Басаа Валера. Тэрэ холын хотондо (зүжэг, үргэлжэл)

ТЭРЭ ХОЛЫН ХОТОНДО

(Дайнай үеын үхибүүд – дети войны)

Дүрбэн үйлэтэй драма

Цырен-Дондок Хамаевай «Жалсаадай» гэжэ туужын удхаар бэшэгдэбэ

ЖАЛСААДАЙ, ЧИМИДСУУ, ШАГДААХАЙ, ДОРЖО — һургуулиин 6-дахи ангиин һурагшанар

БАДМА БАЗАРОВИЧ, һургуулиин багша

ДУЛГУУДАЙ, Жалсаадайн эхэ

ГАНЖАД, Чимидсуугай эхэ

ДАРХАН ШОЙМПОЛ, Жалсаадайн абга

ЖАМБАЛ, Жалсаадайн эсэгэ

Үхибүүд, улад зон.

 

ХОЁРДОХИ ҮЙЛЭ

Һургуулидаа үглөөгүүр Чимидсуу ерэбэгүй. Ангиинь хүтэлбэрилэгшэ Бадма Базарович түрүүшын хэшээл үнгэргэхэ ёһотой hэн. Хонхын жэнгирһэнэй һүүлээр нюдэнэйнгөө шэл заhаhаар, дoхoлһоор орожо, журналаа яаралгүйхэнөөр нээгээд, асууба.

БАДМА  БАЗАРОВИЧ: Жамбалов Жалсаадай ерээ бы. Хэрэбшэ?

ЖАЛСААДАЙ (үндыжэ, хамар доpoo): Бараг.

БАДМА  БАЗАРОВИЧ: Һуу.

Толгойгоо үргэжэ хараашалаад, Чимидcyyгай үгыдэ Жалсаадай руу асуунгяар харашаба. “Абань алуулшоо” гэжэ хэлэжэ яашье шадахагүй байһан тэрэ улайшоод, һуури дээрээ хэды хэды хүдэлөөдхинэ.

ШАГДААХАЙ (юунэйшье болоогүй юумэдэл, амгалан тэнюунээр): Абань алуулшоо ха даа, почтальон үдэшэлэн манайда ороходоо хэлээ hэн.

Анги соо шэмээгүй байдал тогтобо. Абяа гараха нэгэшье хүн байбагүй. Бадма Базаровичай шарайнь барагад гээшье һаа, сэдьхэлээ доһолгооһоноо үхибүүдтэ мэдүүлхэгүйе оролдобо.

БАДМА  БАЗАРОВИЧ: Үхибүүд, эрэлхэг габьяатайгаар дайлалдажа, Эхэ оронойнгоо түлөө Чимидсуугай абын наһаяа үгэhэндэнь хүл дээрээ бодожо, нэгэ минута соо дурасхаалдань абяагүй байя.

Булта бодобо. Анги соо боргооһоной ниидээшье һаань дуулдахаар.

БАДМА  БАЗАРОВИЧ (үхибүүдые һуулгаһан хойноо һануулга хэбэ): Аханар, эсэгэнэрэйнгээ Эхэ оронойнгоо түлөө ами наһаяа үгэжэ байхадань, таанар, һурагшад, муугаар һураха, тоомоо таһарха ямаршье эрхэгүйт.

 

Үхибүүдэй хоёр можо болоод, дайлалдажа наадахадань, Жалсаадай Чимидсуугай абын алуулһан үдэрһөө хойшо урдынхидаал модон буу барижа ошохоёо болёо hэн. Дай хэжэ наадалганай болоходо, Жалсаадай нэгэ можынь командираар ходо hунгагдагша һэн. Нүгөөдыень Шагдаахай толгойлхо. Харин Жалсаадайнь дайн байлдаан зугаа наадан бэшэ, ами наhан үхэл хоёрой хэрзэгы хатуу тэмсэл гэжэ һаянай мэдэржэрхиһэн хадаа хоёр үдэр дархалжа бүтээһэн модон буугаа хуха сохижо, галдажархёо бэлэй.

Нүхэдэйнгөө “һөө — е, Жалсаадай, дайлалдажа наадая” гэжэ ерэхэдэнь, “бэе бэеэ аласалдаhан шэнги болоходо зохидгүй. Өөһэдөө наадаа hаа наадыт, бил ошохогүйб” гэжэ харюусадаг болоо һэн. Һүрхэй ехэ болооб гэжэ һанана гүш даа, манhаа таһаржа холо ошохогүйш даа гэхэшүүгээр зарим нүхэдынь хороо бусалангяар дуугаралсадаг болоодхёо.

Дай хэжэ наадалган болоходо, Шагдаахайл эгээ exээр хүхирдэг, хабаа үзэдэг байха. Тиибэшье шуран бэрхээрээ, һанаамгайгаараа Жалсаaдaйдa тэрэ яашье хүрэдэггүй бэлэй. Жалсаадайн команда ехэнхидээ илажа гарадаг туладаа “улаантанда” тоологдодог, харин илагдаһан Шагдаахайнхид “сагаантанда” тоологдодог һэн. Жалсаадайн наадахаа болиһонһоо хойшо Шагдаахай хүхишоо.

Дайн гээшэ ходол боложо байдаггүй, дүүрэхэ ёһотой юм гэлсээд, үхибүүд һүүлшынxиеэ дайлалдаха гэбэ. Алишье командынь “оноо” адли болоһон байгаа. Диилээшэнь лэ дайсанаа даран дараха ёһотой hэн. Ямар дайгаар дүүргэхэ тухай арсалдаан удаан болоо: “Саhаар шэдэлсэжэ тэмсэлдэхэ”, “эршэтэйгээр тагнуул хэлгээр”, “буланай саанаһаа буудалсалгаар” гэхэ мэтэ. Һүүлэй һүүлдэ барилдаагаар дайгаа дүүргэхэ гэлсэбэ. Унаал hаа дүүрээ, үхэһэн шэнги болоод, хүдэлэнгүй хэбтэхэ.

Тиихэдэл командираа уриха гэжэ Жалсаадайн команда хэлсэбэ. “Ошоһоной хэрэггүй, Жалсаадай яашье ерэxэгүй, нэгэл хэлээ hаа тэрэш дүүрээ хүн” гэхэшүүл олон байба. Тиибэшье дууhан ошоод, хөөрэлдөөд үзэхэ гэлсэбэд. Гудамжада сугларһан Жалсаадайнхид һэрд гэлдэжэ, тэрэнэйхи руу гүйлдэшэбэ. Жалсаaдaйе газаашань дуудажа гаргаба.

ЖАЛСААДАЙ: Ошохогүйб. Хэлээ хамнайб.

ҮХИБҮҮД: Һүүлшынxиеэ наадаха гэлсээбди! Шинии үгы болоходо, Шагдаахайнхид хүхишоо! Маниие хэды дахин диилээ.

ЖАЛСААДАЙ: Тиигээд яагааб, диилэхэдээ Шагдаахайнхид үнэхөөр улаантан болошохо hэн гү.

ҮХИБҮҮДЭЙ  НЭГЭН:  Мүнөөл диилээ hаа, бидэнэр тэдэнээр оройдоо “дайлалдахаяа” болихобди.

ЖАЛСААДАЙ: Худалаар бү хэлэгтыл даа, дайлдахаа ошохолта даа.

ҮХИБҮҮД: Нээрээ! Нээрээ! Нээрээ!..

ЖАЛСААДАЙ (бодомжолоод): Үнэхөөр һүүлшынхеэ һаань, али ошохо хүн гүб.

 

Хэлсээнэй ёһоор үхибүүд хотоной баруун тээхи хүр дээрэ гаража, арба — арба болоод нэгэ доро булта барилдаха, харин хоёр командирнууд хоорондоо барилдаха болобо.

Тиин барилдажа, Жалсаадайн командын зургаан хүниинь Шагдаахайнхидые унагааба, дүрбэндэнь диилдэбэ.

