Алексей Тенчой. АТАМАН СЕМЁНОВАЙ АЛТАН

1911 он. Үбэр Байгал.

N-ск хото  Сибириин багахан бусад хотонуудһаа юугээрээшье онсо илгаагүй байгаа. Һүлэрхэн модон гэрнүүд үйлсын хажуугаар һубарилданхай. Түрмэ болон һаяхан баригдаһан вокзал гээд  лэ гоёолтонь мэтэ үзэгдэнэ. Анхан зоной байгаагүй хооһон газарта энэ хотын бии болоһон эхин болохо завод нээгдэхэ, хаагдаха,  түлбэреэр эдлэгшэ һэлгэхэ, заһабарилагдаха, тэрэниие тойроод бии болоһон һууринда үнинһөө арһа элдүүрилгын хоёр завод, мяханай завод, даха дэгэлнүүдые оёдог мастерской болон архи үйлэдбэриин завод гээд үнинэй ажалладаг. Хото соо хоёр һүмэ, 4 ангиин болон нэгэ ангиин училищи ба гимнази бии. Хүн бүхэн бэе бэеэ таниха, нюур нюурааршье бэшэ һаа, хүршэнэрэй хөөрэлдэһөөр.

Ямаршье юумээр илгараагүй, юрын аад, яһала ягдагархан модон гэр соо Удальцовтан ажаһуугаа, эсэгэнь — Степан Александрович, эхэнь — Мария Дмитриевна болон хоёр хүбүүд,  Пётр ба Павел.

Степан Александрович сибириин түмэр харгыда инженерээр ажалладаг, түмэр замынь  бүхы хото соогуур ябаад, холо тайга руу оршодог. Хүшэр лэ мэргэжэл тэрээндэ дайралдаа. Үбэлдөөл хүшэр, хэды хүйтэн байгаашьеһаань, тэрэл хэмдээ адлил ажаллаха ёһотой. Яһан хүрэтэрөө халаандаа хүлдөөд, Степан Александрович гэртээ ерээд, саб сагаан хушалтатай эдеэнэйнгээ столой саана һуугаад, һамганайнгаа гарһаа  шэл архи абажа, урид бэлдэгдэһэн граненно стакан руу хээд, нэгэ доро бултыень уужархидаг. Амтархан шамшаран, өөр руугаа Мария Дмитриевнагай хайхарамжатайгаар томо сагаан амһарта сооһоо хэһэн халуун эдеэтэй  — шүлэн гү, али банша абажа, амтархан дууһан эдидэг һэн.

Степан Александровичта хүсэн гэжэ байгаа даа, хэнэйшье атаархахаар, баг ехэ хүсэн, хоёр метр үндэр, үргэн мүртэй,  шүрбэһэтэй, шандааһатай бүхэ, ёһотойл эрэ байгаа.

Степан Александровичай хүбүүд эсэгэеэ һажаажа, бэеэр томонууд, хүдэрхэнүүд, ухаатайханууд, хоюулаа гимназида һурадаг һэн. Хоюулаа нэгэл жэл аха дүү хоёр аад, нюураараашье адлиханууд, зүгөөр абари зангаараа тад ондоонууд байгаа.

Павел эжыгээ һажаажа — зөөлэн, хүнэй үгэ дууладаг, хэрэлдээндэ дурагүй, хэрбэеэ болоо һаань, аргаахан, һайнаар шиидхэхэ гэжэ оролдодог, хүн зонтой харилсаатай, хзлэед гэһэн, үхибүүдэй хажуугаар миин гарахагүй, заатагүй халташье наадалсаха, хэрэг тухай һонирхон асууха. Харин Пётр тад ондоо — абари зангаараа эсэгээ һажаагаа, хүсэтэй, үсэд, хүнтэй ехэ харилсаха дурагүй, үетэнһөө холуур ябаха, ном уншаха дуратай, хүнэй үгэ дуулаха дурагүй.  Петр өөрынгөө үсэд болон хүнэй үгэдэ оросогүй байхадаа байд гээд лэ, һуураар шабхадуулдаг һэн, мүн өөрөөшье дуратайгаар наншалдаанда оролсодог һэн.

Тиимэл юумэн боложо, аха дүү хоёр нэгэ басаганда- хүршэ Дарьяда, купец Стрельниковай басаганда хоюулаа дурлашоо. Дарья  эжы абынгаа баярта һайхан сэбэрхэн басаган  үндыгөө. Иимэл басагадые һүнтэй шуһан гэдэг, хараад лэ, нюдэеэ таһалхаар бэшэ. Ута улаан шаргал үһэеэ шангаар гүрэдэг. Абань мүнгэеэ харамнангүй басагандаа  эрдэм хэхые оролдодог, басаган тоо бодолгоор болон түүхээр һонирходог юм.

Хоёр аханар тэрээндэ дурлажа, ухаагаа алдажархиһан мэтэ болоо. Павел түрэлхидэйнгөө үгэһэн мүнгөөр гоё түмэр хайрсагхан соо хэгдэһэн монпансье болон хүхэдэг хомпеэд, элдэб үнгэтэ угалзатай шкатулка гээд Стрельниковай гэртэ садовнигоор ажалладаг Соктодо үгэжэ, басаганда дамжуулхыень гуйба.

Сокто энэ ябадалайнгаа түлөө ажалгүй болохошьеһаа, Павелда арсажа шадабагүй. Хүбүүд хара багаһаа нүхэсэдэг байгаа, Согто  буряад хүбүүн, манай хоёр хүбүүдэй эсэгын нүхэрэй үргэмэл хүбүүн байгаа. Айжа байгаад, нэгэ һамбаа оложо, басаганай хажууда дүтэлөөд, хүнэй хараагүйдэ, нүхэрэйнгээ гуйлта дүүргэбэ.

— Даша! — гээд шэбэнэн дуудаба.

— Шамда  дамжуулаа! — гээд ажалай хубсаһанангаа дороһоо конфетын хайрсаг гаргажа, һарбайба.

Дарья дүтэлөөд, нюргаараа тэрэниие бүглэжэ, гэдэргээ гараа һарбайба. Сокто альган руунь түргэн бэлэг барюулаад, хүнэй анхарал татахагүй гэжэ түргэн гүйжэ тэрьелбэ.

Үглөөдэрынь Павел нүхэртөө баяр хүргэхын орондо, дахин конфетэ үгэжэ, дамжуулхыень гуйба.

— Үгы, — гээд Сокто огтолон арсаба, — нэгэ дахин болохо, ходол үгэжэ байбал, баригдаа һаа, ажалһаа үлдүүлхэб, түрэлхидни таһа сохино ааб даа.

— Ши минии нүхэр гүш, али үгы гү? Шамда хэрэгтэй һаань, би туһалхал һэм.

Сокто, хэды идхалгадань эсэргүүсэбэшье, үшөө дахин нүхэртөө туһалха гэжэ шиидэбэ, ээлжээтэ ушарта эшэжэ улайшаһан басаганда бэлэг дамжуулба.

Пётр ахайнгаа Соктодо Дарьяда дамжуулхыень бэлэг үгэжэ байхыень харжархёод, жүтөөрхэжэ, баһал хүршэ басаганайнгаа хойноһоо гүйжэ, өөрынгөө дура мэдүүлхэ гэжэ шиидэбэ. Тон ахай шэнгеэр лэ мүнгэеэ алмааһалжа, Дарьяда үшөө үнэтэй конфетэ абаба.

Үйлсэдэ Соктые ушаржа,  Петр үнгэтэ амһартатай  монпансье дамжуулхыень гуйба.

—  Дарьяда үгыш даа.

Сокто иимэ юумэнэй болохыень хүлеэгээгүй, мэгдээд, дураа гутаба.

— Таанар хэлсээ зон гүт? Би танай зараса болоо гүб, өөһэдөө бэлэгүүдээ шэрэгты.

— Үтэр дамжуула! — гэжэ Петр зандарба.

— Баригдаа һаамни, намайе таһа шабхадаха бшуу, — гэжэ  Сокто ойлгуулхые оролдоно.

— Баригдаа һааш, сохихо. Ши теэд баригдангүй үгыш. Үгы һааш, шамайе би сохихоб, — гэбэ Петр.

Сокто  Петрай иимэ мэдүүлгэһээ, залд гэшэбэ,  Петр хүбүүнэй захаһаа аһалдан, нэгэ хэды һэжэрэд гэжэ айлгаба

• Ши намай ойлгоо гүш? — гэжэ сухалтайгаар Соктые хаража, тэрэ асууба.

— Ойлгоо, — гээд, тэрэнь дурата дурагүй шүдэнэйнгөө забһараар хэлээд,  Петрһөө конфетыень абаад, үбсүү руугаа хэбэ.

