Балданова Мыдыгма. Конкурс «Үргэлжэлhэн уран зохёолой үзэсхэлэнтэ үзэгдэлнүүд» 

Работы конкурсантов.

Уулын оройгоор харахадам, уняартай манан соо наран байна…

Хүнэй наhанай эгээл сэлмэг булан – балшар бага наhан гүб даа. Минии hанаха, дурсаха үе жараад оной hүүл. Энэ хугасаае эрдэмтэд «зогсонги жэлнүүд» гэдэг. Имагтал тэрэ үедэ зон тэнигэр зантай, хотондош бууhан айлшые хотоороо угтан хүндэлхэ, найрлаха, ямар нэгэ дүтын түрэл мэтээр үмэдхэл бэлэглэн гаргаха. Бидэ хүүгэд шэхэр конфетэ хүртэхэдөө, диваажанай орондо дэгдэхэш.  Ондоо нютаг түрэлнүүдтээ айлшалхадаа, шэнэхэн плати оюулхаш, бариха бэлэгээ суглуулхаш.

Сэсэг суглуулха дуратай байһым хэлэхэ гүт? Сэлеэнһээ зүүлжээ гараад лэ, сэсэгһээ сэсэгтэ тонголзо тонголзоһоор ябашадагыем анхаралтайгаар хаража байдаг эжымни ажабайдалдамни хэрэгтэй һургаалнуудынь мүнөө хүрэтэр намтаяа. Үдэшын наранай жаргажа эхилхэ үедэ үнеэдээ угтахаяа ошоходоо, нэгэ үнеэ тойрожо байжа хараад, энэ хэнэй үнеэн гээшэб даа, утахан һүүлтэй үнеэн һүтэйхэн байдаг гэжэ байжа «доброослоходонь», «хари, хэнэй гээшэб даа, бү мэдэел» гэхэдэм, хүгшөөмнай энеэшэхэл даа. Үнеэгээш танихагүй барагсаан һэн хаб. Теэд эшэ шанарни мүнөөш болотор намаяа дахадаг: дүтэлжэ ошоод, эмииень хараагүй һаа, үхэрөө мүнөөш хүрэтэр мууса зүһэлхэб. Зүгөөр хүниие нэгэ дахин хараа гээшэ һаа, тэрэниие түрүүшын харасаһаа ямаршуу хүн урдашни байнаб гэжэ мэргэнээр тааха шадабаряараа багшын мэргэжэл шэлэһэмни минии байгаалида таарамжатайнь мүнөө тодордог.

Жараад гара наhатай хүгшэн эжымни хүбүүнэйнгээ зургаан хүүгэдые харууhалжа, зунай амаралтын хаhада нэгэ бага сүлөө забдатай боложо, намайгаа дахуулаад, түрэл гаралнуудаараа айлшалдаг hэн. Хүгшөөгэйнгөө ашаар мүнөө болоходо, түрэлнүүдтэеэ бата харилсаатай, хэрэгтэй сагтаа бэе бэеэ дүнгөөд байгшабди. Теэд тэрэ золто хаhыемни манатуулан бүрхөөhэн нэгэ ушар ойндомни бүхөөр хадуугдан үлэнхэй.

Ээлжээтэ ябадалдамнай үгэ олонтой жолоошон дайралдажа, эжыемни мүшхэhыень, тэрэнэймни хориггүйхэнөөр бэеэ сагааруулхаа hэдэhыень, «Баяшуулшье бэшэ, дунда шадалтан hэмди. Бүхы ажалаа өөhэдынгөө хүсөөр хэгшэ hэмди, хүниие зараhан зон бэшэбди», — гэhыень эли тодоор hанагшаб.

Унаамнай одоошье хүрэхэ газартаа хүрэжэ, бидэ саашаа Жэбхээhэн хүрэтэр автобусоор ядамаргүй ошобобди. Хүрхигэр томо гэртэ ойртожо ябахадаа, хүгшѳѳмни намдаа яаралгүйхэн хѳѳрэнэ: «Эндэ шинии ёhотой хүгшэн эжышни байдаг, хараарай даа, шамдаал адли үргэхэн шанаатай, ногобор нюдэтэй хүгшэн байха, танилсахаш даа түрэлнүүдээрээ», — гэхэдэнь, яашагүй олон асуудалнууд толгойдом бусалжа, гайхахашье сүлѳѳгүй танигдаагүй айлай богоhо алхан ороо hэмди.

