэтэ бэетэй. Шамдал тон адлихан. Шамһаа үндэр болоо, тиимэһээ би дороһоо өөдэнь тэрээн руу харадаг болооб. Гайхалтай, анхан энэ хүбүүмнай сээжэ соомни бүхыдөө багтаад байгаа ха юм.

Байдалнай һажаржал байна, би өөрын ателье нээгээб, хоёр Ивонн, Зоя гэжэ бэрхэ оёдолшон эхэнэрнүүдые ажалда абааб. Угаа бэрхэ, хүхюу абари зантай, уран ажалшад. Ажалнай урагшатай ябана, оёһон хубсаһамнай гоёмсуу зондоо угаа һайшаагдана.

Жан һургуулияа дүүргээд, университет орожо, саашаа эрдэмээ үргэлжэлүүлхэ. Хаанай һурхаяа тэрэ үшөө мэдэнэгүй, гэбэшье тон ехээр оролдожо, номоо үзэнэ, би ехэ омогорхоноб.

Шамда халташье хүнгэн болоһондонь, би ехэ баярлааб. Тиигэжэ бүхы юумэн һайн байха, гэжэ этигэл бэхижэнэл даа, хайратамни!  Минии бэшэг уншажа, минии этигэлһээ халдажа, өөрынгөө сэсэн ухаатайгаа ниилүүлхэш гэжэ хүсэлнэб! Гэнтэ шинии һуладабал, хурса һэлмээр шамайе зобооһон юумэ дууһан сабшажа, хюдахын түлөө. Гуйнаб шамайгаа – ажаһуугыш даа! Амила! Ганса маанадай түлөө бэшэ. Өөрынгөө түлөө. Шимни һайхан ха юм ши. Хайратамни, шамайгаа һанахадаа, ши байһан лэ газараа зөөлэн, һайхан, энэрхы болгонош, гэжэ мэдэнэб. Ши өөрөөшье мэдэнгүй эдэ зонуудай байдал шэмэглэнэл ёһотойш. Шинии харюугай энеэбхилгэ, шинии хараса, үнэншэ намдаа, танигдаагүй зондо һайшаалтайл ёһотой.  Шамтай зэргэлээд байнаб гэжэ би заримдаа өөртөө һананаб, тиигэжэ шамайгаа һайхашаан ажаглан хаража байһан мэтэ, бүхы сэдьхэлээ хэһэг болгон бутаргаад, шинии байһан холын мэдэгдээгүй хизаар руу эльгээнэб. Урдандаа шэнгеэр, инагни. Бидэ айлшадай таһаг соо һуугаад, урда урдаһаа харалсажа, бэе бэерээ ханажа ядан, байдаг бэлэйбди.  Ши хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадахаш, би дуулахаб.Һүүлэй үедэ бидэндээ элшэтэһэн нигүүлэсхы хадаса бүхы дэлхэйдэ хүгжэжэ байна гэжэ һанадаг болооб Эндэ һаяхан үйлэсэд сай уужа байһан хүнүүдые харааб. Энэ һайн тэмдэг гэжэ һананаб.  Хүнүүд энеэлдэдэг болоо, тэдэнэй ажаһуудалда баяр бии болоо,  эдэ жэлнүүдтэй бидэнэй ходол айһан, мэгдэһэн сошордолтой байдал үгы боложо байна хэбэртэй. Минии һаналда зүүн зүгэй гудамжанууд шэнги үнгэтэ будагууд зурагдана. Шинии бэшэгүүдээршни, нүхэрни, зурагданал даа. Үйлсэдэ сай уужа байһан зонууд, юрын лэ байдал байжа болоо, магад. Шинии байһан газарта энэ хадаа урдын сагай заншалта, ажаһуудалай шэнжэ ха юм. Харин намда — шэди, шинии тодорхойгоор зураглажа бэшэһэн. Шамайгаа һанааб даа, гансатамни. Энэ сагта аюулта ехээр шимни намдаа дуталданаш. Би шамдаа дуратайб, үнэн сэдьхэлһээ бүхы зүрхөөрөө, иимэ хүшэр байдалда ороһон шамдаа һайн байдал хүсэнэб.».

Һамгандаа бэшэһэн ута унжагар хайрламаар бэшэгүүд соогоо Исаак һамгандаа шадалгүй, тулюур, досоохи голоо алдаһан, зүдэрһэн ажаһуудалтай хүн мэтээр үзэгдэнэ ёһотой. Һамганайнгаа хайрлалга зорюута түрүүлхэеэ һэдэһэн мэтэ,тэрэнь тэрээнтэй муу наада наадажархи болохо бшуу. Хэрбэеэ эрэ нүхэрэй хангажа байдаг аршалан хамгаалалга эхэнэр алдабал, тэрээндээ инаг дураяа, эжэлшэлгэеэ гээжэ болохо бшуу. Иимэ байдалда ганса эхэнэрые зэмэлжэ болохогүй, иимээр лэ байгаали тэрэниие зохёоно ха юм даа. Хүсэгүй, хамгаалгада хэрэгтэй байха гээшэ эхэнэрэйл үүргэ ха юм даа. Эрэ хүниие хайрла хайрлаһаар эхэнэр өөрынгөө ами нюураа хубилжа, инаг дуратай, үнэн сэхэ эхэнэрһээ  ондоо үүргэтэй боложо, эрэ хүниие хайрлаһаар юрын нүхэр болохо ха юм. Хэды гэр бүлын холбоотой байбашье, сэдьхэлэй бэеын үнэн сэхэ хандаса сахижал байбашье, урма зориггүй эрэ хүндэ хабаагүй боложо магад. Тиигэһээр тэрэ бодолдо хүсэтэй эрэ хүнэй ондоо дүрсэ бии болохо..

Үбгэнэйнгөө зоболон зүрхэндөө дүтөөр абажа, үнэ сэхэ, энэрхы һамгангаа баймга зүбшэлэгшэ болоһоор, тэрээндэ һайниие хүсэжэ, эжы мэтээр өөрһөө табижа эхилээд байһан оршон байдалдаа дадажа, тойроод байһан зон руугаа анхаралтайгаар харахыень зууршалхые оролдохо.  Өөрһөө табижа, һайн һаналаар шэнэ харилсаа байлгахыень дурадхажа эхилхэ.