Жалсаадай Шагдаахай хоёр эгээ удаан носолдобо. Ута гартай Шагдаахай энгэрhээнь бажуугаад, тулгалһан бэеэрээ Жалсаадайе бэедээ дүтэ табижа үгэбэгүй. “Тэнсээ” гээд болюулха гэхэдэнь, өөһэдөө болихо дурагүй.

Шагдаахай урагшаа шангаажа байтараа, гэдэргэнь түлхиһөөр түлхеэд гүнзэгы хүр соо Жалсаадайе һалтаадуулан һуулгажархиба.

ЖАЛСААДАЙНХИД (командираа мөөрэжэ, һанаагаа заһана): Ута хүлтэйл хадаа Шагдаахай унагаагаа! Гараараа тулаад, дүтэ табинагүй хаям! Хам ороо hаа, манай Жалсаадай диилэхээрээл диилэхэ һэн…

Жалсаадайн унаашье һаа, командаараа илажа, “улаантан” диилэһэн боложо һалаба.

 

“Гүүр — гүүр , гүүр — гүүр!” – гэжэ ябаад, Дулгуудайн хонидоо хурьгадһаань илгаха дуулдана. “Намайгаа хүлеэжэ ядаад, гансаараа гүргылжэ, тухашаржа байна бшуу” гэжэ һанаагаа зобоод, яаражашье ябаhан Жалсаадай үшөө гүйшэбэ.

Ерэхэдэнь гансаараа бэшэ. Ёдогорхон бургааһа бариһан Чимидсуу хонидынь туужа үгэжэ байба. Мүндэгэрхэн толгойтой хөөрхэн хурьгад эхэhээ таһарһандаа забда залигүй  мааралдана. Чимидсуу Жалсаaдaйе хараһаар эжынгээ хурьгадыe илгалсахаяа ябашаба.

ДУЛГУУДАЙ (хүбүүндээ): Удаан болоходош Чимидcyye дуудаа hэм.

ЖАЛСААДАЙ: Булаг уһанда ошоһон аад, һааташооб.

Булан руу буляалдаад, гараха дурагүй байһан арбаад хонидые Жалсаахай намнажа оруулба. Хүл хүнгэн, солбон хурьгад хонидой хойноһоо түшэгэнэсэ харайлдана. Жалсаaдaйе танижархиһан Сагаадайнь һайбарлаhаар үүдэндэ дүтэлбэ. Үбэртэлжэ ерэһэн гурбан үмхэ хилээмэеэ гаргажа үгөөд, хонидойнь хойноһоо тууба.

ЖАЛСААДАЙ (Сагаадайгаа хараад): Эжы, Сагаадаймнай нагшыжа хобиишоhон шэнгил, турашоо гээшэ гү даа?

ДУЛГУУДАЙ (һанаа алдаад): Хөөрхыш, хурьга хүхүүлхэдээ тиигээ ааб даа. Гологдоһон хоёр хурьга хажуугаарнь заяданаб. Хаа — яа амяарлажа, үбһэ юумэ үгэжэ байгаагүй һаам, үшөө яаха hэм. Хонидтоо эдюулхэ үбһэмнайш бага боложо байна. Хабарай түрүүшын һара муугаар гараба. Хөөрхы, юун болохо юм ааб даа.

Эжытэеэ хонидто үбһынь үгэлсөөд, хурьгадай хүхүүр соохи нойтон шэбхэ гаргалсаад, Жалсаадайн гэртээ ерэхэдэ, наран ороод, бүрэнхы боложо байгаа.

 

Зарим һүни эжынь унтажа хононо гү, үгы гү гэжэ haнахаар болошоо. Элдэб эсын муухай зүүдэ хаража, үргэһэн соогоо дуугараад, өөрынгөө үгэһөө сошоһон юм шэнги hэришэдэг. Шанга шангаар дуугаржа зүүдэлхэдэнь Жалсаадайшье hэришэдэг.

ЖАЛСААДАЙ: Эжы, юундэ дуугаржа зүүдэлнэш?

ДУЛГУУДАЙ: Хара дарана бэшэ аал даа.

ЖАЛСААДАЙ: Хара дараха гээшэ хайшаа юм?

ДУЛГУУДАЙ: Зүрхэн дээрээ гараа табижа гү, али зүрхэеэ даража унташахада ушаргүй муу зүүдэн үзэгдэдэг. Үхэжэ байна гүб гэжэ зарим үе һүүлээрнь һанагдадаг.

ЖАЛСААДАЙ: Үгы, би юундэ харада даруулнагүйбиб?

ДУЛГУУДАЙ: Ши үшөө үхибүүн гээшэш. Наhатай хүнүүд лэ харада даруулдаг юм.

Энэ һүнишье эжынгээ абяанhаа һэришэбэ. Жалсаадайгаа тэбэринхэй, зүрхэн дээрээ гарааш табяагүй, зүрхэеэш дараагүй. Нэгэ хэды болоод, эжынь иираглаад абаба. Тиигээд лэ хэдэн үгэ дуугаржархиба.

ДУЛГУУДАЙ: Жамбални, бурханай хайраар амиды ябажа үзыш даа … (Жалсаадайн нюрга руу хүйтэ даана). Хүбүүнш томо бoлoшoo … Харадаг һайш даа …

Тиигээд һэриxэдэл гээд, һүүжэеэ урилжа, саашаа харашаба.

 

ЖАЛСААДАЙ (үглөөгүүр шараһан хартаабха эдижэ һуухадаа): Эжы, дүрбэн һара үнгэршэбэ, абаһаамни бэшэг ерэхэ болоо гээшэ гү?

ДУЛГУУДАЙ: Носооһон дүлэн соонь дайсанаа шатаажа һалгаахын түлөө, барһан, абашни унтаха нойргүй сүлөөгүй тэмсэжэ ябаа ааб даа. Бидэ хоёроо һанадаггүй бэшэ, һанажал ябана ёһотой. Тиигээд заб сүлөө олдоногүй гээшэ ааб даа. Үгыш һаа бэшэһэн бэшэгүүдынь зуурандаа хүрэнгүй haлашаха гэжэ байха. Дайн гээшэ дайн лэ ха юм даа, хүбүүн. Юуншье боложо болохо … Хөөрхы даа.

Эжынь хониндоо ошохоёо түхеэржэ, зубсаагаа үмдэбэ .

ЖАЛСААДАЙ: Абадаа үшөө нэгэ бэшэг табихамнай гү, эжы?

ДУЛГУУДАЙ: Яахань даа табихада. Бэшээрэй.

ЖАЛСААДАЙ: Зай.

Эжынгээ гаража ошоходо, тетрадиин хуудаһа абажа, “Мэндын тэмдэг, аяа хайрата аба” гэжэ эхилһэн аад, саашань юун гэжэ бэшэхэеэ һанажа ядаба. Болоһон ямар һонин бии бэлэй? Чимидсуугай орон дээрээ уруугаа хаража хэбтээд, обог обог гэн, сурхирса уйлажа байһаниинь, Ганжад эжынь бүлхышэhэн нюдэтэй болошоод, бурханай шэрээ нюдаргаараа ёборһониинь эб элиxэн һанагдаадхиба.

ЖАЛСААДАЙ: Үгы даа, Чимидсуугай абын дайнда унаһан тухай яашье дуулгажа болохогүй.

Бэшэг бэшэхэ дураниинь тэрэ дороо һалашаба.

Сүүмхэеэ үргэлөөд, газаашаа гарахадань, Чимидсуу саашаа ошожо ябатараа Жалсаадайе обёорбо.

ЧИМИДСУУ: Сайн, Жалсаадай, ябахамнай гү?

ЖАЛСААДАЙ: Хүлеэгээрэй. Үүдээ суургадаһуу.

ЧИМИДСУУ (дүтэлжэ ерэхэдэнь): Тоо бодолгоороо даабарияа дүүргээ гүш?

ЖАЛСААДАЙ: Нэгэ жэшээгээ бираагүйб.

ЧИМИДСУУ: Ямарынь?

ЖАЛСААДАЙ: Эгээ һүүлшынхииень.

ЧИМИДСУУ: Бишье баһа тэрээндэ ядалдааб.

