Басаа Валера. Антон Чеховай дура сэдьхэлые хүлгүүлһэн буряад эхэнэр.

“Байгалай шадарһаа Шэбэрэй (Сибириин) поэзи эхилнэ, харин түрүүндэнь энэ хүрэтэр гансал прозо байһан”, – гэжэ Антон Павлович Чехов бэшээ һэмнай.

Эхэнэрнүүдые һайн мэдэхэ байһан, тэдэнэй дура сэдьхэлые буляажа һурашаһан, саашадаа япон эхэнэрые “үзэһэн” Антон Павлович Чехов Сахалин хүрэтэр аяншалха үедөө манай эндэхи газар дээгүүр гаража ябатараа буряад эхэнэрые харажархёод гайхалаа бараа бэлэй.

Хожомынь дотороо һанаһан: “Хэрбээ тиихэдэ минии харааша, Кандинскын биирээр зуруулжархиһандал түһөөтэй үнөөхи буряад эхэнэртэ европейскэ хубсаһа үмдэхүүлээд, үзэг бэшэгтэ һургажархёо бол тэрэ эхэнэр ямаршье дээдэ зэргын гуа ниигэмые гоёон шэмэглэхэ һэн даа.”

Тэрэ ушар 1890 ной июниин 14-дэ Сэлэнгэ дээгүүр хаарбазааар Верхнеудинск тээшэ тамаржа гарахын урда тээ болоһон.

Ута хормойтой буряад дэгэлтэй эхэнэрые Чехов харажархиба. Тэрэ эхэнэр морин дээрэ һуугаад, мүнгөөр шэмэглэгдэһэн гааһа зуугаад яаралгүй тамхи татажа, бурьялан урдаһан харабтар уһа руу хаража байба. Эхэнэрэй бэеын амарлиг дүрэ Кандинскын ямар бэ даа зураг һануулһан мэтэ. Нюурынь, хамарынь зүб түхэлтэй. Малгайнь юрэ бусын гайхалтай сасагуудаар шэмэглэгдэһэн, өөрөө шүрэ зүүдхэлнүүдтэй, һиихэтэй.

Тэрэ һайхан эхэнэрые Чехов аятай эелдэрээр тойроод ябажа эхилбэ. Азаргын һанаашархаһые бэеэ гүйсэһэн гүүнэй анхарһандал һахалтай ородые буряад эхэнэр ойлгоһоншье һаа, һанаагаа табинагүй, тэрээн тэшээ харанашьегүй. Мориндо бү дүтэлөөрэйгты, таниие үдьхэлжэ болохо гэжэ хаарбазаша Чеховые һэргылнэ. Үнэхөөршье, хаарбаза дээрэ ашуулаад Байгал дээгүүр гараха үедөө моридой байжа ядан хиирэһые һанаад, тэрэнь мориндо дүтэлхэеэ айна. Тэрэ мүртөө морин дээрэ һуугааша эхэнэртэ һэнгэргүй ташуурдуулжа болохоб гэжэ түбэгшөөнэ.

Тус эхэнэр хото руу ходо ерэдэг, ород хэлэ ойлгодог, тиибэшье тантай хөөрэлдэхэгүй байха, угаа бардам омог зантай юм гэжэ хаарбазаша тэрээндэ шэбэнэнэ. Буряад хэлэнэй ямараар зэдэлдэгые шагнаха гэжэ бодоод, гааһаяа худалдахагүй гү, гэжэ һуража үгэхыень хаарбазашада Антон Павлович хандана. Эхэнэр гуйлтыень шагнаад, энеэбхилээд, Чехов тээшэ харахаяашье һэдэнгүй түрэл хэлэн дээрээ харюусана, хаарбазаша хэлэһыень оршуулна: “Энэ гааһан – бэлэг юм, тимэһээ худалдахын аргагүй.” Эхэнэрэй хэлэн юрэ бусын шэнгишье һаа, тон зөөлэхэнөөр уран зохёолшодо үзэгдэбэ. Хаарбазашын оршуулжа үгэһэнэйнь удаа одоол мүнөө хүнгэхэнөөр энеэбхилэд гэһэн хайраяа эхэнэр Чеховта хүртөөбэ.

Хаарбазын эрьедэ туламсаар тэрэ буряад эхэнэр мориёо шабхуурдаад, хада тээшэ хиидэн ошоо һэн даа.