Тон иимэ юумэн Марида тохёолдоо. Исаагай хайратай бэшэгүүдые уншажа байгаа, энэ бэшэгынь урдахи хайратай бэшэгүүдһээ юугээршье ондоо бэшэ, тэрэл зоболонто байдалайнь үргэлжэл байгаа, олон жэлнүүд соо бэшэһэн бэшэгүүдынь нэгэл удхатай һэн. Мүнөө хари хүн болоһон тэрэнэй үбгэн, зүрхэндэнь гансал аргагүй ехэ  хайра шанал дуудадаг байгаа.  Энээндэ Мари угаа сухалаа хүрэдэг байгаа. Өөрөө эрэ хүнэй найдамтай түшэхэ ээм хэрэгтэй байгаа, ажаһуудалдаа дэмжэлтэ бэдэрээ, үхибүүгээ хүмүүжүүлгэдээ эрэ хүнэй дэмжэлтэ хэрэгтэй һэн. Теэд саг ошожол байгаа, ганса гэхэдэ, тэрэниие өөрөө дэмжэжэл байгаа. Тиигэжэ Мари гэр бүлэдөө бүһэтэй хүнэй үүргэ дүүргэжэ, бүхы шадалаараа гэрээ, үхибүүгээ шэрэжэ,олон жэлнүүдтэ үбгэнэйнгөө нюһа нулимса аршажал байгаа.

Һүүлэй һүүлдэ Мари досоохи хуу эрьелдэжэ, өөрыгөө хайрлажа эхилээ, сүхэрэлэй нулимсаар адхаржа, сэдьхэлээ зобоодог болоо. «Үгы даа, юуб даа һэлгэхэ хэрэгтэй, түргэн, эрид, нэгэл дахин хододоо», — гэжэ толгойдонь бодол эрьелдэбэ.

Исаагай бэшэг саашань уншажал байгаа. Үзэгүүдынь халуун нулимсаһаань тамаржа, тэрээнтэй хамта инаг дуранииньшье хайлажа эхилээ. Мари Исаагые өөрһөө табижа, иигэжэ бэшэбэ:

«Хайрата Исаак,  хари газарта шинии зоболон тогтоожо болоно. Бидэ хари зон бэшэ, бүдүүн зон гээшэбди. Хуби заяанайнгаа гасаалалгаар энэ тохёолдоод байһан байдалдаа бэе бэедээ үнэн сэхэ байял даа. Минии һанаһаар, ши мүнөө ороод байһан байдалдаа дадажа, намһаа холодожо, тэрэ нютагай эхэнэртэй гэрлыш даа.  Тиихэдээ, ши хари хүн бэшэ болохош, оршон тойронхи шамда харша ондоо бэшэ болохо.

Намайе зүб ойлгыш даа, Исаак, юумэн руу бодото дээрэнь хараха хэрэгтэй. Һая наашашье ши бидэ хоёрой уулзалга болохогүй, гэжэ ойлгоноб, олон жэлнүүд бусангүй ошоо ха юм даа. Ши эрэ хүн ха юм ши, шамда эхэнэр хэрэгтэй, гэр бүлэ, гал гуламта, дулаан, энэрхэл хэрэгтэй. Шамайе зобохыешни хүсэлнэгүйб. Иимэ бэшэгүүдээр  өөрыгөө зобоожо байхыешни һананагүйб. Эдэ бэшэгүүд   түрүүшын уулзалгаһаа эхи абан хэзээ нэгэтэ ши бидэ хоёрой бэе бэедээ бэлэглэжэ байгаа дулаа үгэжэ, дүтэ харилсуулжа байгаа ха юм даа. Мүнөө ши бидэ хоёрой харилсаанда хангинажа байһан хүндэ хүшэр гэнжэ мэтээр үзэгдэнэ. Ши һамга абажа гэрлээд, өөрынгөө ажал хыш даа. Шамай гуйнаб, намайе һайнаар, зүб ойлгыш даа: он жэлнүүд ошожол байна, би манай хүбүүе хүмүүжүүлнэб гансаараа,  һургуули, эдеэ хоол, тэрэнэй хубсаһа бултыень оролдожо ханганаб, харин ши энээндэ олон жэлнүүд соо хабаадаха аргагүй байна ха юм ши даа. Ши маанарые жаргалтай болгожо шадахагүйш, өөрыгөөшье жаргалтай болгожо шаданагүйш, тиимэһээ бэе бэедээ хэрэгтэй гүб ди даа? Магад, манай гэрлэлгын холбоо таһалжа, ондоо  наһамнай ошожол байна, энэ холбоондоо ши бидэ хоюулаал зобонобди. Эхэнэрэй хажууда байхадаа, ажаһуудалдаа урагшатайшье байжа болохош.».

Мария, шадаха зэргээрээ үбгэеэ дэмжэхые оролдодог һэн, теэд ганса үгэнүүдээр туһалхагүйш, энэ хадаа сэдьхэлэй оёорһоо ходорһон хашхараан Исаагай зүрхэ руу  хурса хутагаар хадхажархиба.

Иимэ уйдхартай мэдээсэл абажа, Исаак, нюдэндөө үнэншэбэгүй, эхинһээнь адаг хүрэтэр дахин дахин уншаба, һүүлдэнь хүбэн дээрэ руу тархяараа бухан, үхибүүн мэтэ бүхэли һүни бархирба.  Һамганайнь мэдэрдэг хизаааргүй хайрлал болон өөрынгөө тулюур һулые ойлгобо. Өөрһөөрөө тэрэ ойгоо гутажа, өөрынгөө бирагүй мэдэржэ, нохой мэтээр ажаһуужа байһандаа өөрһөөрөө эшэбэ. Хоморхон эдеэ эдихэеэ байха, хүбүүн тухайшье дуугарха арга өөртөө олобогүй. Мари тэрээндэ тон зүб бэшээл даа, — инаг дуран гээшэ ганса үгэнүүд бэшэ ха юм, харин ябадал, гэр бүлэнь тэрэнэй эрэлхэг ябадал үзөөгүй ха юм даа.