ЖАЛСААДАЙ: Хүндэл даа. Багшамнай туһална, ойлгуулна ааб даа. (Жалсаадай арадаа үргэлһэн сүүмхынгээ һуга доогуурнь ороходонь, гэдэргэнь болгоодхибо).

ЧИМИДСУУ: Үглөөдэр шалгалтын бодолго бодохобди. Иимэ хүндэ жэшээ үгөө һаань, баһа бодожо шадангүй һуухамнай гээшэ гү?

ЖАЛСААДАЙ: Мүнөөдэр ойлгоогүй юумэеэ багшаһаа һайса hyража абуужамди.

Тоо бодолгодоо Жалсаадай класс соохи бэрхэшүүлэй нэгэн. Гансал ород хэлээрээ ядалдадаг. Харин Чимидсуу тоо бодолгоороо ядалдадагшье һаа, диктант алдуугүй бэшэдэг, дүримөө ходо сээжэлдээд ябадаг. Ородооршье, буряадааршье һонин һонин номуудые олоор уншадаг. Буряадаар шүлэг хэлэхэ, дуу дуулаха угаа дуратай.

 

ЧИМИДСУУ (гансаараа): Жалсаадай ондоошог болошоол. Намартаа оройдоошье тоогшогүй һэн. Дайнда абымни унаһан тухай саарhанай ерэһэнhээ хойшо бүришье мээхэйгээр намда хандана. Хайрлана гээшэ гү даа. (Абынгаа унаһан тухай мэдээcэл абаhан сагһаа хойшо шандаган шэнги хорогүй зантайхан тэрэ басаган орбойходожо, бүри дуугайхан ябадаг болоһон. Эжынгээ үгыдэ сэрэгшын хубсаһатай гэрэл-дүрэдэ ороһон абынгаа зурагые абдар сооһоо гаргажа, гүлмэр заахан зүрхэндөө няагаад, уйдхартай гомдолтойгоор уйлахадана): Хайрата абамни, танаа хэзээдэшье үзэхэеэ, харахаяа нээрээ болёо гээшэ гүб?.. Абамни…

 

ЖАЛСААДАЙ (гансаараа): Абаһааш бэшэг ерэнэ гү гэжэ Чимидсуу бү һуражархиһай даа. Шинии аба амиды, ши жаргалтайш гээ һаань, угаа хэмшээрхэмэ байха һэн.

 

 

Хабарай амаралта һаял эхилһэн аад, зутар түргэн үнгэрнэ. Заримдаа кино хараад, ном уншаад, наадаад, эжыдээ туһалаад, Жалсаадай Чимидсуу хоёр үнгэргөө. Зургаадахи класс сооһоо Шагдаахай Доржо хоёр лэ Улаан — Үдэ хото харахаяа ороо. Теэд Жалсаадай Чимидсуу мэтэдэй тэндэ түрэлхидгүй hэн хойноо хайшан гэхэбши даа.

 

Нэгэ хоноод һургуулидаа орохо гэжэ байхадаа, Жалсаадай эжытэйгээ мори тэргээр ой гаралсаха болобо.

–  Һы — даа! – гэжэ эжынь галгишаһан мориёо яаруулна. Холимог модотой баян ой хүүенэ. Бүлэг хуһадай орой дээгүүр hyyhан улаан залаатанууд тэргэ моритой хүнүүдһээ үргэжэ, саашаа ниидэн ошобо. Обоолоотой мүшэртэ хүрүүтэй ябатарынь, хажуудахи сагдуул сооһоонь шандаган гараад, ондого — сондого харайшаба.

ЖАЛСААДАЙ: Эжы, өө эжы, хара даа, һэй — е!

ДУЛГУУДАЙ (тообогүй): А — а даа, шандаган ябаал ааб даа.

Үгсүүшэг боложо, мориной ядалдангаар тэргэеэ шэрэхэдэ, Жалсаадай буужа ябагалба. Жалга соохи хүр саhа хээлэн ошоһон хэдэн гүрөөhэнэй шэнэхэн мүр хараад, энээхэн добын саана шагнаархажа байгаа ха гү гэжэ һонирхоод, һэмээхэн гүйжэ, халзан добын оройдо шулуу дамжан гарахадань, hохоршье амитан тэндэнь харагдабагүй.

 Ташан татаад, хорёод алхам доошоо буухадань, хүнэй зорюута обоолhoн шэнги хабтагар хабтагар томо шулуунууд байба. Жалсаадай шулуунуудай забһараар шагаагаад, татагад гэжэ абаба. Ирзагар шүдэтэй хүнэй хохимой тархи харагдажа байба. Дэрлүүлһэн эмээлынь газарта булагданхай, бүүргэнь лэ халта харагдана. “Чингис хаан манай энээгүүр ябаhан юм гэлсэгшэ. Тэрэнэй сэрэгэй нэгэн байгаа гээшэ гү, эжыһээ һураад үзэхэм”.

ДУЛГУУДАЙ (шэрүүнээр зэмэлбэ): Бөөгэй тахилтай газар гээшэ. Хүнhөө һурангүй юундэ хажуу тээшээ ошонобши, адхамар даhаа! Гараараа ойронь хүрөөгүй аабзаш?!

ЖАЛСААДАЙ: Миин лэ шагаагаа hэм.

ДУЛГУУДАЙ: Ойронь хүрэжэ байһаар хорлуулжархибаш хари!

ЖАЛСААДАЙ: Хүрөөгүйлби даа, эжы, хүрөөгүйб.

Өөрөө һанана: “Түүхынгээ багшаһаа hyраxаб даа…”

 

Жалсаадай Шагдаахай хоёр хэшээлэй һүүлдэ бэе бэеэдээ үһөөрхэлдэбэ.

ЖАЛСААДАЙ: Шагдаахай, ши Чимидсууда эсэгынь дайнда унаһан тухай юундэ ходо һануулнабши, энээн тухай шанга шангаар үхибүүдтэ юундэ дабтаад лэ хөөрэнэбши? Бү тиигыш.

ШАГДААХАЙ: Минии юуншье тухай хэлэжэ байхада шамда ямар хамаа болооб! Яатараа Чимидсууе үмөөрдэг болобош даа, аа?

ЖАЛСААДАЙ: Шагдаахай, ойлгыш. “Абашни алуулшоо” гэһэн аймшаттай мэдээcэл үдэр бүри дуулажал байхадань Чимидсууда ямар байнаб гэжэ һананаш?

ШАГДААХАЙ: Арил саашаа, яаха болихоёо би шамһаа һурахагүйб. Али намтай гүбилдэхөө һанаа гүш?

Жалсаадайһаа һөөм шахуу үндэp бэеэтэй Шагдаахай хажуудань ерээд, нюдаргаа харуулна. Жалсаадай тэрэниие түлхижэрхинэ.

ШАГДААХАЙ: А-а, үшөө тиихэбши-и!

Ута гартай Шагдаахай наншалдахадаа үхибүүдые бэедээ дүтэ табидаггүй, түрүүлжэ, хамарынь оножо шаадаг зантай һэн. Мүнөөшье Жалсаадайе гэнэдхээжэ, хамарыень холоһоо шаажархиба. Хамарһаа шуһа гоожуулһан Жалсаадай хүл һулатай тэрэнэй доогуурнь гүйжэ ороод, унагааһан аад, сохингүй өөрөө бодобо. Үхибүүд тэрэ хоёрые хоёр тээшэнь таһалжа тарааба.

 

Жалсаадай түргэн гэртээ ерээд, угаалниг соо уһа хээд, нюураа, хамараа угаана. Удабашьегүй хойноһоонь Чимидсуу Доржо хоёр оробо.

ДОРЖО (оро ороһоор): Жалсаадай, ши хамараа шаалгахагүй аад, дүмэжэ байһаар шаалгааш.

ЖАЛСААДАЙ: Шагдаахай дан хүхишоол даа, Доржо! Амаа мэдэг.

Жалсаадай ошоод, орон дээрээ дээшээ хараад хэбтэбэ.