Сокто бүхэли үдэр Дарьяда бэлэг дамжуулха арга боломжо оложо ядаба, тиигээдшье шадабагүй.

Үглөөдэрынь Петр  Соктодо дүтэлөөд,  зүбшөөлынь һураншьегүй, баглаа сэсэг гартань барюулба.

— Би яагаад сэсэг харуулангүй дамжуулха юм бииб, тэрэ конфетыеш мүнөө болотороо хармаандаа хээд ябанаб?

— Зай, болоо, сугтань үгэхэш,  — гэжэ  Петр һэнгэргүй хэлэбэ.

Сокто басаганда сэсэг баряад ошохоёо арсабашье, бархиран алдаба, юундэб гэхэдэ, Петрын хамартань үнэндүүлһэн нюдаргаһаань тэрэ айжа, бэшэ ондоо аргагүй хадань, зүбшөөлөө үгэхэ баатай болобо.

Тиигээд Сокто хоёр дурлашаһан аханарһаа үдэр бүри шахуу бэлэгүүдые Дашада дамжуулдаг болобо.

Дарья дуратайгаар  Петр Павел хоёрһоо бэлэгүүдые абадаг болобо, мүнөө улайжа эшэхэеэ болёод, өөрөө Согтодо ерэжэ,  бэлэгүүдые абадаг болобо, гэбэшье хэнииень шэлэхэеэ мэдэнэгүй, хоюулаал һанаандань таарана бшуу.

N-ск —  хүдөө холын хотохон хадаа, эндэ хүн бүхэн бэе бэеэ мэдэхэ, суу һураг гэрһээ гэртэ түргэн тарашадаг юм.

Степан Александрович Мария Дмитриевна хоёр хүбүүдэйнгээ купецэй басагаар һонирхожо байһыень дуулажа, һанаата болобод.

Степан Александрович үдэшэ орой ажалһаа ерээд, үнөөхил стакан архияа уужа, амтатайгаар эдеэд байхадань, һамганиинь холоһоо үхибүүд тухайгаа хөөрөө эхилбэ:

— Одоо хаанаһаа зоболон хүлеэхэеэ бү мэдэе.

— Юун тухай хэлэнэш? — гээд Степан Александрович хүмэдхэеэ буулгаба.

— Хүбүүднай Стрельниковтанай басаганда һанаашархана даа, — гээд һамганиинь һанаагаа алдаба.

— Теэд яахабши, залуугайл хэрэг ха юм, — Степан Александрович ээнэебхилэн хэлэбэ.

— Дарья, һайн басаган юм ааб даа, зүгөөр нэгэ хүбүүемнай гомодхоохо даа!

— Магад, хоюулайень! — гэжэ Степан Александрович тэмдэглэбэ.

— Магадгүй, —гэжэ Мария Дмитриевна зүбшөөн, нэмэбэ:

— Хари хэн бэд аа, ондоо хүн һайшаагдаа һэн. Юуб даа хэхэ хэрэгтэй, муу юумэн гэртэмнай ороодүйдэнь.

— Эндэ юу хэхэ гээшэбди?

— Үлүү ехээр дурлашоогүйдэнь, хоюулыень ондоо тээшэнь эльгээхэ хэрэгтэй. Басаганай түлөө хоюулаа наншалдаагүйһаань хүрөө!

— Хайшань эльгээхэбши?

—  Оренбург хото нагасындаа. Зундаашье тэндэ байгаад, толгойһоонь тэнэг бодол үгы болохо аабза.

— Ганса зун соо гү? Нэгэ зунай хаһада иимэ сэбэр басага мартажархиха гэжэ һанана гүш? Эльгээгээл һаа, удаанаар, эрдэм хэжэ, ажалтай болохыень эльгээхэ хэрэгтэй.

— Тиигэбэл, һурахаяа ошог, — гэжэ Степан Александрович һамгаяа дэмжэбэ. — Мүнөө жэл гимназия дүүргэбэ, саашаанхи ерээдүй тухай бодомжолхо хэрэгтэй, эндэ — юун эдээниие хүлеэнэб, намайе дахажа түмэр руу гү,  харин Оренбургда һанаандаа таарама дээдэ һургуули шэлэхэ бшуу.

Тиигэжэ шиидээд лэ, үдэшэлэн Петр Павел хоёрто һургуулияа үргэлжэлүүлхэ тухай мэдээсэгдэбэ.

Аха дүү хоёрые энэ мэдээсэлынь сошообо, хүн бүхэниинь саашанхи ажаһуудалайнгаа өөрын түсэбтэй байгаа ха юм.

— Би хайшаашье ошохогүйб, — гэжэ  Петр эрид һөөргэдэбэ.

Степан Александрович Павел руу хараба, тэрэнь дуугай һууба, гэбэшье бүхы нюур дээрэнь, энэ хотоһоо тэрэ ошохоёошье һанаагүй хэбэртэй.

— Зай, хэншье асуунагүй, эжытэйднай тиигэжэ шиидхэбэри абаабди. Иимэл даа түрэлхидэй зарлиг.

— Би ошохогүйб. Энэ хотодо би өөрын һонирхолтойб, — гэжэ  Петр огтолон арсаба.

— Мэдэнэб! — гээд Степан Александрович столһоо бодожо, хүбүүнэйнгээ ээм тоншобо, — мэдэнэб та хоёрой һонирхол тухай, бүхы хото хүүежэ байна, би ажал хэнэб, минии мүнгөөр купецэй басаган конфетануудаар амаяа шиихана гэжэ мэдээсэл шаазгай һүүл дээрээ намда асараа.

Петрай уур сухал хүрэжэ, шүдэеэ хабирна, Павел хүмэдхэ дороһоо эсэгэ руугаа шэртэнэ.

— Намайе нюдөөрөө үзүүрлэлтэгүй. Хэрбэеэ эдээндэ эдеэнэй мүнгэн хэрэггүй хадань, хашарһашье эдээндэ бү үгэ, — гэжэ һамган руу эрьежэ, сухалтайгаар захирба.

Хүбүүд руу хаража, иимэл абяагаар:

— Хэрбэеэ та хоёр һайхасаанай хойноһоо гүйлдэхэеэ һанааһаа, бэлэг сэлэгтэ өөһэдөө мүнгэ хара хүлһөөрөө олоо гүт, минии хармаан руу оролтогүй,  — гэжэ тэрэ эрид хэлээд, нюдаргаа зангидан стол дээрэ байһан амһартынь һүрэшэтэр шаажархиба.  — Намда бэлээр мүнгэн олдодоггүй, ямар бэ даа инаг амарагтаа һалгахаяа һанана гүт?

—  Дашые тиигэжэ бү нэрлэ! Ямар инаг амараг байба гээшэб,  — гээд Петр басага үмөөрбэ.

— Теэд хэн юм бэ, шиниихеэр? Һүүлээрээ та хоёрой хамарай урдуур шарбана, хоюуландатнай гүйлдэхые зүбшөөнэ, та хоёр аха дүү гэжэ мэдэжэ байна ха юм, тиихэдээ, хэн болоноб?

Петр һүрэжэ бодоод, үүдэеэ хаяад, гэрһээ гүйжэ гараба.

— Хаашаа ошобош? — гээд эжынь хүбүүнэйнгөө хойноһоо даб гэхэдэнь, абань гарһаань барижа, тогтообо.

— Ябаг, ябаг, һүни ута даа, уураг тархитай һаа, бодомжолходонь, ухааниинь һууридаа ороно ааб даа.

Павел нэгэшье үгэ хэлэнгүй, өөрынгөө таһаг руу ороод, хана руу хараад, хэбтэшэбэ.

Петр орой ерээд, ахынгаа тала руу хараншьегүй, дуугай өөрынгөө орон дээрэ хэбтэбэ.

Түрэлхидэй захиралта хэншье буруушахаяа зүрхэлөөгүй, һүүлэй һүүлдэ хоёр хүбүүд Оренбург хото эльгээгдээ.

Оренбургда байгаад, тэдэ хоёр һайхан Дарья тухай һаналаа орхёогүй. Пётр шажан мүргэлэй семинари руу орожо, Дарья басаган һүзэгшэ, тиимэл хадаа тэрэнэй һамган боложо попадья болохо ха юм, гэжэ тэрэ бодомжолбо.

Павел сэрэгэй  училищи шэлэбэ, тэрэнэй шэлэлтэ дэмы бэшэ байгаа. Тэндэ бусад һургуулинуудта ороходоо, оройдоол  3 жэл һураха, тиигээд лэ, Петрһоо урид гэртээ бусжа, Дашатай түрүүн уулзаха гэжэ бодоо бшуу.