Исаак бүхэли һүниндөө уйлажа, бүхы үбшэнөө бараад, үглөөгүүр тад ондоо хүн болоод һэрибэ. Тэрээндээ өөрөөшье гайхаба. Одоол ёһотой эрэ хүн мэтээр өөрыгөө мэдэрбэ. Нэгэ аяга гашуун һү уугаад, финикэнүүдые жажалаад, ажалдаа ошоод, шухала асуудалнуудые шиидхэхэ гэжэ сэхэ хүтэлбэрилэгшэдээ оробо. Өөртөө  тэрэ ехэ найданги байгаа, зориг хүсэниинь һөөргөө бусаа.  Эрдэмтэй үгэнь эрид зэдэлжэ, хүнэй урда һүгэдэжэ байнгүй, ажабайдалһаа юун хэрэгтэйб, гэжэ тэрэ эли мэдээ.

Исаагай мүнөө ябадалыншье сүлөө болоо. Тэрэнэй ябасаһаа хүшэр бэшэ аргаахан бэшэ, зайлашагүй мухардаһан бэшэ, тэрэ ажабайдалай бэрхэшээлнүүдһээ зобохоор бэшэ, ямар нэгэ  хүнһөө үгэлгэ хүлеэжэ байнгүй, бии үгы тухай һанааташье болохогүй оролдоно.

Амжалтагүйһаа айхаһаа, бэелүүлэгдээгүй найдалай хүшэр ашаанһаа сүлөө байдал нюрганай яһанай эхиндэнь бии болошоо. Энээниие тэрэ хүсэд мэдэрээшьегүй һаа, халта дээрэнь халуу бусалһые мэдэржэ,  дуратай эхэнэр тухайгаа бодоходоо, олон саарһанууд соо умбажа байхадаа, хосорһон гэрлэлгэ тухай «дэлхэй дээрэхи ори ганса эхэнэр» гэжэ нэрлэһэн Марида бэеэ, сэдьхэлэйнгээ үнэн сэхые юунээшье боложо байхада сахиха гэһэн бүтөөгүй һаналаа үгы болохоһоо гэмэй зэмэ үгы байһыень ойлгобо.  Туркестанай арадта, тэрэ тоодо Бухараагай еврейнүүдтэ олон һамгатай заншал байгаа бшуу. Тиимэһээ Исаагай һамганайнь зүбшэл эндэ азиат зоной нюдэндэ аймшагтай юумэн үгы, харин европеец Шаломаевта һамганайнь шиидхэбэри тон шанга сохилто болоо бшуу. Гэдэһэнэйн тэгэн дунда, хүйһэнэй хажууда, өөрынгөө зоболондо харюу үгэхэ байдалһаа сүлөө мэдэржэ, элүүр һайн эдеэ багаханааршье һаа, хүрэмэ  эдиһэн мэтэ хүнгэн болобо. Саг гэдэргэнь буляан бусаахагүй хүсэ шадал, һэргэлэн, эдэбхи эрхын ёһоор өөрынгөө һуури эзэлжэ, өөрыгөө ехээр хүлеэлгэбэгүй. Исаак тэрэниие залгижа байһан гал соогуур гараһан мэтэ, наранай гүрлөө соогуур шатаагаагүй,  тэнэжэ ябаһан ажаһуудалтай жэлнүүдэй үлэгдэлнүүдые хаяба.  Тиихэдээл гансата зүрхэн соогоо үбшэн ондоо үгы, ганса дуратай, һайхан сэдьхэлээ мэдэбэ. Теэд иигэжэ инаг дураниинь ондоо түхэлтэй болоо. Томо боложо байһан үхибүүн мэтээр тэрэ бүхэжөө. Өөрыгөө хайрлаһан мэтээр дуугардаг үгэнүүдынь баһал бусадтай адли үгы хэгдээ.  Тэрэнэй нюдэд  айнгүйгөөр урагшаа болон ондоо хүнэй нюдэд руу харадаг болоо. Дууһашагүй хооһон шанар, холисолдоһон удхагүй бодолнууд тэрэниие орхибо. Һүүлдэнь Исаак  нэгэ француз ирагуу найрагшын хэлэһээр,  сүхэрһэлһөө ажаһуухаяа болёоб гэжэ хэлэхэ. Сүхэрһэлһөө ажаллахаяа болёо. Мүнөө тэрэнэй һүүлдэнь бэшэһэн юумэн сүхэрһэнһөө бэшэ, инаг дуранһаа бэшэгдэхэ.

Исаак тиигэһээр һэгээ орожо эхилбэ.  Сэхыень хэлэхэдэ, тохёолдоһон энэ ушарта Мариин шиидхэбэри эгээл ухаатай ябадалай гараша байгаа гэжэ хэлэлтэй. Мари, зүб байгаа— үбгэндөө, өөртөө харилсаанда тэрэ үнэн сэхэ байгаа.

«Минии Мари, — гэжэ нэгэ бага номгороод, харюу Исаак, бэшэбэ.

— Ши намда дуратайш гэжэ би үнэншэнэб, гэбэшье шинии үгэнүүд намайе сошоогоо, би сэхэ зүрхэн руугаа хутагаар хадхуулһан мэтэ болооб. Һүүлэй үедэ ондоо юумэн тухай бэшэ, гансал шинии бэшэг тухай бодомжолооб. Шинии зүб, эдэ бүхы жэлнүүд соо гансал шамтай уулзаха һаналаараа ажаһуугааб, шамда ба хүбүүндээ бэшэһэн бэшэгүүдээрээл ажаһуугааб.  Ши намайе һанаһан хүсэлдөө урбахыемни  дурадханаш,  юундэб гэхэдэ, тэрэ хүсэлни хооһон байгаа, бодото болоогүй,  оёоргүй нүхэ руу гэшхэһэндэл.Хэлсээгүй даа, шинии үгэнүүдтэ бодото ухаан байна, би энээндэ юушье хэлэхэ аргагүйб. Би гансал энээниие мэдэрхэ, өөрөө һэгээ орохые оролдоноб…

Ши олон юумэндэ зүб  лэ хэлэнэш, минии Мари. Намайе тойроод Совет гүрэн байна. Би үнэхөөрөөшье эндэһээ хэзээдэшье гаража шадахагүйб. Үнэн руу нюдөө хааха аргамгүй. Шинии зоригые сэгнэнэб,  намда үнэн байдалые ойлгуулжа, намайе тэлэрүүлбэш. Би юртэмсые ондоо нюдөөр харааб. Шинии зүбшэлнүүдые анхархаб. Ши дуратай, гүн ухаатай эхэнэрши даа, хэзээ нэгэтэ манда  бурханай үгэһэн дурамнай бидэнэй хоорондо ходол үлэхэ, хэзээдэшье, ши бидэ хоёр бэе бэеһээ холо зайда байбашье, гэжэ би мэдэнэб. Би гүн ухаатай байжа шадахабди, һайн сэдьхэлээр бэе бэедээ хандажа шадахабди, илангаяа, ши бидэ хоёрые хододоо холбоһон — ори ганса Жан хүбүүмнай.