ДОРЖО: Ши унагааһан аад, дараад, сохихоо яагаабши, юундэ табижархина гээшэбши. Бил hаа, даража hуугаад, болёоб гэтэрынь гүбихэ hэм.

ЖАЛСААДАЙ: Эрэ хүн унаhан хүниие сохидоггүй юм гэжэ абам заахандам хэлэгшэ hэн.

ЧИМИДСУУ (дэмжэбэ): Нээрээшье, зүб лэ даа. Хамарш ямар бэ, харуулал даа?

ДОРЖО (хараад): Яагаашгүйл даа. Тээ эндэхэнэнь заахан хүхэрэд гээ.

ЖАЛСААДАЙ (дайнда ябаһандал): Бараг юм ааб даа. Энээнhээш болохо юумэ дайнда ябаашад үзэнэ ха юм.

ДОРЖО (hанаа алдаба): Тиимэ даа.

ЖАЛСААДАЙ (бодомжолно): Нэгэ жаа түрүүн түрэһэн байгаа hаа, бидэнэр дууhан дайнда ошоһон байха hэмди. Тиигээ һаа, фашистнуудые мэхиинэ болотор сохихо байгаабди. Манайхид тэдэнэй хамарынь сохижо эхилээ.

Жалсаадай өөрынгөө хамарые баряад үзэбэ.

ДОРЖО: Хамарш ерунда — а! Тэдэнэр дэлхэй гэшхэжэ ябаха ямарш эрхэгүй гэжэ Бадма Базаровичнай хэлээ һэмнай.

ЧИМИДСУУ (Жалсаадайн хажууда ерэжэ, хамарынь хараад): Зэд мүнгэ няахада, хүхэ балыень татадаг юм гэжэ хүгшэдэй хөөрэлдэхые дуулаа hэм.

ДОРЖО: Биш тиигэжэ дуулаа һэнби. Жалсаадай, мүнгэ табилши.

ЖАЛСААДАЙ: Мүнгэгүйлби .

ДОРЖО: Шамда бии гү, Чимидсуу ?

ЧИМИДСУУ: Гэртэмнай биил һэн. Ошоод ерэһүү.

Чимидсуу гүйдэлөөр гараба.

ДОРЖО: Шиниингээ диилдэхэеэ һанаа hаа, бишни орохо байгааб.

ЖАЛСААДАЙ: Аа — а даа, Шагдаахайдаш юун байха hэм даа. Һүрхэйтэхэ, тохигонохоёо болёо ёһотой.

ДОРЖО: Үбэштэй байна даа. Улаантан, сагаантан гэжэ наадажа, хөөрэлдэжэ ябатараа, “абаш немецүүдтэ алуулаа хамнай” гэжэ Чимидсууе үшөө хадхабал. “Минии аба ходо бэшэжэл байдаг, шиниихи бэшэгшье бэшэдэггүй” гэжэ байжа шамайешье баһаха һанаатай үшөө уйгарланал. Багшадаа хэлэхэ юм һэн. Байза, би үглөөдэр Бадма Базаровичта хэлэхэб даа.

ЖАЛСААДАЙ (тоохо хэбэргүй): Суглаан дээрэ нюурдалдуулаа һаань, нюурдалдахада болохо. Манай ангиинхид булта байгаа ха юм. Хэнэймнай зэмэтэйе хэлээд үгэнэ аабза.

Чимидсуу гүйдэлөөр орожо, хэдэн улаан мүнгэ стол дээрэ хангирган табяадхиба. Жалсаадай дайнда шархатаһан фронтовигтал орон дээрээ нюдэеэ ялалзуулан хэбтэбэ. Доржо хүхэрһэн хамар дээрэнь хоёр таба сагаануудые зэргэлүүлжэ табяад, бүдөөр уяба.

ЧИМИДСУУ: Жалсаадаймнай түлеэн дууhашаһан байнал. (Дурадхаба) нэгэ шүүрхэ татажархия, Доржо? Энэш хэбтэг.

ДОРЖО: Тиигэел даа.

Тэдэнэй гараһан хойно Жалсаадай Бадма Базаровичай хэлэһэн үгэнүүдые һанаба.  “Бэе бэедээ һайн, нүхэд ябахаһаа үлүү юумэн үгы. Муу байдалда ороходо, ёһотой нүхэр гээшэ нүхэрөө орхидоггүй юм” … Тиигээд өөртөө: “Шагдаахай нүхэрни гээшэ гү, бэшэ гү?” Энэ асуудалдаа өөрөө хүсэд һайн харюу үгэжэ шадабагүй.

 

Шагдаахай Жалсаадай хоёрой наншалдаһые Бадма Базарович дуулахадаа, уурлаhанаа харуулаашьегүй һаа, хэн хэнэйнь алдуу эндүүе заажа үгөөд, хэдэ хэдэн шанга үгэнүүдые Шагдаахайда хэлээ hэн. Тэрэнь “ойлгосотой, ойлгосотой” гээд, Чимидcyyһаа хүлисэл гуйгаад, саашадаа иимэ ябадал гаргахагүйб гэжэ ангиингаа урда үгэеэ үгөө бэлэй.

 

Мүнөө Жалсаадай Чимидсуу хоёр зэргэлээд, хэшээлһээ бусажа ябана. Абяагүй ябаhан Чимидсуу гэдэргээ эрьежэ хараба.

ЧИМИДСУУ: Хойноһоомнай Шагдаахай ерэбэ.

ЖАЛСААДАЙ (хэрэгсээгээгүй шэнги): Ерэг лэ даа, яаха hэм.

Уухилтараа хойноһоонь гүйжэ, тэдэниие хүсөөд, Шагдаахай хоолойгоо заһасагаан  хүндөөр амилсагаан гэшхэлэлсэбэ. Нэгэ юумэ хэлэхэ гээд, халажа яданги, зүрхэcэнги шэнги.

ЧИМИДСУУ (юунээш болоогүй мэтэ): Үглөөдэр амаралтын үдэр. Жалсаадай, юу хэхэбши?

ЖАЛСААДАЙ: Эдихэ талхамнай дууһажа байна, хоолос түүхэеэ ошохо гүш гэжэ эжым һураа һэн. Зүүн добо гаража, хоолос түүхэ бэшэ гүб даа.

ШАГДААХАЙ (оролсобо): Нёдондо эжытэйгээ тэндэһээшни хахад мэшээг болошохоор орооһо олоо hэмди.

ЧИМИДСУУ: Жалсаадай, намайе абалсаха гүш?

ЖАЛСААДАЙ (толгойгоо дохёод): Ошуужалди даа.

ШАГДААХАЙ (түргэн): Тиигээ һаа гурбуулан ошоёл.

Чимидсуу Жалсаадайн нюурые адаглаад абаба . Жалсаадай юумэ дуугарбагүй.

 Шагдаахай аргааханаар гээгдэжэ эхилбэ.

ЧИМИДСУУ (тээ саашаханаа ошоһон хойноо): Шагдаахай намһаа хүлисэл гуйгаа һэмнай. Шамhаа гуйгаа һэн гү ?

ШАГДААХАЙ:Үгы.

ЧИМИДСУУ: Тиигээ һаань хөөрэлдэхэ байгаалди. Хөөрэлдэел мүнөө.

ШАГДААХАЙ: Байг лэ даа, хая . Өөрөө мэдэнэ аабза.

 

Шагдаахай үни галабай Жалсаадайнда ороогүй аад, үдэшэлэн тээхэнэ орожо ерээ hэн.

ШАГДААХАЙ: Жалсаадай, ши намда бу муу hана. Би өөрынгөө бурууе өөрөө ойлгооб.

ЖАЛСААДАЙ: Зай, тиигээ hаа үглөөдэр мантай ошолсоо hаа ошолсоорой даа.

ШАГДААХАЙ: Үглөөгүүр эртэ ерэхэ гүб?

ЖАЛСААДАЙ: Эртэшэг.

ШАГДААХАЙ: Тиибэл, эжыдээ намайе эртэ бодхоогоорой гэхэб. Ябахам даа, Жалсаадай. Үглөө болотор.