Тэдэнэр һуралсалда орожо, һургуули бүхэндэ дүтэхэн, хоюулаа бэе бэеһээ холохон амяар амяараа байрлаад, уулзадагшье, бэе бэеэ һанадагшьегүй һэн.

Гэхэ зуура, өөһэдынгөө мэдэрэл нюунгүй, Дарьяда хэн болохоёо байһанаа бэшэгүүдые бэшэжэл байгаа. Дарья хоюуландань адлихан харюусажа, хэн нэгыень шэлэхэеэшье мүнөөшье болотороо мэдэнэгүй. Теэд басаганда эдэ хоёр тэрэл шэгтэй адлиханаар һайхашаагдана.

Гэбэшье,  Павел гэртээ урид бусаад, инаг дураяа түрүүн дурадхаа һаань, тэрэ арсахагүйб гэжэ һанана. Теэд тоосоон тад ондоогоор болоо. 1914 ондо дайн эхилжэ,бусад кадедуудтай суг хамта Павел дайнда мордоо.

Австри шадар Уралай хасагуудай полкын бүридэлдэ аймшагтай ехэ байлдаанда хабаадаа. Павелтай хамта олон буряадууд дайлалдаа. Үбэр Байгалда үндыһэн хадаа Согтотой нүхэсэжэ, буряад хэлэ мэдэхэ байжа, суг дайшалхы нүхэдтэеэ хэлэеэ һайн ойлголсодог байгаа. Павел хүдөө үндыһэн буряадууд һайн ангуушад гэжэ мэдэдэг һэн тула, агнуури тухай хөөрэхыень гуйдаг һэн. Хүдөө нютагта ажаһууһан ородуудшье һайн ангуушад ааб даа, теэд Удальцовтай суг дайлалдаһан сэрэгшэд соо тиимэ хүн үгы байшоо, ехэнхи ородууд хотын байжа, агнуури тухай юушье мэдэхэгүй байгаа. Паша агнуурида ехэ дуратай, ангуушадай хүхюу хөөрөөнүүдые  богонихон забһартаа окопа соогоо һонирхон хөөрүүлдэг бэлэй.

— Нэгэтэ үбэлэй үдэшэ агнууриһаа гэр руугаа бусажа ябааб. Үдэр тиимэшэг тудажа, нэгэ багахан шубуушье буудажа шадаагүй, бүхы ангууд хоргодошоһон мэтэ. Ууртай, адаалхай  ехэ хүйтэн байгаа, иимэ хүйтэндэ таарахагүй хүнгэншэгөөр хубсалһан байгааб, гал аһааха гэхэдэмни, абаад ябаһан зуруулнуудни булта шиигтэшэһэн байгаа, — гэжэ нэгэнь хөөрэнэ.

— Үбэштэйш даа, ангуушан бэшэ! — гээд хэн бэ даа тэмдэглэбэ.

— Зүб даа, тэрэ үдэр үбэштэй байгааб. Хүлдэшэхэгүйн тула, түргэн ябааб. Гэнтэ харгыдамни баабгайн эшээн байжа байгаа. Амһартань мүльһэтөөд байхадань, эзэниинь байна, гэжэ мэдээб, «Одоо гэртээ олзотой ошохом!» гэжэ одоо ехээр баярлааб.

Буугаа бэлэн баряад, һэмээхэн баабгайн харанхы эшээн руу дугдабаб. Бабгай үгы байгаа, эшээн соо дулаахан, амитанай үнэр гутажа байба. Оёортонь һуугаад, эзэнииень хүлеэхэ гэжэ шиидэбэб, тэрэ заатагүй бусана ааб даа. Хараха янзада, һалхи хүйтэнһөө далда, ухаатайханаар зохёогдоһон эшээ түхеэрэһэн томоотойхон лэ баабгай хаш. Дулаахан байраһаань таатай дулаасажа, һажажа эхилбэб.

— Одоо ши юрэ үбэштэй бэшэ, тон эрьюу хаш даа. Хэн арьяатанай эшээн соо унтадаг юм, үбэл һаань, унтаахайндаа баабгай байгаа юм бэшэ гү, — гэжэ үнөөхил «үбэштэй» гэһэн сэрэгшэ асууба.

Булта энеэлдэшэбэ. Хөөрэгшэ үргэлжэлүүлбэ:

— Хэлэнэ ха юм бииб, тэнэг байгааб. Унтажайнаб, зүүдэлнэб, нара хиртэжэ, огторгойдо томо үүлэнүүд суглараад, бүхы тэнгэри бүглэжэ, шэб харанхы болошобо, наран руу харахадамни, бага боложол, боложол байгаад, үгы болошобо. Һэрин гэхэдэмни, наран гээшэ эшээнэй нүхэн, хиртэлгэ гээшэ баабгайн хондолой байжа байгаа. Айһандаа буугаа алдажархёоб, жалжагы хүлөөрөө баабгай бууемни гэшхэжэрхибэ, буу хүртэрөө һарбайжа шадабагүйб. Тиихэдээ, бүхы шадалаараа хашхараад, бүхы хүсөрөө шүдөөрөө баабгайн бүгсэ хазажархибаб.

Бүгэдэ дахин энеэлдэшэбэ.

— Бү энеэлдэгты. Хүн ами наһанайнгаа түлөө ямаршье арга хэрэглэхэ юм. Баабгаймни, хөөрхэй тиимэшье зоригтой бэшэ байгаа. Агнууриһаа садхалан ерээд, унтаха гэжэ һанажа байхадань, хэн бэ даа хондолойень хазажархиба ха юм. Сошоһон баабгай  нам дээрэ томо гэгшээр баажархиба. Би мэгдэһэндээ үшөө ехээр хашхарбаб, айһан амитан эшээнһээ гараад тэрьелбэ, холохон бэшэ гүйгөөд, зүрхөө хахаржа үхэшэбэ даа. Би эшээнһээ гаража, саһаар бэеэ сэбэрлээд, үзлэй хүхюутэй, хүндэ гэгшын олзоёо шэрэһээр гэртээ бусабаб. Үхэлһөө үһэн мэтэ зайда байһан хүн баярлахын ехээр баярлажа, амиды мэндэ үшөө олзотой барагхан лэ хүн бусабаб. Һамгамни бууемни шалгаад: «Ши яагаад  буугүйгөөр баабгайе алаа хүмши?», — гэжэ һэжэглэбэ. «Яагаад, яагаад, юундэ шүдэтэй юм бииб?» — гэжэ би харюусааб.

Булта дахин энеэлдэбэ. Нэгэ сэрэгшэн асууба:

— Хаанаһаа шам дээрэ иимэ ехэ бааһан болооб, гэжэ асуугаагүй гү?

Иимэ үнэн болоһон хөөрөөнһөө булта садатараа энеэлдэбэ.

Ангуушадай хахадынь худалаар зохёогдоһон хүхюу хөөрөөнүүдые садатаараа шагнаад, иимэл сэрэгшэдтэй дайсадай ара тала нюусаар гараха гэжэ шиидэбэ: «Тойроод адлил ой тайга бшуу, адлил амитад байха. Иимэ ангуушадтай дайсадай ара тала тагнуулда гарахада яахаб? Эдэш ой соогуур шэмээгүй ябажа шадаха. Буудахадаашье мэргэнүүд!».

Дээдэ захирагшадтаа агнуури шэнгеэр ара талыень ошоод, дайсадай «хэлэ» барижа асарха тухай һанамжаяа мэдүүлбэ. Захирагша зүбшөөлөө үгэбэ.

— Энээнээш түлөө шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ тэрэ асууба.

Удальцов 4  сэрэгшэдые эрибэ.

— Хэнтэй ошохобши, өөрөө шэлыш даа. Энэшни дайсанай эшээн руу ороһондо адли ха юм, найдамтайл зонтой ошохо хэрэгтэй, — гэжэ командир тэмдэглэбэ.

Павел тэрэ ангуушадай уршагта ябадалнуудые хөөрэһэн ангуушадые шэлэбэ, үбэлэй ой соо ябажа шадахашье, мүн оршон тойронхи газар дайда шэнжэлхэдээ бэрхэнүүд байба.

Павлай шэлэһэн дүрбэн хүбүүд булта буряадууд байгаа. Тэдэнииень хараад, командир гайхабашье, абяа гарабагүй, гэбэшье, дэмы бэшэ гэжэ хожомынь ойлгоо.

Павел энэ бүлэг сэрэгшэдтэеэ дайсанай ара тала орожо, немец офицерые барижа, ородой окопа руу асарбад. Тэрэ «хэлэн» дайсадай байлдаанай түсэб тухай мэдээсэлнүүдые хэлэжэ үгэхэдэнь, ород сэрэг хэды добтолгонуудые усадхажа шадаа. Захиралта Удальцовые онсо тэмдэглэжэ, нэрэ зэргыень дээшэлүүлжэ, шанда хүртөөбэ.