Шинии Исаак, хари газарай элһэн соо ондоо хүн болошоһон магад.».

Һүүлэй һүүлдэ Исаак Мариин ухаатай үгэнүүдые анхаржа, һамга абаа. Һүүлэй ушарнуудһаа үндэһэлхэдэ, энэнь, үнэхөөрөө, тэрэниие абараа. Мүнөө толгой дээрээ оройтой болоо, юрэ байратай болоо бэшэ, гэр бүлын холбоотой боложо, үбгэн, гэр бүлын эсэгэ гэһэн нэрэ зэргэтэй болоо. Самарканда тэрэнэй сэдьхэлдэ  хүйтэрэлгэ унтаржа, суг хамта ажаһууһан арадай хүндэлжэ, хайрладагшье болоо һэн.

Исаагай хоёрдохи һамганиинь Сара гэжэ нэрэтэй һэн. ( Самарканда тэрэ сагта Исаак еврей лэ эхэнэртэ гэрлэхэ аргатай байгаа). Мүнөө анхан мэдэхэгүй зонуудта дурлаха баатай һэн. Синагога ошожо, иврит дээрэ маани уншажа, мүргэдэг болоо. Хүн бүхы юумэндэ дадаха гэжэ хэлсэдэг. Энэ үнэн гү, үгы гү — Исаак өөртөө тэрэниие үзэхэ болоно. Энэ байдалдаа дадалгаяа тэрэ еврейнүүдые өөһэд тухай болон бүхы арад тухайгаа хөөрэһэн түүхэнүүдые буулгажа  бэшэжэ эхилээ. Энэнь тэрээндэ эндэхи нютаг зониие дүтэ ойлгохыень туһалаа, гэхэ зуура, энэнь ехэ һонирхолтой хэрэг байшоо. Хүнүүд тэрэниие баяртайгаар угтажа, хүнгэхэнөөр харилсажа, Исаак Шаломаев шэнги эрдэмтэй хүнэй унтаршагүй бүтээлдэ өөрынгөө хуби заяагай түүхэ мүнхэрүүлхэеэ һанадаг һэн.

«Мэндээ, Мари, би үнинэй шамда бэшээгүйб, минии ажабайдалда болоһон һайн хубилалтануудтай хубаалдахаяа һананаб. Эндэхи еврейнүүдэй бүлэгтэй танилсааб. Самарканда байһан тэдэнэй   ажаһуудал,шанжалтайнь танилсааб. Эдэ ехэ һүзэгшэ зон, үндэһэн арадайнгаа болон шажан мүргэлэй заншалта ёһо наринаар сахидаг байна. Минии уршагта ябадал тухай мэдээд, дахин һамга абахыемни зууршалжа, Саратай намайе танилсуулаа. Би мүнөө хоёр дабхар гэрлэнхэйб, хоёр дахин еврей басаганда. Би бүхы заншал, ёһо гурим сахидаг болонхойб,Талмуд, Тора уншанаб, иврит дээрэ маани мэгзэм уншанаб. Бүхыдөө, азиин абари шэнжэтэй еврейн бүлэг шудалжа, бэеэрээ шэнгэнхэйб.

Мари, һайхан бүлэтэй байһандаа би баяртайб!

Өөрынгөө ээлжээндэ, Мари, хадамтай болоһондошни шамайгаа амаршалнаб! Шинии түлөө үнэн зүрхэнһөө баярланаб! Жанай  хаяг үгыш даа, гуйнаб. Тэрээндэ бэшэг бэшэхэеэ һананаб, хэр һуранаб, ямар байнаб гэжэ мэдэхэеэ һананаб.  Жан минии эгээл дуратай хүбүүмни хододоо үлэхэ.

Ехэ энхэрэл баяр баясхалантай, шинии Исаак.».

Марсельда үлэһэн хүбүүндээ өөрынгөө  шэнжэлгэ бэшэһэн дэбтэрнүүдээ эльгээдэг байгаа, хожомынь хүбүүниинь бухарын еврейнүүд тухай ном бэшэһэн юм. Эдэ бэшэгэй нэгэн соо иигэжэ бэшэтэй:

«Домог үндэһэлгөөр, эндэхи ( Бухарын) еврейнүүд хадаа манай эрын урдахи 722 ондо Израилай  хаан түрэһөө гараһан ассириинуудта сүлэгдэһэн еврейнүүдэй һаданар гээшэ. Ассири хадаа Египидһаа Иран хүрэтэр нэмжыһэн дэбисхэртэй асари томо гүрэн байгаа, Амударьиин зүүн эрьеэ хүрэтэр дайда тэдэнэй эзэмдэлгын мэдэлэй байгаа. Ассиряар тарагдаһан израильтянуудай зариманиинь Амударьиин баруун эрьеэр нүүжэ байрлаха аргатай байгаа, тиимэһээ тэрээ руу нүүжэ, мүнөө болотороо ажаһууна…

Афганистанай, Иранай ба Пакистанай дэбисхэртэй зэргэлээд байһан газарта ажаһуудаг белуджи болон пуштунын нүүдэлшэд өөһэдыгөө урдын израилиин арадай һадаһад гээшэбди гэжэ тоолодог, долоон дэн дээрэ воскоор хэһэн үнэртэй субботын дэн аһаадаг гэжэ мэдээд, ехэтэ гайхааб. Минии дүтэ болоһон арадай түүхэ ехэл һонин байна даа».

1920 ондо Туркестан АССР-эй үнэмшэлгэтэй боложо, шэнэ засаг бүхы арадууд адли эрхэтэй гэжэ соносхоһыень һамбаашалан, Шаломаев Ташкент хотодо «Бухарско-еврейскэ багшанарай училищи» нээгээ. Энэнь тэрээндэ тусгаар нийгэмэй нэрэ зэргэтэй болгоо. Исаак эршэтэйгээр шэнэ танилнуудтай, шэнэ харилсаануудтай болоходоо, нийгэм соо хүндэтэйшье, хүн зондо хэрэгтэйшье хүн болоо бшуу.