Гараһаар гэр тээшээ унжыса  харайшаба.

 ДУЛГУУДАЙ (үглөөгүүр хүбүүгээ һэргээбэ): Һүниндөө ганирһан һалхин намдаба хэбэртэй. Зүүн добо гарахамнай гээ һэн аабзат. Тэдэшни ерэхэнь ааб даа. Бодожо эдеэлээд, бэлэн болоод бай.

Хүбүүндээ хэлэжэ үрдеэд лэ байтарынь, Шагдаахай үүдээр оробо.

ШАГДААХАЙ (оро ороһоор):  Гээгдэшоо гээшэ гүб гэжэ айгаалби. Би нэгэ шэл һү, хайраhан хилээмэтэйгээр абааб. Хүрэхэ гээшэ гү үдэшэ болотор?

ДУЛГУУДАЙ: Хүрэхэ даа. Жалсаадайн тулам соо хартаабха хэхэб, эдеэрэйгты.

Оодохон хүүртиг үмдэһэн Чимидсуу орожо мэндэшэлэлсээд, үүдэнэй хажуудахи ябаган шэрээ дээрэ мэшээгээ орхижо, хүнэй юумэ хэлэхые хүлеэһэндэл зогсобо.

ДУЛГУУДАЙ (эдеэ бэлдэжэ байһанаа): Дан орой болошоогүйдэ бусаарайгты. Харанхыда төөрижэ, айжа болохот.

ЧИМИДСУУ (хүхюунээр): Би эдэ хоёры эртэшэг туугаад ерэхэб.

ШАГДААХАЙ (дэмжэн): Хонид эдижэ садахадаа хорёо тээшээ гүйлдэдэг гэдэг шуу. Туулганда оронгүй, бидэш гэр тээшээ өөһэдөө шуумайхабдёо-оо.

ДУЛГУУДАЙ (миһэрбэ): Тиигэбэл болоо. Һанаагаа зобохогүйб.

 

Бүхэли үдэртөө тонгойжо түүһэн хоолосоо мэшээг соогоо нюхажа үйрүүлээд, гурбуулан хүүртигүүдээ дэбдижэ хиидхэһэн бэеэрээ орооһыень илгажа абаба. Наранай уруудамдаа ороһон хойно олоһон олзодоо тэдэнэр урмашaнги бусаба.

 Шоймпол дарханай һарабша дорохи түхэреэхэн гар тээрмээр Жалсаадай оложо ерэһэн орооһоёо татажа байна. Халуудахаа һанахадаа, хүүртигээ тайлажа хаянхай. Тээрмын шулуунай эрьелдэһэндэл, олон бодол толгой соонь эрьелдэнэ, худхаралдана. Нүхэнэй хажуу тээ үлэһэн дүрбэ — табан орооһон тээрмын шулуунай эрьелдэхэдэ, хажуу тээшээ сэсэржэ унанагүй. Хүнүүд мүн лэ дэлхэй дээрэ эдэ орооһон шэнги ха даа.

ДАРХАН  ШОЙМПОЛ (араhаань ерэжэ хүндэ гарнуудаа мүр дээрэнь пас гэтэр табижархиба. Энеэбхилэн): Хүбүүмни, ёһоор хүн болобош даа. Шамайгаа харахадаа сэдьхэлни ханана. Барһан, Дулгуу, шинии үгы hаа, яахаш байгаа гээшэб …

Нюурынь гэрэлтүүлһэн миһэрэл түр зуура үгы болошобо.

ДАРХАН  ШОЙМПОЛ (шүүрхэ дээрэ һандайлжа hуугаад, һанаа алдаба): Жалсаадай, мухамни… Хүлөө шоройдожо, хүрьһэтэ газар гэшхэһэн сагһаа хойшо абгамни үзэхэ юумэ үзэһэн хүн гэжэ мэдэжэ яба. Зургаатайдаа мори унажа һураһан байхаб. Тэрэ гэhээр малай хойноһоо үрбытэрөө ябааб. Эжымни Гонгор баянай хони адуулдаг юм һэн. Абаяа һанадаггүйб, минии гурбатайда моринһоо унажа гэмэлтээд, удааншье болонгүй наһа барашаһан юм гэлсэгшэ. Эжымни долоотойдом уушханай ханяадаар үгы юм. Энэ буурай сагаан дэлхэй дээрээ биш иигэжэл эхэ эсэгэгүй, баянай барлаг боложо, бадашуулжа, өөдөө хаража нёлбоһоо аршажа, уруугаа хаража уйлажа, жаргал үзэнгүй, бага наһаяа үнгэргэһэн хүнби. Улаан хуулиин тогтоогүй һаа, энэ болотор амидыш ябахамни мэдэгдээгүй. Шэнэ һаруул байдал тогтоолгохын хойноһоо одоол улаан голоо хайрлангүй оролсоһон, тэмсэһэн хүн гээшэб. Бидэнэйнгээ аша буянгаар таанар эдэ боложо ябана ха юмта даа…

Үбэрһөө гааһаяа гаргажа, тамхияа аһааба. Жалсаадай түйсэ сооһоо орооһо абажа, хар — хар гэтэр жажалаад, нэгэ адха орооһо тээрмынгээ шулуунай нүхэ руу хээдхибэ.

ЖАЛСААДАЙ: Абга , заашуулые баяшуул зарахаяа эшэдэг, гайхадаггүй байгаа гээшэ гү?

ДАРХАН  ШОЙМПОЛ :Үгы ааб даа, юу хэлээ гээшэбши. Одоол нюуртаа үһэтэй зомнай тэдэл байгаа ха юм.

ЖАЛСААДАЙ: Немецүүд шэнги байгаа ха юм.

ДАРХАН  ШОЙМПОЛ: Хари, хари. Тон зүб хэлэжэрхибэш. Газар уһыемнай буляажа, бидэнэрые богоолшолхо hанаатай фашистнууд манай гүрэндэ дайгаар жүрөөдэжэ ороо бшуу. Өөдэнь хаяһан шулуун өөрынь толгой дээрэ гэжэ хэлсэдэг. Манай Улаан Арми үдэр бүри урагшаа дабшана гэжэ дуулдана. Нохойн дуун ойртоол хэбэртэй даа. (Гааһаяа поршогонотор һоробо. Тиигээд уриханаар) Муха, ши дархалжа һураха дуратай гүш?

ЖАЛСААДАЙ: Гартаа һүхэ барижа юумэ талхижа үзөөгүй ха юмбиб, абга.

ДАРХАН  ШОЙМПОЛ : Туршаад үзөө һааш яахаб ?

ЖАЛСААДАЙ: Шадаха хүн гүб даа.

ДАРХАН  ШОЙМПОЛ : Оролдобол ядахагүйш. Хүн анханhаа дархан түрэнэ бэшэ ха юм. Бишье Сүхын нэгэ дархан ородто заалгажа, тэрэниие даxажа, дарха хэжэ һураһан юмби. Сүлөөтэйдөө миниингээ дарханай гэртэ ерэдэг бололши, юрэдөө.

ЖАЛСААДАЙ: Туршаад үзүүжэм даа.

Хабарай тарилгада орохын урдахана орoд хэлэнэй багшые, фронтһоо шархатаад бусаhан Бадма Базарович Базаровые, райком дуудажа, “Шэнэ зам” колхозой түрүүлэгшын уялга даажа абахыень дурадхаба. Хүндэ хабарай болохые мэдэһэн аймагай хүтэлбэрилэгшэд колхозые урагша татаха хүниие олоё гэлсэһэн. Һүүлэй һүүлдэ Бадма Базарович дээрэ тогтоо. Өөрөө арсаhан лэ байгаа ха, теэд тэрэнэй дураар болохо һэн гү даа.

Хүнгэн тэргэдэ мори оруулһан шэнэ түрүүлэгшэ бүхэли үдэртөө урагша хойшоо гүйлгэжэ, хэрэгээ бүтээдэг болобо.