Баймга үшөө нэгэ «хэлэн» хэрэгтэй болобо. Командир өөрөө Павелда баһал хандаба.

— Павел таанар хүбүүдтэеэ бэеэ ехэ һайнаар харуулаат, бүхы найдалнай болобол та даа, тэдэ ангуушадаа абаад лэ,  дайсанай ара тала руу дары түргэн ошоод, яажашьеб аргалжа, нэгэ «хэлэ» асарыт даа!

— Танда ямар яһатан хэлэн хэрэгтэйб, немец гү, али үхэрэй гү? – Павел шоглобо.

Командир энеэбэ, сэрэгшэдэйнгээ хэдышье хүшэр байдалда шог зугаа наадалсажа байхада, тэрэ сэгнэдэг һэн.

— Хоюулайень асара! — гэбэ командир.

Удальцов сэрэгшэдтэеэ энэнш «агнууриһаа» хоёр «хэлэ». Тэрэнэй һүүлээр захирагшань Павлые үшөө  шагналда зууршалба, Павел сээжэдээ эрэлхэг һайхан зүрхэтэй байжа, өөрынгөө орондо сэрэгшэдые шагналда хүртөөхыень гуйба.

Тиигэжэ даабари дүүргэгшэ сэрэгшэ бүхэн шагналнуудта хүртэһэн юм.Тэрэ ушарай һүүлээр сэрэгшэд Павлые ехэ хүндэлдэг  боложо, Павел буряадуудтай бүри дүтын нүхэд болоһон юм. Тэдэнэр тэрэниие ходол сүлөө сагтаа дуудажа, хүхюу зугаа дэлгэдэг һэн. Тэрээнһээ эхилжэ Павел тэдээнтэеэ байлдаандашье, үдэшэндөөшье, һайндэрнүүдтэшье сугтаа сагаа үнгэргэдэг болоо һэн.

Нэгэтэ гайхалтай хөөрөө шагнаба. Үбэлэй хүйтэндэ ангуушан ехээр даараад, могойн нүхэн соо могойнортой унтаад, гэдэһээ үлдэхэдөө, багахан могойхониие эдеэ гэжэ дуулаад, Павел ехэтэ гайхаба.

— Би иимэ шэдидэ үнэншэнэгүйб даа,  — гэжэ үнэн сэхээр хэлэбэ.

Нүгөө сэрэгшэн Павел шэнгеэр үнэншэнгүй, һэжэглэбэ.

— Магад тэрэ манда ондоо могойн уурхай тухай хэлээ, һамган, хадам эжы.

Булта энеэлдэшэбэ.

— Энэл үнэншэмөөр байна,  — гэжэ үшөө нэгэ сэрэгшэн хэлэбэ.

Хүбүүдһөө дуулаһан шагнаһан юумэнүүдые Павел бултыень Дарьяда ута бэшэг соо хөөрэдэг һэн. Һарын туршада тэрэ нэгэшье мэдээ абаадүй байгаа. Анхандаа басаган дуратайгаар хүбүүндэ харюу бэшэдэг һэн, тэрэ бэшэгүүдыень абаад, Павел гансаараа сүлөө газарта ошоод, оло дахин дабтан уншадаг һэн. Тиигэһээр бэшэгүүдшье ерэхэеэ болижо, хүбүүн хүхижэ энеэхэеэ болижо, басаган тухай бодомжолһоор, досоогоо бари бариһаар, дуугай ябадаг болобо. Нэгэ дахин бэшэг бэшэбэ, хоёрдохиёо, гурбадахияа, дүрбэдэхиеэ, бэшэгүүд соогоо өөрынгөө һанаа бодол мэдүүлдэг һэн. Эжыдээ бэшэг соогоо Дарья юундэ бэшэнэгүйб гэжэ мэдэхыень гуйба. Мария Дмитриевна Дарьиин харюугүй байһан шалтагыень хуу мэдэбэшье, хүбүүндээ мэдүүлхэеэ һанабагүй, тиимэ мэдээсэл дайнай газарта ами наһанайнь сэн ха юм.

Ушар юуб гэхэдэ, Пётр гэртээ бусажа ерээ. Семинари дүүргээд, N-ск хотодо гэрлэжэ байгшадые бурханай үршөөл үгэм сасуугаа, унаад лэ наһа барашаһан лама санаартанай орондо ажалда ороо. Тиигээд лэ  удааншье болонгүй Дарьяда һамган болохыень дурадхаа. Дарья  удаан бодомжолжо байнгүй, гэнтэ инаг дуранай охиндо абтажа, зүбшөөлөө үгөөд, Павелда дуулгахая зүрхэлбэгүй. Һаядаа түрэ найр болохонь. Иимэл шалтагаар басаган Павелай бэшэгүүдтэ харюу үгэдэггүй байгаа, хайшан гэжэ сэдьхэлыень зобоонгүй дуулгахаяа мэдээгүй, хүбүүнэй зүрхэндэ нюуса  зоболон тухайнь тухайлжал байгаа бшуу.

Мария Дмитриевна хүбүүндэ хүндүүхэй болгохоёо айба, дайнда байна ха юм даа. Тиимэһээ бэшэгтэнь харюу үгэнгүй байба.

Гэбэшье, гэр бүлэдэ дутуу юумэн хэлэгдэнгүй байхагүйн тула Пётр ахадаа энээн тухай дуулгаба. Ута бэшэг соо тэрэ хайшан гэжэ Дарьяда хэлэеэ ойлголсоһон, яагаад зүбшэлэй үгэнүүдые хэлэһыень, юун гэжэ түрэлхидынь хэлээб, хэзээ, хаана, хайшан гээд тэдэнэй гэрлэлгэ болохо тухай бултыень бэшэбэ.

Иимэ бэшэг абаад, Павел удаан һэгээ орожо ядаба, ажаһуудалдаа һонирхолоо алдажа, дайн байлдаан руу шургахаяа забдадаг байгаа, байлдаанда үхэлөө бэдэрдэг һэн. Теэд үхэлынь өөрһөөнь тэрьелжэл ябаа, тэрэ тэрэниие хүсэжэ ядаа, тон тиимээр ахайнайнь һамган хүрэшэгүй холо болоо бшуу.

Дайсан сэрэгшэдэй туйлалдаанһаа амиды мэндэ гарабашье, мүртөө шархатаа, эрэлхэг баатаршалгын түлөө үшөө нэгэ шагналда хүртэбэ. Павлые ара тала руу  госпитальда бэеэ аргалхыень эльгээбэ.

Эгээл ээнэ үедэ Петр Дарья хоёрой түрын үдэр гараһан байба. Дарьин гэртэхин өөрынгөө байһан гэр бэлэг болгожо үгөөд, хүршэ гэр руу өөһэдөө нүүбэ.

Петр залуу һамгантаяа тэрэнэй түрэлхидэй гэртэ саг зуура байрлаа, юуб гэхэдэ, Һүмын дэргэдэхи гэр заһабарилагдажа байгаа.

Стрельниковтанай садовнигоор ажаллаһан ба Дарьяда хүбүүдһөө сэсэг болон бэлэг дамжуулдаг Сокто  мүнөө ажалгүй болоһон байгаа.

1917 он байгаа.  Росси гүрэндэ февралиин хубисхал болобо. Сэрэгшэд окопанууд сооһоо гаража, дайшалхы байдалаа тушаажа, гэртээ бусаба. Бэеэ һайнаар аргалуулаад, Павелшье гэртээ бусаба. Степан Александрович Мария Дмитриевна хоёр хүбүүнтэеэ уулзаһандаа ехэтэ баярлаба. Павел Дашатайшье уулзаба. Тэрэ сагта тэрэ Сереженька хүбүүе түрөөд, үшөө һайхан болошоһон байба.

Павелтай хоюулаа үлэхэдөө,  Дарья аймхайгаар нюдэ руунь хаража, аргаахан, шэбэнэн, хүлисэл гуйба:

— Хүлисыш даа. Шамайе ерэхыеш хүлеэнгүй шамайе гомдохоогоол хаб.

— Ши намда найдалаа үгөөгүй ха юм ши, тиимэһээ, энээн тухай бү һанаагаа зобо, — гэжэ тэрэ һанааень заһаба. — Тиигээд нэгэ бага абяагүй байгаад, юуб даа хэлэхэ ёһотойб, гэжэ һанаад, нэмэбэ:

— Би шамайе ойлгоноб, Даша,  һалаһан хэрэг лэ дээ, — дайнһаа сэрэгшые хүлеэхэдэ. Эли бэшэ, ямар ерэхэб, хүлгүй, хэрбэеэ  талаан тудаба, наһа үеэрээшье гэртээ бусахагүй? — байд гээд, — Би энээн тухай хүсөөб, теэд намда талаан тудаагүй.