Тиигэһээр тэрэ училищинь  «Туземно-еврейскэ Гэгээрэлэй Институт» боложо, үндэһэ табигша Шаломаев тэндэ багшалдаг һэн. Бүхы  хэшээлнүүдые тэрэ иврит хэлэн дээрэ  уншадаг һэн. Хурса хэлэтэй һонин мэдээсэлнүүдые дамжуулдаг байхадань, хүн ехэ һонирхолтойгоор тэрэниие шагнадаг бэлэй. Лекторэй гол зорилгонь хадаа,  эндэхи газарай зондо нютагай аха захатанай хөөрэһэн мэдээсэл нэгэ бүтэн болгожо, өөрынгөө хөөрөө дамжуулхые оролдодог һэн.

Бага Шаломаев эсэн сусангүй абынгаа бэшэһэн дэбтэрнүүдые шэнжэлжэ, эдеэ хоол унтахаяашье мартадаг һэн. Мари һамгандаа бэшэһэн бэшэгүүд соо Институт байгуулһан болон Бухарын еврейнүүд тухай хөөрөөнүүд хуу худхалданхай. Аймшагтай, үнэн сэхэ бэшэ, хэрзэгы ябадалаар хохидоһон хуби заяануудай үзэгдэлнүүд ямар нэгэ зураг дээрэһээ буужа ерэһэн амиды хүнүүд шэнгеэр урда байхадань, тэрэ арай гэжэ нюдэеэ анидаг һэн. Ямар нэгэ бэрхэшээлһээ дальтиржа үзөөгүй Исаагай хүбүн тэдээн руу айнгүй сэхэ харадаг бэлэй.   Эсэгыень зобоожо байһан айлга руу эрид эсэргүүсэн байгаа. Тэдэнь түрүүшээр тэрьелэн үгы болобошье, эрьелдэн бии боложо,эдир хүбүүнэй сэдьхэлдэ  тооһо бэдэрээд, бүхы бэеын бог шоройгоор сасажархихаяа бусадаг байгаа.  Сэдьхэлэй хүбшэргэйн утаһа татажа, хүсэдэлгые бэдэржэ, таһалхыень хэнииеб даа эльгээһэн мэтээр хүбүүндэ үзэгдэхэ. Заримдаа тэдэ бэшэгүүдые уншахадань, жэхыдэһэтэй болодог һэн. Ямар бэ мэдэгдээгүй һанаа зоболго бүхы бэеын абажа, тэрээнһээ тэрьелхэ дуран хүрэхэ, хальһа руугаа ороһон һамар мэтэ, абынгаа бэшэгүүдые уншахаяа огтолон болихо дуран хүрэхэ.Тиихэдэнь, залуу хүн өөрыгөө шэлэ хүзүүн дээрэһээ бажуужа зулгаагаад, сонхын захада байһан столдоо бусажа, сонхоһоо анхилһан һэбшээ өөрынгөө амисхалаар мэдэрхэ. Тэрэ уншажал, уншажал байха, сэдьхэлдэнь хүбшын үгы болотор, тооһоной тогтохоор бэшэ нюуса газарнуудай үгы болотор шалгажал, шалгажал байха.

Хүбүүндөө бэшэһэн үшөө нэгэ бэшэгэй хэһэг:

«Арабуудай добтолон орохын урда тээ Дунда Ази Иранай еврейнүүдэй үсөөхэн хоргододог газарынь байгаа, тэдэнэр зороастриин тайлга тахигшадай болон иранай хануудай талаһаа ходол намналга мүрдэлгэдэ абтагдажа байгаа.. Сасанидниин хаанай Йздигерде III  (440 — 457)   засагай үедэ намналгада эхилһэн юм, һүүлдэнь Фируз хүбүүнэйнь засаг баряад байха сагта баһал үргэлжэлэгдөө (458 — 485).  Хурмаг зэмэлэлгээр Фируз  Исфаханай еврей арадуудай хахадыень хюдахыень захиралта үгэһэн юм, харин үхибүүдынь галай һүлдэ сахигшад гэжэ хүмүүжүүлээ. Мянгаад еврейнүүд алуулаа, үлдүүлээ. Баригдаһан үхибүүдые хадаар нюудаг һэн, тэдэнэр хаалтатай газарта нюуса эрдэм шудалжа, һүзэгшэдэй ажаһуудал ябуулдаг һэн. ».

Шаломаевай хүтэлһэн институт ехэ хүгжэжэ, эндэ һурахада хүндэтэй болобо. Оюутад боложо эндэ һураха гээшэ хүшэр боложол байгаа. Тэрэниие дүүргэгшэд бүхы Туркестаанаар 30-аад еврейн һургуулинуудые байгуулаа, Исаак Шаломаевай эхилһэн хэрэг бусад хотонуудаар үргэлжэлүүлээ.

Жан хүбүүниинь томо боложо,  Сорбоннын университедтэ ороо. Дунда Азиин еврейнүүдэй түүхэ хөөрэһэн абынгаа бэшэгүүдые абажал байгаа, Исаагай шэнжэлһэн баримта мэдээсэлнүүдые һонирхолтойгоор шэнжэлжэ, тэрээндэ улам ехээр һонирходог болобо. Засаг баригшадай, гүн бодолтойшуулай, хуули сахигша эрхэтэдэй, шажанда эсэргүүсэгшэдэй, хуулгайшадай, бандиидуудай, жаргалтайшуулай болон үлдүүлэгшэдэй ажаһуудал уншагшадай урда юрын зоной ажаһуудал мэтээр үзэгдэнэ. Эдэ түүхэнүүдтэ зариманиие этэгээд гэжэ нэрлэгдэнэ, заримашуулые хүндэлнэ, дуратай байна. Жэлнүүдэй ошохо бүри зэргэнүүдынь һэлгэнэ, тэдэнэй хэрэгтэ хандаса, тэдэнэй хэһэн юумэнэй шалтаг ондоо болоно. Эдэншье, тэдэншье үни сагта үгы, гэбэшье тэдэнэй үри һадаһад амиды.