Ехэнхи газараа анзаhаар хахалдаг һэн. Хомууд, аргамжаһаа эхилээд, һайн морид хүрэтэрөө газарта ороходонь дуталдаба. Хахалагдаһан газараа тэрэ доронь борнойлжо, хүрьһэнэйнь шиигээ табяагүйдэ орооһоёо тариха хэрэгтэй һэн. Газар хахалхаяа зон шадалаараа гараба. Тиихэдэ борной шэрэхэ хүнүүд олдожо үгэбэгүй. Бадма Базарович долоодохи, зургаадахи ангинуудай һайнаар һурадаг арбаад гаран һурагшадые борной шэрүүлхэеэ эрибэ. Тэдэнэй тоодо Жалсаадай оролсоо һэн.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (үглөөгүүр үхибүүдтэ газарыень хэмжэжэ үгөөд):  Үдэшэ болотор энээнээ дүүргэбэл, хубитаяа үлүүлээбди гэжэ мэдээрэйгты.

Үндэр буурал морин дээрэ хэсылдин һуугаад, Жалсаадай түмэр борной шэрэнхэй ябана. Үглөөнhөө хойшо ото зүдхэһэн бууралынь эсэжэ эхилээ. Тээ ябад гүүлээд лэ байлгажа, амиинь даруулна, хүлһынь сэлмээнэ. Зүүн добын хахалагдаһан газарые гурбан хүбүүд үглөөнhөө хойшо борнойлжо байна. Үглөөгүүр татаһан загуунаа Жалсаадай дүүргэхэ болонхой. Тээ зүүн тээхэнэнь Доржо татаһан загуунаа дүүргэхын хойноһоо оролдожо ябана.

Гурбадахи үдэрөө эдэнэр зүүн дободо борнойлно.

Полиин заха гараһаар лэ, үлдэһэн моридынь хагда зулгаахаяа доошоо тонгойгоод, хазаарайнгаа жолоо шангаагаад haлaнaгүй.

“Урагшаа нэгэ гарахадамни, татаһан загуун дүүрэхэнь, мориёо нэгэ бага амаруулха, эдеэлүүлхэ болоо” гэжэ һанаад , Жалсаадай мориёо амгайбшалжа, борнойнгоо түмэр шүдые өөдэнь харуулаад, аргал, хагда суглуулжа, гал түлеэд, ганзагалжа асарhан дүрбэн тээһээнь нугалжа амһарталһан хабтаһан түмэр дээрэ орооһо хууража эдибэ. Жалсаадайн гал түлихые Доржо харажархёод, морёо хагдада баһа табижа, гүйдэлөөр  ерэбэ.

ДОРЖО (холоһоо):Үлөөгөөрэй! (Ерээд, нугалһан түмэрынь хараад, шорой болошоhон нюдэеэ нюхаад) орооһо хуураха иимэ арга хаанаһаа һанажархёо гээшэбши? Ухаандааш оруулхагүй байгааб. Би баһа энээн дээрэшни орооһо хуурахамни.

ЖАЛСААДАЙ: Шоймлол абгамни хээрэ орооho хууража эдижэ ябаарай гэжэ үгөө һэн.

ДОРЖО: Дархан хүн ондоол даа. Нэгэ арга һанажа ядахагүй.

ЖАЛСААДАЙ (газарта өөдөө хаража хэбтээд): Доржо, энээнээ дүүргээд, үшөө загуун татаха гүбди?

ДОРЖО: Ши дүүргээ ха юмши. Биш үшөө хоёр тойрохолби. Тэрэ болотор наран орошохо.

ЖАЛСААДАЙ: Тиигээ hаа, шинии дүүргэтэр загуун татуужам даа.

ДОРЖО (гэнтэ ондоо юумэ һуражархидаг зантай аад): Жалсаадай, борной шэрэжэ ябахадаа юун тухай бодонош?

ЖАЛСААДАЙ (хоёр гараа тархи дороо хээд): Би гү? Манайхин мүнөө мүнөө хэр дайлалдажа ябана хаб гэжэ һанаата болоноб, бодомжолноб.

ДОРЖО (Жалсаадайн хажууда ерэжэ һууба): Манайхин немецүүдые хяа сохижо эхилээ гэлсээ hэн. Дийлэxэл даа, a — ha — aа.

ЖАЛСААДАЙ: Дийлэнгүй яахаб даа. Абгами хэлэхэдээ, нохойн дуун ойртоо гээ һэн. Бүхы дэлхэйн зон ман тээшэ байна ха юм. Гитлер муухай хомхой, алуурша хүн ха даа. Хэрбэеэ Гитлерэй дайгаар ороогүй һаань, хүнүүд алуулхашгүй, шархатаха зобохошгүй һэн. Чимидсуугай эсэгэ амиды ябаха һэн. Абамниш…

Бөөгнэрэлдэн урагшалһан үүлэд тээшэ шэртэн, хүндэ буунуудай шэхэ дүлиирмэ наяраае дуулажа, барзагар хара утаанай эндэ тэндэ мушхаран байхые хаража хэбтэһэндэл болобо. Доржынгоо хамсыһаань угзархадань, солоохой орожо, тугаарайнгаа хэмдээ орожо шагнаба…

ДОРЖО: Жалсаадай, Бадма Базарович ерэжэ ябана. Бодоел. Моридоо табижархёод, унтажа байна гэжэ һанаха.

ЖАЛСААДАЙ (үндышэбэ): Алим ?

Халзан хээр түргэн хатараар дүтэлбэ. Түрүүлэгшэ гансаараа бэшэ, хажуудаа хүнтэй. Ойртоходоо Чимидсуу болошобо.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (шогтойгоор): Та хоёр таабаряа таалсаа гүт?

ДОРЖО: Моридоо зааха амаруулаабди даа.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (нюдэеэ ялалзуулан): О — оо, загуунаа дүүргээ бшуут. Бэрхэт. Үглөө үдэ болотор борнойлхот. Тиигээд таанарые һэлгэхэ. Нүгөөдэр, понедельнигтэ, һургуулидаа ошохот. Ойлгоо гүт?

“Ойлгоо , ойлгоо”, – гэжэ хоюулан нэгэ доро харюусаба.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Чимидсуу таанарта хүнэһэ асараа. Амаралта хадань үглөөдэр болотор ябалсаxамни гэнэ. Үлэхэдэнь болохо гү ?

ДОРЖО (энеэбхилээд): Үлэг, үлэг, Бадма Базарович, манайнгаа борнойлходо, орооһымнайш хууража үгэхэдэнь туһа.

Бадма Базарович саашалба.

ДОРЖО: Бай, байгты! (Шагнаархаад) галууд бэшэ аабза?

Тэдэ гурбан урагшаа үлыжэ байжа, унжалдаһан үүлэдэй доогуур нюдэндөө торгоохо юумэ бэдэршэбэ. Һүрэг галууд холуур, талын гурбан нуур хараад нидэжэ ябаба.

Арюун мэдэлдэ абтаһан Чимидсуу шүлэг хэлэжэ эхилбэ:

Хаана холоһоо ерээбтэ,

Хэды, барһад, эсээбтэ?

Ута замдаа гарахадаа,

Үдэ жэгүүрээ заһыт даа.

 

Зэлэеэ хайшань татахабта,

Замаа али руу залахабта?

Зориһоноо хэзээ хүрэхэбтэ,

Жаргалаа хаана олохобта?

 

Аянтнай сэбэр байһай даа,

Агнуушад бү ушарһай даа.

Үхибүүд танда туһалһай даа,

Үүрыетнай аршалһай даа.

Өөрынгөө уншаһан шүлэгтэ өөрөө уярһандаа Чимидсуу нюдэнһөө уһа дуһаагаад абаба.

Жалсаадай Чимидсуугай дабхаряатаһан ехэ нюдэ руу сэхэ хараадхихалаараа согоор хайруулһандал атагад гэжэ, үлэһэн зурууд газар руу урагшаа харан, ямаршьеб таагдашагүй мэдэрэлдэ эзэлэгдэбэ.

Өөр өөрынгөө һанаанда абтаһан үхибүүд булта абяагүй болошоод байна.