— Ши юу хэлэнэ гээшэбши?

— Бү тоо, шархатаһан гү, али   бүтүүгээр шархатаһан гэжэ тоолоорой.

Дарья тэрэнэй нюдэ руу хараад, — Магад герой болоод ерэхэ! — үбсүүдэхи шагнал тэмдэгүүдые гараараа баряад үзэбэ. Дарья али аханарай нэгыень шэлэхэл байгаа бииб, буруу шэлэһээ мэдэржэ, мүнөө юушье хэхэ аргагүйдөө, тэрэ гунигтайгаар һанаа алдаба.

Абяагүй болошобо. Павел гарыень баряад:

— Ши жаргалтайгүш?- гэжэ асууба.

Даша уруу хаража, юушье дуугарбагүй.

Дахин абяагүй болошобод, даншье һаа удаан абяагүй байбад. Павелда  бүхэли наһан үнгэршэһэн мэтээр үзэгдөө. Гэнтэ үүдэн нээгдээд, Пётр орожо ерээ. Дарья гараа һуга татаад, шад улаан болошобо. Пётр тэрэниие обёоржо, сухалтайгаар дүүгээ хараба. Дарья таһагһаа гараба, Петр хойноһоонь ошобо. Хэрэлсы дээрэ хүсөөд, асууба:

— Та хоёр таалалдаа гүт?

— Ши, минии үбгэн, яагаад нам тухай иимэ юумэ бодонобши? Би хэнтэйшье таалалдаагүйб!

— Ши улайшоо бэшэ гүш, би харааб! — гээд Пётр тохоногһоонь шангаар бажуугаад, ондоо таһаг руу абаашахаяа һанаба. Дарья һугаран гарахадань,  Петр, жүтөөрхэлһөө һохор мэтэ боложо, һамган руугаа далайба. Энэ үедэ хэрэлсы дээрэ Павел гараа, Петр хүсэ хэрэглэжэ, эхэнэрые сохижо байна гэжэ һанаба. Хоёр аханар аһалдашаба. Дарья хашхаршаба. Бэриингээ хашхархые дуулаад, Степан Александрович гаража ерэбэ. Хоёр хүбүүдээ хоёр тээшэнь таһалаад, ууртайгаар бэри руу шэртээд, хашхарба, — Ошогты тэрэ, үхибүүгээ харагты, хоёр аханарые хэрэлдүүлээд, юу хэжэ байнабта?

Дарья, дуугайгаар тархяа гунхуулаад, юуншье гэнгүй, гэр руу гүйжэ оробо.

Степан Александрович  Павлые өөрынгөө таһаг руу дуудаад, иигэжэ хэлэбэ:

— Хүбүүмни, ши дай дажар гаталһан ёһотойл эрэ ха юм ши даа, би шамаараа омогорхоноб, зүгөөр, ши намайе һайнаар ойлгыш даа, ши энэ гэртэ байха аргагүйш даа.

— Би мэдэнэб, ошохоб, хоёр үдэр соо гэртээ байһууб, эжытэеэ харалсаад лэ, ябахаб,  — гэжэ Павел эсэгэеэ зүбшөөбэ.

Степан Александрович, удааханаар, эсэгын үгөөр:

— Саашаа юу хэхэбши даа, хаана байхабши?

— Сэрэгэй хүн ха юм бииб, Эхэ орондоо алба хэхэб. Албаяа олоходомни, гэр байра үгэнэ ааб даа.

Павел гэрһээ хара эртүүр, бултанай унтажа байхада, гаража ошобо. Эжынгээ уйлахые, удаан хахасалгые үзэхэеэ һанабагүй. Нюдэнэйнгөө хараһан лэ тээшэ гэшхэлжэл ябаа. Хүлэйнь сабхи доро набшаһан һаршаганажа байгаа.

Хүршэ хотодо Павел өөртөө ажал олоо, дүтын дуратай зонуудһаа холохон бэшэ тэрэ ажаһуухаяа һанаа. Олон шагналнуудые абаһан эрэлхэг офицерые үлүү асуудалшьегүйгөөр сэрэгэй албанда абаад, салин үгэжэ, гэр байраар хангаба.

Тиигэжэ тад ондоо ажабайдал эхилбэ, гансаараа һуудаг сэрэгшэнэй байдал. Тиигэһээр Саг зуурын засаг түрэ унажа, хото руу улаантан ерэбэ, тэдэнэр сагаантанда түригдөөд, һүүлдэнь дахин большевигууд диилэбэ.

Гэбэшье, большевигууд удаан засагаа барижа шадаагүй, атаман Семеновай хасагууд засаг буляажа абаба. Павел атаманай дивизидэ албанда оробо. Юундэ тэрэ энэ алба шэлээб гэхэдэ, Семеновай үзэл һургаал тэрээндэ һанаандань ойлгосотой байгаа, харин большевигуудай дурадхаһан юумэ тэрэ ойлгожо ядаа, тэдэнэй лозунгнууд яажашье ухаандань таараагүй бшуу.

Семёнов шэнэ сэрэгшэдые өөрөө шэлэн абажа байхадаа, Павлай үбсүүндэ байһан олон шагналнуудые хаража асууба:

— Юунэй түлөө хэрээһэд бэ?

— «Хэлэнүүдые» баряаб.

— Хэнэй захиралта доро алба хээбши?

— Генерал Куропаткинай.

— Зай, болоо! — гэжэ харюудань баясажа, штабта алба хэхэ гэжэ томилбо.

Тиигэжэ Удальцов атаман Семёновай хасаг болобо. Сэрэгэй хубсаһа абаад, мори, буу, байра гээд абаба. Хүхюутэй юумэн казарма ошожо ябатараа, Соктотой уулзашаба. Сокто ажалгүй болоһоноо хөөрөөд, тала дайдаар тэнэжэ ябаһанаа хэлэбэ.

— Паша, ажал оложо үгыш даа, эдихэ юушьегүйб, орохо гэр байрашьегүй ябанаб, — гэжэ нүхэрөө боһобо.

— Семёновай дивизи руу ошохо гүш? — спросил Павел.

— Ошохо, теэд хэн болохо бииб? — гэжэ Сокто харюусаба.

— Хэлэһэниинь лэ болохош. Сэрэгэй албан гэжэ иимэ ха юм, захирал зүбшэлсэжэ болохогүй,  — гэжэ Павел һанааень тэгшэлбэ.

Үглөөдэрынь  Удальцов Соктые атаман Семёновта абаашаба.

Семёновта олон буряадууд байгаа, тусхай манжууриин отряд байгаа, тэндэл Соктые албанда абаба. Павлын захиралта доро ороһондоо, Сокто эгээ ехээр баярлаба.

Семёнов  энэ хизаарай эзэн болобо, тиигээһээр хүршэ газарнуудые эзэмдэхэеэ һанадаг болобо. Хэжэнгын дасанда бүхы буряадуудые зонхилдог нэгэ үбгэн бии гэжэ хэн бэ даа тэрээндэ дуулгаһан байгаа. Тэрэ үбгэн Цыренов Лобсан-Сандан гэжэ нэрэтэй байгаа.

Энэ үбгэн дасанай шэрээтэ, Николай Первый хаанай титимдэ хүртэхэеэ ошоһон ха. Тиихэдэ, шэнэ хаанда бүгэдэ зоной һүгэдэн унахада, лама гансаараа мүргөөгүй гэжэ атаманда хөөрэбэд.

Атаман тэрэнииень дуулаад, энэ хизаарта хэн эзэн бэ гэжэ харуулха гэжэ шиидээд, Хэжэнгын есаулда Цыреновые тушаажа хаахыень захирба.

Лобсан-Сандан Лама  тэрэ үедэ үндэр наһатай байгаа. Гэбэшье тэрэниие тушаажа, түрмэдэ хаагаа. Үглөөгүүрынь есаул ламые мүшхэхэеэ дуудаба. Ламые дуудахаяа ошоһон сэрэгшэн эрьюу нюдэтэй юумэн гүйжэ ерэбэ:

— Камера соо ламын орондо айбала байна!

— Ямар айбала? — гэжэ офицер гайхаба.

— Томо эбэртэй, олон гар хүлтэй. Өөрөө хүб хүхэ, ардаһаань гал гарана!

Есаул сэрэгшэдтэ дүтэлөөд:

—  Амила, — гээд, һэжэглэн үнэрдэбэ.

—  Би архи уугаагүйб,  — гэжэ  сэрэгшэн.

