Байгал

 

Байгал тухай зүнтэй үзэгдэл.

1998 оной һевраль соо Байгалмнай ногоон намаг ожорһондо хушагдаа гэжэ сошордомо  зүүдэ хаража, тэрэ дороо һүниндөө бодоод шүлэглэн бэшээ бэлэйб.   Тэрэм удаань «Усть Ордын унэн» сониндо  хэблэгдээ. Тэрэнээ үшөө дахин заһажа буряад уран зохёолой сайт дээрэ табибиб. Хореод жэл болоод зүүдэнэй зэбүүн үзэгдэл өөрын нюдөөр хаража байхада гайтай байна .

Үзэсхэлэнтэ зүүдэ нэгэтэ би хараа hэм,

Үльгэрэй үүдэ нээhэндли болоо hэм…

Үетэн нүхэдөөрөө алдарта далайнгаа

Уужам эрьеэр амаржа байhан хэбэртэйбди…,

Урдуурни — дэлхэйн эрдэни-

Байгал далайн байрагүй долгид

Эбхэрэлдэн, эрьеынгээ захаар

Үрмэ, тарагаа хөөhэтүүлнэ .

Оршон тойрон – үзэсхэлэн.

Хангай дайдам хаяагүй номин

Далайн эрьеын элhэн — халюун

Улыем хайрана, халуун.

Харин хойноһоо — ара талаhаам

Хадын оройhоо — аяар саанаhаань

Ханхинама жэгтэй абяан зэдэлнэ.

Агаарай долгиноор сууряан тарана…

Гайхан ехээр, тэрээгээр hонирхон,

Юум бэ гэжэ, мэдэхэм гэбэб

Хайр шулуу шарьяса гэшхэн,

Ханхинаата зүг руу харгылбаб.

Хэдэн дахин унан, торон,

Үбдэг хүлөө шулуунда сохин,

Хабаhан газартаа дүтэлбэб.

Хадын хаяада аахилан ерэбэб…

Шүүрэн харахадам — урдам,

Заха үзүүргуй, эгсэ ундэр,

Шулуун хабсагай – хана мэтэ.

Зайhан намда диилдэсэгүй- бата.

Нюдэнhөө нулимса дуhаан байжа,

Нэтэ гэгшээр тэрэнээ харабаб,

Хаалта болоhон орьёл шулуунда

Хүнэй багтама нүхэ обёорбоб.

Хажуудань харайн дүтэлжэ,

Хабсал согуур мүлхижэ

Хулгана мэтээр холтиржо,

Хойто арадань гарабаб…

Арай гэжэ уйтан нүхөөр

Атиралдан гараhан минии

Амимни гэнтэ бүтэхөө hанан,

Аглаг зурхэм тушэгэнэбэ.

Ай бурхам, юум даа, энэ!

Үзэсхэлэнтэ үльгэрэй газар гү?

Түүхын бурхадай дайда гү?

Тэнгэриин орон иимэл гү?

Үндэр дэлхэйн оройе дабан,

Үлгэн дайдын хормойhоо халтиран,

Тэнгэриин үүдэ мэдэнгүй дэлин,

Манан соогуур төөрибэ гүб?

Урдамни — гүн ехэ оёоргүй,

Гүйлдэн байха долгингүй,

Ноб ногоон уhан далай

Налайн, налайн хабтайрна.

Нэлэнхы үдхөөр ургаhан

Оромгүй ехэ ожорhондонь

Орёолдон хужарлаhан

Газарай хүрьhэн бэлхэлзэнэ.

Саанань орьелуур уhан шарьяһаар

Огторгой өөдэ сасарна.

Уһанай миралзуу гэрэл соо

Үнгэтэ hолонгын ялараан

Һолонгын һолироон соогуур —

Һаргама шубуудай зэрэлгээн

Үнгэтэ эреэн далинуудайнь

Үүлэ дайран hэбилдээн.

Далайн саада эрьеын орьёлhоо

Сээл хара уhанай адхараан,

Сууряа татан оршом дайдаар,

Харьян, хүүен, хайр дээгүүр адхараан.

Ямар hонин дайда бэ?

Замбии дэлхэйн хаяа гү?

Замдаа эсэhэн hанаамдам

Зууралдаhан зэрэлгээн гу?

Байн байтараа досоомни

Балай hэжэг жэхын түрэжэ,

Түшэгэнэн гэнтэ зурхэмни,

Зүүдэн жэгтэй болошолойл.

Үргэн ехэ далайн үнгэ

Жэхымэ hонёор сэнхиибэл…

Сэнгэн байха долгиншьегүй,

Сээл ногоон хорондли үзэгдэбэл.

Уhанайнь оёор амисхалгүй,

Шиигтэ агаарай амтаншгүй,

Зэлэ татан, наадан жаргааша,

Соор жараахайн хэбэршгүй.

Хабсагайн боро шулуундань

Хаташаhан хүбхэн няалданхай,

Дайрахадам – альган соом –

Тооhон тогтонхой.

Уhанайнь толи гэрэлдэнь

Амисхалгүй хооhон үзэгдэнхэй,

Аахилхадам — аман соом –

Гооhон гашаланхай.

Амин голым hэргээхээр

Аятай хурдан hэбшээншгүй,

Һанаан сэдьхэлым жэгдүүлхээр

Амиды юумэнэй абяаншгүй,

Дайдын энгэрээр хүльбэрхөөр

Энхэрмэ торгон ногооншгүй,

Эрьеын боорёор умбахаар

Алтарма халюун элhэншьегүй…

Агаарай долгиндо тэнэhэн гансал

Хаана холоhоошьеб, хаа-яа,

Жэгтэй ханхинаан зэдэлнэ

Зэбүүн абяан суряатана.