«Арабуудай эзэмдэһэн газар дээрэ дэлхэйн еврейнүүдэй 90 хубинь ажаамидараа. Арабууд еврейн бүлгэмүүдэй бэеэ даанги байдал үлөөжэ, Торы гэһэн хууляар ажаһуухыень зүбшөөгөө. Жэшээнь, Халиф Омар еврейнүүдтэ һайнаар хандадаг байгаа. Домогой хэлэһээр, персидска  хаан изагуурта һүүлшын басага  Еврейн агууехэ эксиларха Бостанаида ( үлдүүлэгдэһэн хаан изагуурта) һамган боложо үгөө. Бостанаи — хадаа энээн тухай ямаршье мэдээсэл үлөөгүй  ори ганса эксиларх байгаашье һаань, тэрэ домогуудай эгээл дуратай нюур байгаа. Зарим хэблэлнүүд тэрэниие Ханинаи эксилархатай адли гэдэг, заримандань тэрэнэй хүбүүн гэдэг. Гэбэшье, үни удаан сагай үнгэрһэн хадань, энэ балайшье шухала бэшэ. Эдэ газар дэбисхэрээр һуурижан ажаһуухадаа, еврейнүүд худалдаа наймаа болон бусад ажал ябуулаа.  Олон Ислам гүрэнэй экономико болон худалдаа наймаа хинан шалгажа,  Европын дэлгүүрэй ехэнхи хуби гартаа бариһан байгаа, уламжалан ислам болон христиан гүрэнүүдэй хоорондохи элшэ сайдай үүргэ дүүргэдэг һэн.

Тэрэ үеын еврейнүүд гүрэнэй алба хаагшад, мүнгэн һангай мэргэжэлтэд, эмшэд, алташа дархад, наймаашад, андалдаашад, юумэ будагшад, һахал һамбай абагшад, гутал оёгшод, мяха наймаалагшад, түмэр дархашад болодог һэн. Иимэ элдэб мэргэжэлтэй байхадаа, ажаябуулгын бүхы һалбаринуудые гартаа барижа,  Дунда Азида  һуурияа хаа – хаанагүй бүхэлһэн байна.

Дунда азиин олон еврейнүүд исламай юртэмсэдэ эрдэмтэд гэжэ мэдээжэ болоо. Тэдэнэй нэгэн Мерваһаа уг гарбалтай Сагль аль-Табари (Табаристан,  Каспийскин далайн эрьеһээ, 800 гаран жэлдэ) арабууд соо эмшэн, математик гэжэ суурхаа. Греческа астроном Птолемеиин Альмагест араб хэлэн дээрэ оршуулһан юм. Тэрэнэй хүбүүн, Али ибн Сахль Раббан аль-Табари шатаршан болон эмшэн гэжэ суутай.  Дэлхэй дээрэхи түрүүшын шатаршан – еврей. Зарим баримтаар, тэрэниие  Адли шатаршантай адлирхадаг байгаа, тэрэ хадаа наадагшадта эгээл хүшэр ушарта табигдаһан дүн заатагүй дабаха арга дурадхагдадаг шатарай хуушан араб болон дунда азиин түхэлнүүдтэ мүнөө үеын шатарай урдын адли түхэл байгуулһан мансуб зэргэнүүдые зохёоһон.

Газневидай (Х-ХI века)засагай үедэ зарим еврейнүүдые хүндэлдэг, засаг баригшад тэдээндэ Балха, Хорасанай  уурхайнуудай хүтэлбэри даалгадаг байгаа. Шажан мүргэлэй соёлой болон бухарын еврейнүүдэй бэеэ дааһан хараа бодолой эгээл дээдэ хүгжэлтэ  Х — ХIII зуун жэлнүүдтэ болоо. Ирагай еврейска академиһаа холо байхадаа, Дунда Азии еврейнүүд иудаизм ондоогоор тайлбарилжа, заримдаа Торын хуули тоодоггүй  байгаа.

Вавилоной еврейнүүд өөһэдыгөө «бодото» еврейнүүд гээшэбди гэжэ тоолоод, Дунда Азиин аханараа,  «кашрут» һандаргана, иудизм буруушааһан харасатай гэжэ зэмэлжэ эхилээ. Зүбөөрөө, тэдэнэй зэмэлэлгэ үндэһэгүй байгаа. VIII зуун жэлэй  тэн багаар Исфаханай нэгэ Абу-Иса гэжэ еврей Месси дүтэлбэ гэжэ соносхоод, хойто Иранда арабуудай урдаһаа буһалгаа бодхоогоо. Тэрэнэй сэрэг дары бута сохюулжа, өөрөө байлдаанда хосороод, гэбэшье, тэрэнэй шажан буруушааһан секта хэдэн зуун жэлнүүдтэ хосоронгүй баримталагдаа.  IX — Х зуун жэлнүүдтэ Дунда Азида иудаизмые буруушааһан һургаал дэлгэрүүлэгдэжэ, караимство гээд сууда гараа. Караимууд Тора сахижа, Талмуудые буруушаадаг һэн. Тэдэнэй ударидагша Дунда Азида Х-дахи зуун жэлдэ Гизнын (Газни) Менахем гэжэ байгаа. Тэрэ хадаа Александри ошожо, талмудистануудай урда өөрынгөө хараа бодолой үнэн байдал гэршэлхэ гэжэ һэдэлгэ хээ. Гэхэ зуура, гол ахамад еретигэй нэрэ зэргэ тэрэ үе сагай бухарын еврейнүүдэй эгээл томо баримталагша— раббанит Хиви Ал-Балхида үгэхөөр.  Тэрэ Х зуун жэлдэ ажаһуугаа, мүнөө үеын Афганистанай хойто зүгтэ байдаг Балх хотодо багшалаа. Хиви Ал-Балхи Торы буруушааһан хэдэн зохёолнуудые бэшээ, мүн тэрэнэй үнэн бодото лабыень буруушааһан 200 гаран арсалта бэшэһэн юм. Хиви хадаа Торын эгээл түрүүшын баримталан шүүмжэлэгшэ болоод, ямаршье юумэнэй урда сухаряагүй. Гэхэ зуура, Дунда Азиин бүхы еврейнүүд еретическа хараа бодолтой байгаа гэбэл, алдуу болохо. Олониин  еврейн эксилархада (үлдүүлэгдэһэн хаан тайжануудта) болон Ирагай гаонуудай мэдэлдэ ороод байгаа. Гаонай нэрэ зэргэ хадаа  тэрэниие зүүгшэ иешивын ( хотын бүһэтэйшүүлэй һургуули / академи) толгойлогшо болоно гэһэн удхатай.