—  Есаул өөрөө камера руу ошоод, сэрэгшын хэлэһэн юумэ өөрынгөө  нюдөөрөө хараба. Урдань томо гэгшын хүхэ амитан байба, мантан тархидань эбэрнүүд, олон хүл гартайнууд.

Есаул камера сооһоо һүрэжэ гараад, түмэр үүдэ шэбхэдээд, болоһон ушар тухайгаа штаб руу дуулгаба.

Семёнов өөрынгөө шэхэндээ үнэншэжэ ядан, мэдүүлгэ шагнаба. Ямар юумэеэ хэлэнэ гээшэб, гэжэ гайхан, өөрөө түрмэ ошожо, өөрынгөө нюдөөр үзэхэ гэжэ шиидэбэ. Харгыдаа зуураа Удальцовые абаад ошобо.

Байрадаа ерээд, атаман Цыреновай камера нээгты гэжэ захирба. Үүдыень нээхэдэнь, тэндэ хэншье үгы, хооһон байба. Харуулшан хүхэ сагаан болоод, хэлэбэ:

— Мүнөө һаяхан эндэ байгаа һэн лэ.

Атаман энеэшэбэ. Тамхяа татаад, бэшэ харуулшадые дуудахыень захирба.

Харуулшад булта ерэхэдэнь, атаман тэдээндэ хандаба:

—  Цыренов тухай юу мэдэхэбта, хөөрэгты.

Харуулшад бэе бэеэ таһалжа байжа, үрдилдэжэ байгаад, Цыреновай ямар гайхалтайгаар һонирхолтойгоор аашалһыень хөөрэбэ.

— Тэрэ ямар бэ һонин аргаар гэрэй орой дээрэ бии болоод, дуу дуулажа байдаг, — гэжэ нэгэ харуулшан түргэн хөөрэбэ. Нүгөөдэнь нэмэбэ:   газар дээрэ бии болоод, түрмын байра хэды дахин эрьелдэн тойрохо, нэгэл зуура камера соогоо байжа байтараа, тэрэл үедэ нүгөө камера руу орошоод, ондоо түрмынхидтэй хөөрэлдэжэ байха. Яагаад бэ даа, хана соогуур гаража ерэхэ, одоо тэрээниие хэншье тайлбарилжа шадахагүй.

Атаман харуулшадые шагнаад, иигэжэ хэлэбэ:

— Камера руу тэрэнэй ерээ һаань, тэрэ сүлөө болоо, бидэ тэрэние баринагүйбди, гэжэ хэлээрэйгты!

Гэнтэ энэл үедэнь атаман нюрганайнгаа саанаһаа хэнэйб даа буряадаар дуугархые шагнаба:

— Таанар намайе барихагүйт.

Семёнов буряад хэлэ һайн мэдэхэ байжа, энэ үгэ хэлэгшые бэдэржэ, эрьелдэбэ, теэд урдань буряад хэлэ мэдэхэгүй ганса ородууд байба.

Атаман  Удальцовта хандаба:

— Ши мүнөө һаяхан намтай буряадаар дуугараа гүш?

— Үгы, — гэжэ Павел харюусаба.

Атаман хүндөөр һанаагаа алдаад, эрьелдээд, үүдэн руу гэшхэлбэ. Үүдэ нээн сасуугаа, тэрэ дахин буряад үгэнүүдые дуулаба. Танигдаагүй хоолой иигэжэ хэлэбэ:

— Шамда түмэр морёор алта асаржа ябана, тэрэнэй Шерлово хадын агы нүхэн соо хадагалаарай, тэндэл тэрэнээ аршалжа шадахаш.

Атаман залд гэбэ. Семёнов  Удальцовһоо асууба:

— Павел, ши хоолой дуулаагүш?

— Дуулаа, — гэжэ Удальцов харюусаба.

Энэ үедэ камера руунь фельдъегерь сахилгаан бэшэгтэй орожо ерэбэ, тэрээнь соонь: «Намда байһан бүхы алтаяа эльгээбэб, Армиин хуби заяан шинии гарта. А. В. Колчак» гэжэ бэшээтэй байба.

Атаман Удальцовтай ставка руугаа абяагүй бусаба. Григорий Михайлович тамхи дээрэ дээрэһээнь татажа, шагнаһан юумэн тухайгаа бодомжолно. Хахад харгыдаа бүхы дуулаһан юумэеэ хөөрэжэ, асууба:

— Иимэ юумэн тухай юун гэжэ һананаш, Паша?

— Хэлэһэн лэ газартань алта нюуха хэрэгтэй.

— Энэ ада шүдхэр манай толгой эрьюулжэ, магад, бидэндэ тэрэ алтанай үгы болохын тулада, тиигэнэ гү? Энэшни манай бурхан бэшэ ха юм, яагаад тэрээндэ үнэншэхэбиибди, Дева Мария гү, али Николай Угодник байгаа һаань,  болохол байгаа. Хайшан гээд ондоо бурханда шүтэхэ юм, — гэжэ аатаман хэрээһэлэн хэлэбэ.

— Та тусхай маньчжуриин отряд бии болгоо гүт?

— Тиигээ, теэд яагааб?

— Энэ отрядта хэдэн мянган хүн.

— Тиигээд?

— Та тэрэ отрядай хүсөөр улаантанһаа Шэтэ эзэмдээ гүт? Тиимэ гү?

— Теэд яагааб?

— Та Шэтэ хотын түлөө  дайлалдахадаа, маньжуриин отрядай сэрэгшэдтэ үнэншөө гүт?

— Үнэншөө.

— Та мүнөө үнэншэнэ гүт, тэдээндэ?

— Үнэншэнэ.

— Тиимэл хадань тэдэнэй бурханда үнэншэхэ хэрэгтэй. Би тиигэжэ һананаб…

— Тиимэ, ши зүб хэлэнэш. Гэбэшье, асуудал хүшэр, Колчагай мүнгэн һан, гүрэнэй мүнгэн зөөри тухай хэлсэгдэнэ! Мүнөө тиигээд, би энэ эльбэшэндэ үнэншэхэ болоно гүб?

Павел мүрөө хабшаба.

— Ши минии орондо яаха һэмши?

— Би тэрэ хоолойн хэлэһэн газарта нюуха һэм.

Бүхэли һүниндөө Павел атамантай хөөрэлдэһэн тухайгаа бодомжолбо. Унтажа ядажа, иишэ тиишээ тэршэлжэл байба. Бүхы бодолынь гансал юумэндэ ошоно: эльбэшэндэ үнэншэхэ гү, али үгы гү. Мүнөө Цыренов ямар бэ даа хий юумээр айлгана бэшэ, харин өөрыень ба атаманиие өөрынгөө нюуса эрдэм мэдэсээрээ һонирхуулна, зүбшэл үгэжэ, агууехэ гүрэнэй, агууехэ түүхын ябасада нүлөөлнэ бшуу.

Үглөөдэрынь Колчагай армиин бүхы мүнгэн зөөри ашаһан бронепоезд хүрэжэ ерэбэ. Хэдэн вагонууд соо монсогорнууд алтан ашагданхай. Ород гүрэнэй ерээдүйн хуби заяан  Атаман Семеновай гарта даалгагдаба гэжэ Колчагай бэшэһэн ута гэгшын бэшэг энэ ашаанда хабсарагдууланхай.

Атаман өөрөө станци дээрэ гараад, вагонуудые буулгахыень шалгажа эхилбэ.

— Үнэхөөрөө, ламын хэлэһэн үгэнүүд бүтөө бэшэ гү? — гэжэ  Семёнов  Удальцовта хандаба.

Павел харюудань толгойгоо дохихол болобо. — Үнэхөөрөөшье, эди шэди ушарнал ха, — гэжэ тэрэ гайхаба.

— Түмэр морёор алтан ерэхэ! — гэжэ Семенов хэлээд, — Харыт даа, хэлэһээрынь лэ, болошоо. Вот, шамда түмэр морин! Энэ шамда алтан,  — гээд тэрэ баруун гараараа бронепоезд руу, зүүн гараараа вагонһоо буулгагдажа байһан монсогор алтануудтай хайрсагууд руу зааба.

Семёнов Удальцовай шэхэндэ дүтэлөд, шэбэнэбэ:

— Шиниихеэр болог! Тэрэ хоолойн хэлэгшэ газарта хадагалая, зүгөөр энэ алтанай түлөө ши харюусахаш. Толгойгоороо харюусахаш! Ши тэдээндэ үнэншөө хадаа, яагабши, тэрэ агы нүхэн соо хононогши, шинии дуран, алтан хамгаалан хадагалха ёһотойш! Ойлгоо гүш?!