Энэ үедэ Доржо мориёо унаад, юушье хэлэһыень ойлгохогүйгөөр гараараа даллан, борнойгоо шэрэжэ эхилбэ.

ЧИМИДСУУ (дарууханаар): Жалсаадай, би урда заха гараад, загуун татаад ерэһүү.

Жалсаадай арсабагүй.

 

Хонолго тээшээ стан руу ороһон харгыгаар гурбуулан моридоо аалихан хатаруулнад. Бүрэнхы болонхой. Жалсаадай Чимидсуу хоёр һундалдаад ябана: Чимидсуу эмээл дээрэ, Жалсаадай арадань. Галуудай гаан — гуун, гаан — гуун гэһэн абяан үдэшын һонор агаарта элихэнээр сонocтоно.

Бултанайнгаа мэдэхэ дуунуудые нэгэнэйнь эхилхэдэ булта дахаад дуулана.

ДОРЖО:

Үдэшэлэн станһаа хотондоо яаража,

Учётчик хүбүүн түхеэрбэ.

Хатарша халзанаа эмээллэн унажа,

Хазаарайнь амые дүнгэбэ.

 БУЛТА:

Тодо элихэнээр үдэшын үдэшын дуулимда

Тахын хангираан сууряатана.

Хүлэгынь хатарана талын уужамда,

Нүхэрынь яарана инагтаа.

ЖАЛСААДАЙ:

Дуулыш, инаг,

Дуранайм дээжын доһолхы,

Дурлаһан хүбүүнэй

Дура сэдьхэлэй сохилсы.

ЧИМИДСУУ:

Хэлыш, инаг,

Ханилан ябамаар хүбүүмни,

Хэды саг соо

Жаргал хүлеэн ябахабиб.

БУЛТА:

Буряад дайдын

Баян үргэн талануудаар

Бидэш гурбанай

Жаргал ниидэн ябаалам.

 

Һайсахан харанхы болоһон хойно полевой стан ерэжэ, халуухан сай уужа, унтахаяа түxеэрбэ.

 

 

ГУРБАДАХИ ҮЙЛЭ

Шархатаһан хүлынь хүндэ сабхинуудаа арайхан даана. Тэрэ хүн харгын машинаһаа буугаад, нилээдгүйхэн ябагалаа. Түрэһэн нютагайнгаа агаар хомхойгоор һорожо, шүлһэеэ залгаад, амарад гээд лэ ябана.

Үрөөһэн хүлэйнгөө гутал шэрэһэн хүнэй абяа дуулаhан захын айлнуудай нохойнууд дулаан унтариһаа бодохо дурaгүйшөгөөр һаб — hoб хусаад, абяагүй болошобо. Һуурин соо шэб харанхы. Абяа шэмээгүй. Зайгуул һалхин харша хорёо соогуур, гэрэй араар, гэр дээгүүр xумхааран аашалжа, хазааргүйгөө мэдэхэдээ, тоомгүйгөөр саашаа эшхэрэн ошоно.

Хүбүүнэйнгээ соорохоёо hанаhан булгайр гуталда таха барижа, орой болотор һуушаһан Дулгуудайн һая орондоо ороод, дуурд дуурд гэжэ хэбтэтэр, хүн үүдэ тоншоходол гэбэ. Дулгуудай балай хэрэгсээбэгүй. Иимэ орой хэн срээдхихэ hэм… Дахин тоншобо. Тиимэ даа, хүн! Бодожо, гуталаа холхиндогоор үмдөөд, үүдэндээ ошобо.

ДУЛГУУДАЙ: Хэмши?

ЖАМБАЛ: Биб даа, Дулгуу, нээ …

ДУЛГУУДАЙ (газаахи хүнэй бүдэхи хоолойнь танил шэнги): Хэн би?..

ЖАМБАЛ (еxэл эсэһэн хүн): Би, би, нээгыш даа…

Арбаад гаран жэлэй саадахи юумэн Дулгуудайн hананда гэнтэ хаха оробо. Жамбалынь мори адуулдаг байха. Хахад һүниин хойто тээхэнэ ерэдэг зантай һэн. Үүдэ тоншоод, абяагүй байд гэхэ. Байжа, байжа хоолойгоо заhаад , “биб даа, биб, Дулгуу” гэдэг бэлэй. Яагаа Жамбалда адлиб? Теэд юумэ дуулгангүй Жамбал хаанаһаа ерэбэ гээшэб…

Үүдэнэйгээ шэбхэ торд гэтэр үргэжэрхибэ.

Харанхыда танибашьегүй. Гэртэ орохо гэһэн хүн богоһо haндaйлaн һуушаба. Дулгуудайшье асуубагүй, тэрэшье абяагүй. Дулгуудай дууhaxa бoлoшоһон керосинтай лаампаяа hэжэржэ байжа носообо. Тэрэ хүн толгойгоо үргэбэгүй. Һогтуу гү? Эсээ гү, яагааб? Мэдэхын аргагүй. Сэрэгшын малгай, жэбхүүниинь хараһаар, Дулгуудайн зосоо ёг гэшэбэ. “Жамбални орожо ерээгүй юм аабза даа? Һэ, гайхалтай”

Тэрэ хүн хүндөөр үндыгөөд, урдаһаань харан гэхэдээ – Жамбал.

Нэгэл муу һанаанай үзүүрхэн Дулгуудайн зосоо халта мүлтэ бии болоод (“хаанаһаа, яагаад?”), һалхинда үлеэгдэһэндэл залиршаба.

ДУЛГУУДАЙ (ухаа алдан): Жамбал! Шимнай орожо ерээ гээшэ гүш?

ЖАМБАЛ (ядалдан): Зай… Һайн байна гүт даа, Дулгуудай?

Дулгуудай хүзүүндэнь аhашаба .

ДУЛГУУДАЙ: Амиды, амиды ерээ ха юмши даа, Жамбални… Амиды…

Аһалдаһан һамгаяа дааха тэнхээн  Жамбалда үгы байба. Дулгуудайн Жамбалаа тэбэриxэдэнь, хорхиитороо турашаhaн, гансал яһан баригдахадал гэбэ.

ЖАМБАЛ: Бү уйлыш даа, Дулгуу…

Дулгуудайн Жалсаадайгаа һэрюулхэ гэхэдэнь Жамбал: “Бү һэреэ. Бү һэреэ даа хүбүүгээ, унтаг, унтаг” – гэжэ хорибо.

 

ДУЛГУУДАЙ (лушан гаргажа, галаа түлеэд, сайгаа табижа байхадаа  хатаагүй нюдэеэ аршаад): Яагаа удаан бэшэг бэшээгүй гээшэбши даа. Үдэр һүниин һанаан, зүүдэн болообди.

ЖАМБАЛ (һанаа алдаба): Иимэл хуби заяатай хүн байгаа гээшэ аабзаб даа.Тэндэ байлдаанай үедэ хажуудаш һаяхан хөөрэлдэжэ ябаhан хүншни эрьелдэхэдэш, үхэшоод хэбтэхэ юм. Дайн гээшэмнай дан амтагүйл даа…

ДУЛГУУДАЙ: Амиды ерэһэншнил болоо… Бурхан гээшэ биил юм байна даа.

Аман соогоо маани уншажа зальбарба.

 

Бүxэ гэгшээр унтажа байһан Жалсаадай абынгаа ерэһые оройдоошье мэдээгүй. Үглөөгүүр һэреэд, оронһоо үндыхэдөө өөрынгөө нюдэндэ этигэжэ ядаба. Дотор үмдэ самсаараа һүрэжэ бодошобо.

ЖАЛСААДАЙ: Аба-аа!.. Орожо ерээ аалши, а — аа, аба-аа…

Түшэлгэтэй стул дээрэ ядайн татажа лаб һуугаад, урмашангяар миһэлзэһэн абынгаа хүзүүндэ Жалсаадай ерэжэ аһашаба. Нариихан бэлхүүһээрнь абань шангаар тэбэреэд, халуу бусалһан хасарыень шэрүүн hаxалаараа үрэжэ байжа үндэбэ.