Иимэ юумэ үзэн байхадаа

Амин голни бүтэhэндли болоод.

Зүрхэм шэмэрэн, досоом хүйтэрэн

Зэбүүн дайдаһаа ябахам гээд

Шамдуун hөөргөө бусахам гээд,

Хабсагайн нүхөөр гульдиран

Хадын нүгөө талада гаран

Сошон обоорhон амяа дарабаб…

Юун гэhэн үзэгдэл байгааб?

Юртэмсэ дэлхэйн эхинтэй уулзаа гүб?

Юрын байдалай эсэстэй золгоо гүб?

Юрэнхы бэшэ бодолнуудта дарагдааб.

Үндэр тэнгэриин доhолходо,

Үлгэн дайдым дорьбоходо,

Галта сахилгаанай сорьёходо,

Газар ехэ хүдэлгөөн болоходонь.

Хабсагай хадын хамхаржа,

Хангай дэлхэйн хүндылжэ,

Газар дайдын хубилхада

Тогтошоhон уhан гу?

Теэд…

Мянгаад жэлэй урда тээ

Тиимэ ехэ түүхэтэй

Талын хонхордо тогтоhон уhан

Урдам хаяагуй харьялна.

Натархай намдуу долгидынь

Наранай гэрэлдэ миралзан,

Субан, субан ерэжэ,

Сарюун эрьеынгээ хайр эльбэнэ.

Тунгалаг далайн уhан соо

Загаhа жараахайн урилдаан,

Тунгалаг далайн альган дээр

Хайлгана шубуухайн хуугайлаан.

Уhанай эрьеэр ухибуудэй шашхаан,

Наадан, зугаа, энеэдэн, хашхараан,

Намайгаа үгылhэн нүхэрэйм ооглоон.

Урдамни-

Турэл арадайм шүтэн мүргэдэг

Дэлхэйн ехэ зэндэмэни,

Уулгаhан уhаниинь эмтэй,

Долёолгоhон дуhалынь домтой,

hайханай ехэ hайхан

Эрэлхэг зоной эрдэни,

Энэрхы зурхэнэй дээжэ,

Агуу ехэ Байгал далай!

Харин хойном үлэhэн

Хирсагар харша дайда,

Хонгор hайханш hаа, аягүй,

Эреэ маряанш hаа, энхэрэлгүй,

hолирмо яларууш hаа амисхаалгуй,

Зүүдэнэйм замда хаанаhаа ушарааб?

Зайhан hанаандам юундэ харагдааб?

Зүрхым хүлгөөн юундэ сошоогооб?

Зэбүүн энэ узэгдэл, зүүдэн,

Амин голойм hүлдые угзаржа,

Тэнюун байдалым хайрагүй этэржэ

Удаан соо сэдьхэлым зобоогоол.

Гайхалта зүүдэнэй тон зүб

Тайлбари таажа ядааб.

Теэд,

Турэл дайдынгаа байдал тухай,

Ури хүүгэдэйнгөө урдахи тухай

hанаанда абтадаг hанаамни

Энэ зэбүүн үзэгдэл болон

Һүрөөтэ һүниин айлшан болон

Эрьеэ, гэжэ бодооб….

Хүн зоной ябадал нүгэлтэй юм даа.

Түрэл нютаг, тоонтоео маргаhан,

Элинсэг хулинсагайнгаа арюун захяа

Эрид мүнөө мартаhан,

Аша гушанарайнгаа

Амгалан урдахи ерээдүйдэ

Һанаа амараар нёлбоhон,

Хүн богдымнай зам нүгэлтэйл!

Хүүен байhан хангай тайгаяа,

Хүжэ модоёо хизааргүйгөөр,

Хайрагүйгөөр хюдаhан,

Урдажа байhан уhаяа,

Үерлэн хатардаг голнуудаа

Эхин булагhаань бузарлаhан,

Үрэhэтэ баян талаяа

Орьёл, хада, доботойнь

Шархатуулан малтаhан,

Ургамал ногоотойнь

Ган гасууда хагдаруулhан,

Тойрон байгаалияа бурьюулан,

Талын хэнзэ шорой шэнги

Баhал саашаа мухаридаг

Байhан дэлхэйн эзэнби гэhэн

Хүнэй ябадал муухайл!

Хүнэй хүбүүн хүйхэр!

Шэрүүн шуhата ябадалдаа

Шорото агтынгаа хазаарые

Халта татан аалидаял!

Шолмос боомын харгыhаа

Шонын үлэн уляанhаа

Халта халин тогтоёл!

Юртэмсын олон үйдэл соо

Юрынш байдалай эзэн бэшэбди,

Хамаг наhанай гүйдэл соо

Хамаг дайдын хаан бэшэбди!

Хэhэн хэрэгээ хэмнэн сэбэрлэел,

Ябаhан газараа арюудхан аршалаял!

Түбhэн дайдаяа энэрхэн,

Хайрлан, харамнан,

Бурханайнгаа урда буянтай ябаял!

P.S. Сэдьхэл зүрхэнэйм оёорhоо гараһан энэ үгэнүүд

Хүн зоной

Ухаанайнь үзүүртэшье хүрэнгүй,

Зүрхэнэйнь эрмэгшье дайрангүй,

Талын хооhон сууряан шэнги

Үнгэрхэл….

Теэд…,

Олон зоной далай соо

Ойлгохо нэгэн олдуужан,

Гүйhэн уhанай урасхал соо

Ори гансахан дуhал

Болуужан…

Баира Бальбурова

1998 он