Жэл бүри бүхы еврейн бүлгэмүүдһээ, тэрэ тоодо Дунда Азиин хотонуудһаа шанга харуултайгаар Багдад руу эксилархануудай һан руу ехэ зөөри эльгээгдэнэ. Тэрэ һан дүүрэжэл байхадаа, тэдэнэй эзэмдэлгэ ургажал байгаа бшуу.

Арабуудай засагай үедэ Дунда Азиин һалбарха богонихон саг һүүлдэнь  Тимуридуудай сагта, нүүдэлшэ  арадуудай добтолон тэдээ руу ороходо дүүрэһэн юм.  Засаг буляажа абаад, ислам нарин сахидаг өөрынгөө журам тодхоожо,  Дунда Ази шажан мүргэлэй  бата бэхи байдалай харанхы байдал руу унаа. Бухара  элһэн соогуур төөрижэ, оршон тойронхидо хаагдашоо. Эдэ бүгэдэ Бухарын еврейнүүдэй ажаһуудалда муугаар нүлөөлөө. XVIII –дахи зуун жэлэй тэн багаар бухарын еврейнүүд дахин уйдхарта байдалда ороо.

XVIII зуун жэлэй һүүлһээ Дунда Азиин еврейн арад зоной тоо дээшэлжэ эхилээ. Энэнь хадаа еврейнүүдэй мүндэлэн түрэлгэ ( гэр бүлэ бүхэндэ жиирэй 8-10 хүүгэдтэй байгаа) болон Афганистан, Иран, Турци, Палестина болон Йеменһээ еврейнүүдэй дунда Ази руу нүүжэ ерэһэнһээ дулдыдаа. В XVIII зуун жэлдэ Испаниһаа үлдүүлэн Бухара руу сефардын еврейнүүд ерэжэ эхилээ. XVIII -XIX зуун жэлнүүдтэ шажан мүргэлэй нюдэ балай этигэлгэ болон  хэтэрмэ үзэлэй шангархада шиитэйн Иранда еврейнүүдэй Бухараагай Эмират и болон Кокандын Хаан түрэ руу  нүүхэдэ, тэндэ еврейнүүдтэ тэсэмгэйгээр хандадаг болоо бэлэй. Эндэ XIX зуун жэлэй нэгэдэхи хахадта шиитын хюдалгаһаа бэеэ абарһан Мешхедэй еврейнүүд болон 1854 ондо иранай сэрэгүүдтэ өөрынгөө хотоһоо намнуулһан Гератын еврейнүүд өөрынгөө абаралта олоһон юм.

Иимэл оршон соо, иимэл арадай дунда, би ажаһуунаб».

Тиигэжэ Шаломаевай хүбүүндөө бэшэһэн бэшэгүүдэй нэгэниинь дүүрэнхэй.

Совет засагай хараа бодолго бухарын  еврейнүүдта хандаса саг үнгэрхэдэ ондоо боложол байгаа. Хэрбэеэ анхан бүхы арадууд адли эрхэтэй, булта өөһэдые тодоруулха болон өөһэдын соёл сахиха эрхэтэй гэжэ тунхагладаг һаа, мүнөө Москваһаа бухарын еврейнүүдэй ( бүхы Дунда Азиин эрхэтэдые) бултыень— «советскэ» болгохо гэһэн зарлиг ерээ.  Мүнөө тэдээндэ Советска соёл нэбтэрүүлэгдэхэ ёһотой. Тиимэл хадаа, Шаломаевай байгуулагдаһан институдта өөрын түрэлхи болоһон, дадаһан, тааралдаһан иврит хэлэн дээрэ бэшэ, харин,  таджик ба ород хэлэн дээрэ заагдаха болгобо. Бүхы номуудшье советскэ боложо шэнэлэгдэхэ ёһотой гэбэ.

Шаломаев энээниие буруушаажа туршаба, шэнэ гуримда тэрэнээ дура гутаха хизааргүй байгаа.  Бүхы боложо байһан үйлэ тодорхой нэгэ арадай эрхэ бодото дээрэ хаһагдалга гэжэ тэрэ бодомжолон тоолобо. Тэрэниие олон һурагшад болон багшанар дэмжэжэ, зууршалга хэжэ, тохёолдоод байһан байдал һэлгэхые оролдожо, дээдын засаг руу  олоороо хамтаран, баримта тобшолол нэрлэжэ, гуйлга бэшэжэшье туршаба. Теэд тэрэнь хооһон үүсхэл байгаа, гүрэнэй машина засаг түрэдэ таарамжагүй зонуудые өөһэдын ажалһаа болигохо арга түргэн олоо, тэрэ тоодо өөрынь байгуулһан институтһаа Шаломаевые болигожорхибо. 1930 ондо болбосоролой яаманай шиидхэбэреэр   техникум болгогдоод,  Коканд руу эльгээгдээ, тиигэһээр дары хаагдашоо. Шаломаевые  үндэһэ яһатаниие хэтэрүүлгэ идхана гэжэ зэмэлээд, энээниие үндэһэлэн, хаанашье багшын ажал ябуулхыень хорибод.

Тиигэжэ, ээлжээтэ ушарта, арай хүл дээрээ бодоод, өөртөө найданги ябатараа, Исаак, шэнэ журамаар, үбһэ сабшалгын үедэ унаһан ногоон мэтээр, сохигдожо, дахин юушьегүй үлэшэбэ.

Тогтууритай ажаһуудалай ябасаһаа абажа хаяагдаһан сохилто абаха гээшэ ямаршье эрэ хүндэ аймшагтайшье һаань, Исаак бэлээр диилдэхэеэ һанабагүй. Үнгэрһэн зоболонто жэлнүүдэй дүршэл тэрэ мартаагүй, өөрынгөө гэр бүлын урда, Сара һамганайнгаа, тэрэнэй гарта хоёрдохи үхибүүниинь, түрүүшын үхибүүндөө ороходоо дутуугүй дуратай хүбүүн— гурбатайхан Мишые гээд тэдхэхэ уялгатай байгаа бшуу.