Ёhотой хүгшэн эжы гээшэнь, нээрээшье, минии абадам яашагүй адли, тиимэhээ намдашье адли байшаба. «Хүгшэн эжымнай юм hаа, юундэ ондоо тээ, ондоо хүүгэдые хаража байха болоо юм? Хэд гээшэб намда эдэ олон хүүгэдынь?» — гэжэ толгойдомни элдэб бодолнууд урбалдана, эрьелдэнэ. Теэд байн элирхэ юм бэшэ гү гээд тэдэниие адаглан, хүндэдэнь хүртэнэбди.

…Хүгшэн эжымнай аялhанhаа хойшо олохон жэлнүүд hубарин ошожо, тэрэ холын балшар наhанайм гайхалда харюу болохо иимэ нэгэ ушар манда болоо. Тойрогой «Толон» сониндо мэдээсэл толилогдобо. Улаан-Үдэ хотоhоо  нэгэ эхэнэр түрэлнүүдни Ага нютагай Согто-Хангил нютагта ажаhуудаг, Арима гэжэ түрэлэймнай эхэнэр байhан, үри хүүгэдынь гэжэ тэрэ багаар байгаа ёhотой гээд бэшэhэн байшаба. «Төөрижэ ябаhаар, түрэлөө олохо» гэhэн үгэ зүб лэ байна! Телефоноор холболдожо, ушараа элирүүлэн, урилга ябуулаад, тэшэ ядан хүлеэнэбди. Бадмажабай Дамдин абымнай Содном хүбүүнэйнь үри hадаhан Буряадай телевиденидэ ябуулагдадаг «Уулзалгын баяр» дамжуулгада ушараа хөөрэhэн, түрэлнүүдээ элирүүлхэ һаналтай байһанаа мэдүүлһэн. Тэрэнииень түрэлнүүднай хараад, манда хонходоо hэн. Абадаа хандажа, тэрэ балшар наhанhаам мүнѳѳ хүрэтэр дахажа ерэhэн асуудалнуудтаа харюу абажа шадаа бэлэйб…

…Хүгшэн эжымни абань Агын дүүмын судья, тэрэ сагтаа хуули шиидхэлсэжэ ябаhан хүн, хүбүүдынь тэрэ үедѳѳ үзэг бэшэгтэй, эрдэмтэй зон байhан. Түрүүшын тракторнуудай ерэхэдэ, ехэ хүбүүниинь зониие «Фордзон» трактораар ябуулжа hургадаг, нүгѳѳдэнь зонhоо мал худалдажа абаад, саашань тушаадаг, гурбадахинь гэрэйнгээ ажал даадаг, басаганиинь хадамай болонхой. Хара хирээгэй хаагалаа hануулhан гушан долоон он гаража, тэрэ сагта нилээн наhатай, үбгэрүү, хэбтэриин болоод байhан абыень ОГПУ-гайхид ерэжэ тушаажа абаашаhан, харин трактористнуудые hургадаг Сүльтим хүбүүниинь хилэ дабажа урагшаа гараhан, хоёрдохинь тушаалгажа, буудуулhан, гурбадахинь олон зоной дунда мүрѳѳ балартуулха hанаатай, Улаан-Үдын ПВРЗ-гэй хүдэлмэришэн болон Улаан-Үдэ хотодо шэнгэжэ, гэр бүлэтэй, хүүгэдтэй болоод байhаниинь, тэндэнь барижа тушааhан.

Харин хүгшэн эжымни гурбан хүүгэдтэй гансаараа үлэшэһэн буудуулагша дүү хүбүүнэйнгээ нүхэрыень хайрлажа, тэдэнэйнгээ хүбүүе дахуулжа, ангиин дайсанай үри гэлсүүлжэ ябахагүйнь түлѳѳ үбгэнэйнгөө нэрэдэ оруулhаниинь, тэрэньшье тушаалгаhан, буудуур абаhан байна бшуу. Ёhотой хүгшэн эжымни, юу хэлэхэб, бүришье орёо хубитай байгаа. 13 наһатайдань эжы абань тушаалгаа, гансааран үлөөд, гэлдэргэжэ ябаһанаа, һайн хүнүүдэй зууршалгаар Ринчин абатаймни ниилэжэ, гурбан хүүгэдтэй болоод байхадань, үбгыень Гулаг-ай «аман» үрэбхеэ, зобохысо зобоо, туляа. Үгытэйн үгытэй батрагай hамган боложо, арбаад хүүгэдые үдхэжэ, үндэр наhа эдлэжэ, буянтайгаар үргүүлжэ мордоhон.