— Шагнажа байнаб, ахай ноён! — гэжэ Павел харюусаба. Сэхыень хэлэхэдэ, тэрэ тиимэшье ехээр тэрэ хоолойдо үнэншөөгүй. Теэд яахабши, Цыренов Лобсан-Санданай үгын хүсэндэ нангин үнэншэхэһөө бэшэ, ондоо юумэн үгы ха юм.

Удальцов  маньчжуриин отрядай 50 буряад сэрэгшэдые шэлэжэ абаад, Соктые ударидагшаар табиба. Харанхы һүни алтануудаа агы нүхэн руу шэрэжэ асараад, үдэр бүри тэрэ хадагалагшаяа харууһалжа эхилбэ.

Һара болоод, Хэжэнгын аймаг руу улаантан бии болоо. Семёновтан улаантанда таһа сохюулан диилдэжэ, алтаяа абаад ошожо шадабагүй. Тэрэнь дэн лэ һаа ехэ байгаа.

Удальцовта тэрэ алтаяа нюугаад, саашань харууһалхыень захиралта үгтэһэн байгаа.  Агы нүхэн руу ороод, хайрсагуудаа шулуугаар тойруулан табяад,  нүхэнэй амһарта мина табиба. Тиигээд өөрөө досоонь үлэбэ.

Тэрээндэ юугээр бэ даа хооллохо байгаа бшуу, тиимэһээ үнэн нүхэр Соктонь туһалдаг байба. Тэрэ буряад хүн залхуурангүй, үдэр бүри ерэжэ, эдеэ хоол агы нүхэнэй үүдэндэ орхидог һэн.

Павел мина табиһан газарнуудаа болгоомжотойгоор зайлажа, газаа гараад, хүнэһэеэ абаад, һөөргөө агы нүхэн руугаа ородог һэн. Тиигэжэ, тэрэ хэдэн үдэр агы нүхэн соо байрлаа.

Улаантан хото руу эзэлэн орожо, өөһэдынгөө хуули журам  байгуулжа эхилбэ. Нэн түрүүн баяшуулые болон лама санаартаниие тушаажа, түрмэ руу хаажа, зөөри байдалыень һандаргаана.

Павлай ахай, Пётр, аһан ехээр түрмэһөө айдаг байгаа. Чекистнууд хэды дахин дуудаһан байгаа, тиихэдэнь тэрэ нэгэшье ошоогүй һэн. Нэгэтэ үдэшэлэн гэртээ бусажа ябатараа, үүдэндөө улаантаниие харажархиба.Тэрэ аймхайгаар тэрьелжэ, гэртэхинь яажа байна хаб, гэжэ һанааташье болонгүй, өөрынгөө хоргодохо газар бэдэрбэ. Өөрынгөө һүзэгшэдые улаантанай һөөргөө ошоторынь, гэрэйнгээ оройдо нюухыень гуйхадань, тэдэнэр зүбшөөнэгүй, юундэб даа тэдэнэр Петрто балайшье дуратай бэшэ һэн.

Өөрынгөө ами наһанай түлөө мэгдэһэн сошоһон Петр буддын шажантанай дасан руу гүйжэ оробо. Үнэн алдартанай лама санаартан буддын шажантанһаа туһа абарал эрибэ.

— Ноёд һайд, минии хойноһоо улаантан намнажа байна! — гээд дасанда маани уншажа байһан ламанарта туһалхыень хандаба. Ламанар тэрээн руу харабад.

Тэрэ үргэлжэлүүлбэ:

— Бурханда һүзэглэгшэд бэе бэедээ туһалха ёһотой. Туһалыт даа, гуйнаб! —Пётр шэрээтэдэ хандажа, гуйба.

Шэрээтэ шэрүүхэнээр тэрээн руу хараад:

— Манай дасан руу туһа эрижэ ерэһэн нэгэшье амиды амитан уйдхартаа орхигдохогүй! — гэжэ шэрээтэ хэлэхэдэнь, бусадынь эбтэйгээр дэмжэбэ.

Зугадагшые дасанай хүнды соо хоргодуулба.Тиигэһээр улаан сэрэгшэд бии боложо, дасан соогуур нэгжэжэ эхилбэ.Тэндэ хэнииешье олобогүй, гансал шэрээтэ гансаараа һуунхай, хэнииешье тоонгүй, маани үргэлжэлүүлнэ. Дасан соо олон ламанарай уншалга зэдэлһээр, теэд тэдэнэр харагданагүй. Хаагууршье улаантан бэдэржэ, нэгжэжэ, шэрээтэһээ бэшэ хэнииешье олобогүй. Тиихэдээнь улаантан үндэр шэрээдэ һуужа байһан шэрээтые мүшхэжэ эхилбэ.

— Үнэн Алдартанай санаартаниие хаана нюугаабта? Танайхи руу гүйжэ орожо ябахыень хүнүүд хараһан байна.

— Бидэ элдэб хашалан, хүсэрхэлгэдэ  хабаададаггүйбди, муу зоболон хэндэшье хүсэдэггүйбди! — гэжэ шэрээтэ харюусаад, бусад ламанартаа хандаба:

— Таанар юундэ хоргодошообта, ямар хатуу саг ерэбэ, бидэниие юун хүлеэнэб гэжэ һайн мэдэжэ байна ха юм та,  хуби заяагаа сэнэгтэйгээр лэ угтаха хэрэгтэй.

Тиин сасуу улаантанай нюдэн доро хийһээ ээлжээлэн бүхы ламанар харагдан бии болошобод. Тэдэнэр һууһан лэ газартаа булта байжал байгаа, гансал харагдахаяа болишонхой маанияа үргэлжэлүүлһээр лэ байгаа. Теэд иимэ юумэн байдаг юм гү? Иимэ шэди хараһан улаантан гайхан зогсобод, харин ламанар һанаа амарханууд байба.

— Энэ шиниихеэр, бидэнэр, хубисхалай Улаан Арми  — хүсэрхэгшэд гүбди? Эдэ хубалзануудые газаа гаража, ханада табяад, буудагты! — гэжэ комиссар хашхарба.

Сэрэгшэдэй ламанарта дүтэлөөд, түлхихэдэнь, тэдэнь байраһаа хүдэлбэшьегүй. Долоон сэрэгшэд нэгэ ламые һууриһаань хүдэлгэжэ шадабагүй. Газаагуур олон наһатай зон байгаа. Улаантан өөһэдынгөө хабагүйе харуулхагүй гэжэ, дасангай хорёо хаагаад, мүшэр тойруулжа хээд, шатааха гэжэ шиидэбэд.

Арад зон уйлалдажа, гэншэжэ эхилбэ, улаантан тэдэниие намнажа шадабагүй. Бүхы дасангай дүрэһэн хойно, ламанай маани мэгзэм, хонхо дамаарын абяан зэдэлжэл байгаа бэлэй.

Үглөөдэрынь шатаһан газарта сог унтаржа байтар, ламанарай маани уншахань зэдэлжэл байгаа бэлэй. Хүн зон дуратай ламанарайнгаа хоолойень шагнажа, хахасажа, уйдхарта абтажа байбад. Энээ руу Мария Дмитриевна Дарья хоёр баһал ерэбэ, тэдэнэр Соктоһоо юун болоһыень дуулаһан байгаа. Пётр наһа бараа гэжэ тэдэнэр үнэншөөгүй, харин буддын шажанай ламанарай уншалгын хажуугаар Петрай хоолойгоор «Отче наш…» гэжэ уншалга шагнажархибад.

Большевигууд Семёновтан алта орхёо гэжэ дуулаад,  бэдэржэ эхилбэ. Атаманда хабаатай бүхы зониие тушаажа, түрмэдэ хаагаад, мүшхэбэд. Степан Александрович Удальцов, атаман Семеновай хасаг Павлай эсэгые баһал хааба. Улаантан тэрэниие мүшхэжэ зобообо, хүбүүшни хаанаб гэжэ мүрдэбэ. Степан Александрович зобоолтонуудые тэсэжэ ядан, наһаа бараба.

Мария Дмитриевна хуби заяанайнгаа иимэ шангаар шабахадаһанда зүдэржэ, һуладашаба. Даша  ажаһуудалдаа һонёо алдаһан хадам эжыгээ харууһалба. Дарьиин гэртэхин хамалганда оруулагдажа, бүхы зөөриеэ буляалгаад, ажаһууха зөөригүй болобо.

Мария Дмитриевна Соктые дуудахыень захиба. Тэрэнэй ерэхэдэ, өөрынгөө бэһэлиг үгөөд:

— Сокто, Павлые бэдэрыш даа,  маанад тухай хөөрэжэ үгыш даа. Хайшан гээд ахань, абань наһа барааб, миниишье наһан иигэһээр дүүрэхэ, гансал Серёженька ашань эжытэеэ үлэбэл даа, һанаг лэ нэгэ юумэ, хайшан гэжэ Серёженька  Дарья хоёрые абарха тухай бодог лэ даа, эжын үршөөл болон гэрээд үгэ дамжуулыш даа.