Өөрынгөө һурагшадай туһаламжаар Исаак «Узкитаб»  гэһэн хэблэлдэ хэблэгшээр ажалда оробо. Совет засагай хашаланда тэрэ ори ганса шалтагаар оруулагдаагүй: НКВД-дэ тээрээнээр носолдохо сүлөө олдоогүй. Басмач бандануудтай тэмсэл бүхы саг эдижэл байгаа.

Тэрэ сагта хүн зон ехэл хүшэр байдалтай һэн, нэгэ байлдаан нүгөө байлдаанаар һэлгэгдэхэ. Дэлхэйн хоёрдохи дайн эхилээ, Франци баһал  немцүүдээр дүүрэн болоо.

Мария, Жан хоёр, олон зондол адли, мүрдүүлэн, Бельги руу тэрьелээ. Тэрэ ушараар, өөрынгөө ходо байдаг газарай хаягаа алдажа, Исаактай бэшэлсэхэ аргагүй болоо. Дайнай дүүрэһэн хойно тэдэнэр Исаагые бэдэржэ эхилээ.

Мари  томо болошоһон Жан хүбүүнтэеэ үбгэеэ, эсэгэеэ бэдэржэ, СССР гүрэн руу олон бэшэг, асуулта эльгээгээ. Исаак дайнай үедэ байлдаанда эльгээгдээд, тэндээ наһа бараа гэжэ Мари һэжэглэн айгаа. Нэгэ бэшэг соогоо тэрэ иигэжэ бэшээ: «Энэ бэшэг шамда хүрэхэ гү, мэдэнэгүйб, амиды гүш даа ши? Минии дурасхаалда эгээл сэбэр, сэхэ, европын хүн болохо гэжэ оролдоһон хүн лэ үлэхэш. Иимэл ши намдаа һайшаагдааш, иимэл хүндэ дуратай байгааб».

Энэ бэшэг болон Мари, Жан хоёрой бусад асуултанууд НКВД-дэ орожо, тэндэнь дахин, националист Шаломаевые болон тэрэнэй «Туземно-еврейскэ гэгээрэлэй Институт» гээд һанажархиба.

Нэгэтэ тэрэниие  мүрдэлгэдэ дуудажа, мүрдэгшэ асууба:

— Та залуудаа европеец байгаа бэшэ гүт? Танда азиадууд юуштэ юм? Танай француз үнэмшэлгөөр таниие гэртэтнай эльгээхэбди. Та амарханаар  француз бүлэтэеэ нэгэдэхэт.

Исаак  француз  үнэмшэлгэеэ хадагалһан байгаа.  Өөрынгөө ажал хүдэлмэриһөө, бухарын еврейнүүд тухай лекцинүүдһээ арсанаб гэһэн саарһа данса дээрэ гараа табихыень дурадхабад.

Шаломаев  бодомжолхоб гэжэ хэлээд, гурбан үдэр   тэрээндэ  үгэбэ.

Эдэ гурбан үдэр эгээл зоболонтой байгаа. Нэгэ талаһаа, тэрэ түрэһэн ороноо ошохоёо һанаа, харин нүгөө талаһаа— француз үнэмшэлгэ ганса өөртэнь байгаа, тиимэһээ мүнөөнэй һамган — Сара —  Михаил хүбүүниинь тэрээнтэй ошолдожо шадахагүй байгаа — тэдэнэй өөрынгөө амгалан байдалай түлөө үргэл болгоһон мэтэ. Үгы даа, энэ һунгалта тэрэнэй бэшэ. Исаак өөрынгөө бүлэдэ тон дуратай байгаа, эрэ хүн хадаа бүлынгөө түлөө харюусалгатай, амгалан байдал хамгаалхал ёһотой бшуу, яажашье байгаа һаа, ами наһаяашье үгэхэ ха юм гэр бүлынгөө түлөө.  Гэхэ зуура, аяар 26 жэлдэ зорюулһан бүхы наһанайнгаа хэрэгтэ урбахыень дурадхаба. Шабинарынь юун гэжэ тэрээн тухай бодохоб? Бүхы аягүй юумэниинь гэхэдэ, тэрэ Франци ошоод юушье хэхэеэ мэдэнэгүй, тэрэ үни сагта өөрынгөө ухаан бодолоор, ажаһуудалай шэнжээр, мэдэрэлээрээ азиат болошоо ха юм. Бүхы һанал бодолынь бухарын еврейнүүдэй амгалан байдал тухай ха юм.

Шаломаев мүрдэгшын дурадхаһан саарһанда гараа табихаяа арсаба. Энэ ябадалынь Исаак Шаломаевай  европеецһээ азиат болоһоной баталалгын гэршэ болобо.

Һүүлдэнь Совет засаг тэрэнэй бүхы ажал, шэнжэлэлгэнүүдые бултыень үгы хэжэ, «Туземно-еврейскэ гэгээрэлэй Институт» тухай бүхы мэдээсэл дансануудые үгы хэжэ, нюуһан юм.

Шаломаевай наһа бараһан хойно Жан эсэгынгээ эльгээһэн бэшэгүүдэй хэһэгүүдые хэблэһэн юм. Хэблэхэдээ, байһан шэгтэнь, нэгэшье өөрынгөө үгэ оруулаагүй. Юу хэжэ байһыень ойлгожо, ондоо хүндэ өөртөө мэтээр этигэхэдээ, иимэ юумэн болодог ха юм.  Дунда Азиин бухарын еврейнүүдэй ажаһуудалай түүхэ тухай түрүүшын ном гараһан юм.

«Минии эжын дурасхаалда, өөрынгөө бэшэгүүдээр минии эсэгын ами наһыень абараа, эдэ бэшэгүүд соогоо өөрынгөө ажаһуудал, бүхы бүрин угай ажаһуудал зураглаһан минии эсэгэ тухай. Танай хүбүүн байха гээшэ — ехэ нэрэ зэргэ гээшэ». —гэжэ Жан  дэбтэр соогоо бэшэхэдээ, эдэ үгэнүүдтэ бүхы өөрынгөө сэдьхэл, бүхы зүрхэеэ багтаагаа бшуу.

Уран хүн Алексей Тенчой