Балшар наhанайм үшөө нэгэ ушар сахилгаан мэтээр ойндом зуралзан эрьедэг. Минии hургуулида орожо, үзэглэжэ, үелжэ эхилээд байhаг саг. «Агын үнэн» сониной нэгэ толилолго хэдэн хүгшэд намда унша гэжэ асараа hэн. Тэндэнь хэдэн зонуудай нэрэ нэрлэгдээд, тэдэнэй хэрэг сагааруулагдаба гэhыень дуулаhан хүгшэд, мүнѳѳ болгоод иимэ мэдээсэл дуулганхаар, бэшээгүйнь дээрэ hэн ха даа гэжэ хорогүйгѳѳр гэмэрэлдэhыень, хуурайхан нюдэнүүдээ мэнэ мэнэ аршаhыень hанагшаб. Мүнөө ойлгоходом, хүгшөөгэйм нүхэр Жабай Балдан-Гомбо гээшэ Шэтын хажууда Засопка гэжэ газарта буудуулһан, тэрэнэй «хэрэг сагааруулагдаа» гээд бэшээтэй байһан ха.

Бодоод үзыт, хэды шэнээн бэрхэшээл дабажа гарааб даа хүгшөөм! Багадаа сайн түмэр хайрсаг соо хадагалагдаад байһан хаанта үеын имперал монетэнүүдээр наададаг, забһартайхан гэрэйнгээ шалын забһараар доошонь унагаадагаа, юундэ сэбэр мүнгэн монетэнүүдээрээ наадхуулдаг байһыень гайхагшаб. Теэд «амиды ябаһан сагтаа хүн алтан аягаһаа уһа ууха» гэдэг үгын ёһоор эжымни амиды ябаха гээшэ хэды сэнтэйб, амтатайхан ашанарһаа юумэ гамнаха гээшэ сээртэй гэжэ сэдьхэдэг байһыень мүнөө сагай үндэрһөө ойлгодогби. Ёһотойл «зөөри гээшэ шүүдэр, бэе һүүдэр» гэһэн үгын удха эли гаража ерэдэг.

…Хангирагтын эбэртэ мүнхѳѳр нойрсодог хүгшэн эжынгээ шарилай хажууда удаан хүндэ бодолдо эзэлэгдэн hуунаб. Эрхэхэн бэрхэхэн ашашни доторыем хүмэрюулдэг мэдэрэлдэ хүтэлэгдэн, эндэ ерээд, урдашни hууна бшууб. Хэды ехэ гасалан, доромжолго, зоболон гаталhыешни дурсан, гэрэлтэ дурасхаалыешни мүнхэлэн, саарhан дээрэ барлаба бшууб. Теэд юундэ эзэлүүдгүй гашуун дуhалнууд хасарыем дахан доошоо hубаринаб? Хүлисэнэ гээшэ гүб, эды ехэ зоболон асарhан, гэр бүлыемнай үндэhѳѳрнь усадхаха хүсэлтэй байhан тэрэ этэгээдүүдые? Далай олон зоной хуби заяагаар наадаха, тэрэнииень урбуулжа хаяха, хүн түрэлтэнэй юртэмсын жама ёhые эбдэхэ хүсэлэй эхин хаанаhаа эхитэй юм гээд шэбшэнэб. Хэн, юун холоhоо ерээд, хобложо ябаха hэм даа. Ойрошнил байhан зоной хара hанаанhаа болоhон юумэн ааб даа. Тиихэдээ тэдэ хэhэн үйлынгѳѳ хойшолон тухай бодохо сүлѳѳгүй, хара баршадта баригдашанхай, мэдүүлгэнүүдые бэшэжэл, хобложол ябаа болонод.

Үгы даа, гэр бүлыемнай үндэhѳѳрнь хиргаха гэhэн hэдэлгэ түүхэ болоhон-шье бол, үшѳѳл оло дахин дурдагдан, хойшодоо дахяад дабтагдахагүйнь түлѳѳ, тэрэ гушаад оной зэбүүн үйлэнүүдэй эшэ үндэhѳѳрѳѳ үгы болон hүнэхын түлѳѳ гуурhаяа барин үгэлхѳѳрби.

Балданова Мыдыгма Ринчиновна, Агын аймаг, Һүдэнтэ нютаг.

Уран хүн.