Эдэ тэрэнэй һүүлшын үгэнүүд байгаа. Сокто нүхэрэйнгөө эжын гуйлта дүүргэжэ,  агы хүнды ерэжэ, эдеэ хоол асарангаа, бултыень хөөрэжэ, Мария Дмитриевнагай үгэһэн угай  бэһэлиг дамжуулба.

Соктын ошоһон хойно Павел гансаараа үлөөд, хэлэһэн үгэнүүд тухайнь удаан  бодомжолбо. Тэрээндэ хэзээдэшье иимэ хүшэр байгаагүй. Нэгэ юумэ һанахал хэрэгтэй, хайшан гэжэ Дашые ба ахайнгаа хүбүүе абархаб, өөрынгөө дуратай эхэнэрые абархал ёһотой.

Үглөөдэрынь Соктын ерэхэдэ, Павел нэгэ монсогор алта үгөөд, иигэжэ захиба:

— Энэ алта худалдаад, Дашые хүбүүтэйнь Хитад абааша.

— Энэ хэрэгтэш энэ алтанай арбанай нэгэ хуби хүрэхэл даа, — гэжэ алта альган дээрэ шэгнэжэ үзээд, Сокто хэлэбэ.

— Үлэһэндэнь Хитадта тэдээнүүдээ эдеэлүүлхэш, минии ерэтэр.

— Хэн таниие эндэ эдеэлүүлхэ юм?

— Намайе эдеэлүүлхэ хэрэггүй, би яажаб даа амидарна бэзэб.

— Үгы даа, тиигэжэ болохогүй! Хэн бэ даа таниие эдеэлүүлхэ ёһотой… Би нэгэ арга олохоб, — гэжэ  Сокто хэлээд, ябашаба.

Мария Дмитриевна наһа бараа. Тэрэнэй буянда Сокто Павлай шиидхэбэри тухай Дарьяда хэлэбэ. Тэрэл үдэртөө Даша бүхы юумэеэ суглуулаад, буряадтай сугтаа харгы замда гарабад.  Сокто Павлай гуйлта дүүргэжэ, Дашые хүбүүнтэйнь Хитад руу гаргаба. Харин тэрэнэй дүү Соёл Соктын гуйлтаар, Шерлово хадын агы нүхэр руу ошожо, амһартань эдеэ орхидог байба.

Соёл ахайнгаа үгэһэн даабари харюусалгатайгаар дүүргэжэл байгаа, теэд архи ууха дуратай һэн. Тиигээд нэгэ дахин һогтуу архидажа байтараа, Шерлово хада руу эдеэ абаашадагби гэжэ шашажархиба. Тэрэниинь дары улаантанда дуулдашаба. Улаантан Соёлой хойноһоо мүрдэжэ ошоод, Павлын эдеэ абажа байхыень хараад, буудабад. Павел тэрьелжэ шадаад, агы нүхэн соо хоргодобо.

Чекистнүүд Удальцовые бариха хүсэлтэй, нүхэн руу орохо гэхэдээ, амһартань байһан минада тэһэршэбэд. Тиигээд Павел нүхэн соо саана байха баатай болобо. Хада соо агы нүхэн хэдэн һалбаритай байгаа, хэр гүнзэгы юм, хэншье мэдэхэгүй һэн. Павел тэндэһээ гарахашье аргагүй, улаантан амһартань һахижал байгаа. Тиигэжэ тэрэ эдеэ хоолгүй үлэбэ. Нэгэ хэды үдэр тэрэ хүлеэхэ гэжэ шиидэбэ.Улаантан харуулаа таһалангүй һахина, үлэн хооһон һуужал һууба, мүн хүйтэншье боложо эхилээ. Павел дулаасаха хүсэлтэй хүнды соогуур шэнжэлжэ ябатараа, обоо орёолдоһон могойнуудые харажархиба.

Гэнтэ тэрэ буряад нүхэр сэргэгшын хөөрөө һанажархиба. Тэрэнь Австрида дайнда ангуушан могойнуудта няалдаад, дулаасаһан тухай хөөрөө бэлэй. Павел хайшан гэхэб, үбэлэй унтаанда ороһон могойнуудта няалдаба. Туража үхэшэхэгүйн тула, тэрэ багахан могойнуудые эдибэ. Үдэр бүри нэгэ нэгэ могойгоор эдидэг байба. Тэгэнь дундань байһан аһан томо могойе эдихэеэ Павел зүрхэлбэгүй.

Долоо хоногой һүүлээр улаантан хоргодоһон семёновец хүлдэжэ үхөө юм дээ, гээд харууһалхаяа болибо. Тэрэнииень һамбаашалан, Павел тэндэһээ гаража, тэрьелхэ аргатай болобо.

Хитадта тэрэ Дарья  Серёженька хоёрые бэдэржэ олобо. Һүүлдэнь атаман Семёновтай уулзаба.

— Алтан хаанаб? — гэжэ атаман асууба.

— Байрадаал байна.

— Тиигэбэл, тэрэниие абажа болоно гү?

— Тиимэ даа, абаха шухала! Би таниие үшөө эртэ абаха гэжэ һанаалби!

— Урид болоогүй, сэхыень хэлэхэдэ, тэрэ лама бидэниие мэхэлжэ, өөрөө тэрэ алта абаа гэжэ һанааб…

— Хэншье бидэниие мэхэлээгүй, алта тэндэһээ абаха хэрэгтэй бшуу!

— Энэш ойлгостой. Алтан хадаа улаантанай эзэмдэһэн газарта байна, хайшан гээд тэдээндэ орхижо болохоб? Улаантан хүнды руу дүтэлөө гү?

— Дүтэлөө.

— Тиигээд?

— Амһарынь минээр хамгаалагданхай, нэгэ минэһээ тэһээрээд, ошоо.

— Теэд бидэ яагаад гарахабиибди?

— Би харуулхаб, би минануудые табяа ха юм бииб.

— Тиигэбэл суглара.

Долоо хоноод нэгэ багахан отряд Шерлово хадын дэргэдэ ерээд байба. Бүхы алтаяа морин тэргэдэ ашаад, нюуса харгыгаар хэды дахин шэрэжэ, Хитад руу бултыень гаргаба.  Энэ алтан зөөреэр атаман Семёнов барон Унгерн хоёр сэрэгшэдые хүлһэлжэ, Монгол оронһоо хитадай засаг буулгажа, монголой уг изагуурай засаг байгуулһан юм.

Удальцов Монголой угай засагай һэргээгдэһэн хойно, Дарьятай гэрлэжэ, Австрали руу нүүһэн юм. Тэндэ малай ажахы худалдажа абаад, хони мал үсхэбэрилжэ эхилээ.

Сагшье ошожо, Серёжа томо болобо. Хуулиин наһаяа хүсэхэдэнь, түрэлхидынь хүбүүндэ бодото аба тухайнь, хүгшэн аба тухай болон түрэһэн Ород гүрэн тухай хөөрэжэ үгэбэд. Ород бүлэнэртэ үхибүүнэй наһаа хүсэхэдэнь, бүлэ тухай бүхы үнэнииень мэдээсэжэ, ажабайдалайнгаа харгы өөрөө шэлэхыень дурадхадаг юм.

— Ши мүнөө өөрөө дүн гаргаха ёһотойш, хайшан гэжэ саашадаа ажаһуухабши. Һанааһаа, Эхэ орон – Росси руу ошожо, дуратайһаа, маанад шэнгеэр эндээ бай.

Залуу  хүн бодолгото болоод, Павелһаа асууба:

—Тиимэ аймшагтай ушарнуудта ши яагаад амиды гараабши, харин минии эсэгэ наһа бараа гээшэб?

Энэ асуудалда Дарья үбгэнэйнгөө ээм дээрэ гараа табяад, иигэжэ хэлэбэ:

— Энэшни бурханай үршөөлөөр. Хүн бүхэн өөрын хуби заяатай, өөрын табисууртай. Өөрынгөө үүргэеэ бэелүүлээдүйһаа – ажаһууха бшуу. Шинии аба үнэн алдартанай үзэл суртал хамгаалха үүргэтэй байгаа, тиигээд лэ тэрэнэй түлөө наһа бараа. Харин абгашни Семеновай алта хамгаалжа, Ород гүрэнһөө гаргаха үүргэтэй байгаа, тиимэһээ тэрэ ехэ буудалдаан соо нэгэшье һомондо дайрагдаагүй.

Уран хүн Алексей Тенчой