ЖАМБАЛ (багадань шэнги эрхэлүүлжэ): Яагааш томо бoлoшообши даа мүндыхэдөөд, Жалсаадайхамни. Һархайжа, ёһоор эрэ болошоо байналши… Зай, хэр hypaнaш даа?

ЖАЛСААДАЙ: Гэмгүй даа. Бэшэнhээ муу бэшээр hypaнaб.

ЖАМБАЛ (шара шүдэнүүдээ ирзайлгажа, шангаар эльгэ хатаба): Би наhан соогоо хүнhөө доро ябахагүй гэжэ эрмэлзэһэн байхаб. Тэрэ зангыем абаа байнаш.

ЖАЛСААДАЙ: Аба — аа, бэшэһэн бэшэгүүдтэмни юундэ харюу үгэдэггүй байгаабши?

Үбдэг дээрэнь hyyшахадань, нюурынь аягүйгөөр уршыжа, абань аргааханаар ёолоод абаба. Жалсаадай тайруулһан бэшэ, эдэгэжэ байһан шархатай зүүн хүлэйнь гуя дээрэ hуушаһанаа мэдээгүй, түргэн үндыжэ, нюдэеэ ехэ болгожорхёод зогсобо. Абань үбдэһэн хэбэрээ мэдүүлхэгүйе оролдоно.

ЖАМБАЛ: Хүндөөр шархатаад, госпитальдо хэбтэхэдэмни бэшэгүүдшни оложо ошоогүй ха юм даа, хүбүүм. Өөрөө бэшэг бэшэхэ гээд, таанадайнгаа һанаае үлүү газарта зобоохоёо түбэгшөөгөө hэм даа… Харал даа наашаа нюдэ руум. (Гайхан) Һэй даа, нюдэншни бүргэдэйхидэл хурса боложо эхилээ бшуу.

ЖАЛСААДАЙ: Аба-аа, энэ хэзээ дүүрэхэ дайн юм?

ЖАМБАЛ (дороһоо абажа хүндөөр һанаа алдахадань мохоорхын гашуубтар үнэр гутаад абаба): Дайн гээшэ юун бэ гэжэ хүбүүмни юу мэдэхэб даа. Наадан мэтэ һанажаш ябахадаа болоош. Дайнһаа муу муухай юумэн юртэмсэ дээрэ үгы юмши гү даа. Гитлер энэ дайнда шүүгдээ. “Exые һанаһан ерэн хоног хооһон” гэжэ хэлсэгшэ гү? Тэрэл болохо. Манай сэрэгшэд одоо баатар гэхэдэ баатар, Эхэ оронойнгоо гэрэлтэ ерээдүйн түлөө ямаршье зоболон үхэлһөө айхагүй илалтата үдэртөө дүтэлөө… Дүтэлөө даа, дүтэлөө хүбүүмни. Удангүй дууһан сүлөөтэйгөөр амилжа эхилхэбди.

ДУЛГУУДАЙ (энэ болотор эсэгэ хүбүүн хоёрой энхэрэлые эльгэеэ ханан шагнажа hууһанаа):  Ай, бурхан даа, дайн сэрэг бушуу дүүрэжэ, амгалан саг болоһой даа.

ЖАМБАЛ: Дулгуу, тэрээхэн хайрсагым наашань дүтэлүүлэл даа. Хүбүүндээ гэжэ асарһан авторучка тэрээн соом бии юм һэн…

Өөрөө бэхэ һороод, зуралзаса бэшэдэг ялагар хара авторучка Жалсаадайда уйгаргүй һайшаагдаба.

Жалсаадайн hургуулидаа ошоогүй байхадань, Чимидсуугай эжы, Шоймлол абгань бии болоодхибо. Чимидсуугай эжы абыень хараад, ерэжэ гарыень бариһаар, бэеэ барижа шадангүй уйлашоо. Шоймлол абгань үүдэ ороһоор гарнуудаа хоёр тээшэнь дэлгээд, абатайнь тэбэрилдэжэ, шоб — шоб таалалдаба.

Абынгаа бусаhанай баярта мэдэрэлдэ абтаһан Жалсаадай һургуули хүрэтэрөө ээрэмшээ ээрэмшээhээр, гүй гүйһөөр ошоно.

Хоёр үдэрэй турша соо Жамбалайхиһаа хүн зон таһалдабагүй. Гурбадахи хоногтоол сүлөө ороһон Жамбал жэбэршэhэн һүхэеэ булюудэжэ, ганса үнеэнэйнгээ набтагархан далай үүдые заһахаяа гараба.

Һургуулиһаа ерэһэн Жалсаадай эсэгынгээ хажууhaa haлaнaгүй. Хүбүүнэйнгээ эрэ хүнэй шэнжэтэй, мундуу муяашаг, юумэндэ хүрэхэдөө хүсэрхүү болоhыень урмашан хаража, сэдьхэлээ ханаhан абань шархынгаа үбдэхыешье мартажархёод, халан орожо хүдэлхэ юм. Таягаа тулажа ябаад, найгахаяа һанаhаи гасуунуудые бүхэлэн, хүндөөр амилан, ажаллаад haлaхагүйдэнь, Жалсаадай даб гэһэн юумэндэнь лэ туhа хүргэхые оролдоно. Үбдэгөө нугалжа доошоо hуужа шаданагүй, хэдэн газараар шууража унаха болошоһон хабтагайень ханги татажа абаад, шэнэлбэ. Хорёодо тулгаад, үүдэнэй хабтагай хадана.

Үглөөдэрынь хоюулан мори тэргээр ой гаража, гэшүүһэ суглуулжа ерэбэ.

Долоон хоног үнгэрбэ. Абань нэгэшье үдэр бэеэ амараажа, миин һуубагүй. Гэр тойронойнгоо нэгэ юумэ олоод лэ носолдхо юм. Жалсаадайн hургуулиһаа ерэжэ ябатар Бадма Базарович однохоол тэргээр хүсэжэ ерэбэ.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Абашни һайн байна гү? Һуу, би танай хүрэтэр ошоноб.

ЖАЛСААДАЙ (тэргэдэ hyyhан хойноо): Аба гэрэйнгээ юумэ хэжэл байгша.

Жалсаадай Бадма Базарович хоёрой орожо ерэхые харахадаа, абань ухаа алдаба.

ЖАМБАЛ (таягаа тулан, зуухын хажуудахи һандали столдо дүтэлүүлбэ): Бадма, дээшээ hуу, һайн хүн һанаагаар гэһэндэл, орожо ерэбэш. Дулгуудаймни хонин ажалдаа ошоно һэн.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (сэрэгшын хуушабтар боро үбэлэй малгайгаа абажа, үбдэг дээрээ табяад, нюдэнэнгөө шэл заһажа): Зай, Жамбал, бэе хэр бэ?

ЖАМБАЛ: Юрэдөө, үдэр бүри дээрэл болоно хэбэртэйлби.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Тиигээ hаа, һайн лэ гээшэ. Намда орходоо жэшээгүй хүндөөр шархатаа байнаш. Тиигэжэ үрөөһэн хүлөө гэмэлтээд, хоёр дахин сээжэ руугаа буудуулаад, амиды гэртээ орожо ерэһэншни ехэл зол байна даа.

ЖАМБАЛ: Амиды гэртээ ерэхэб гэжэ этигэхээшье болёод ябаа hэм. Нэгэтэ саhа үмхэн алдалшоод, нюдэеэ эреэлжэлэн хэбтэхэдээ, “зай, Жамбал, иигээдшье бурхандаа ошохо car одоо eрэбэ гээшэ ха” гэбэб. Түрэһэн ури һадаһаднай манайнгаа габьяае хэзээдэш мартангүй, хэтэ мүнхэдөө сэдьхэлдээ хадагалжа ябаһай даа гэжэ тиихэдэ hанагдаа бэлэй.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (шэлээ абажа, малгай дээрээ табиба): Тиимэ байдалда ороод байхадаа юуншье гэжэ һанахаар даа, мүн.

ЖАМБАЛ (гэнтэ): Нүхэр түрүүлэгшэ, би мүнөө амаржа садааб. Гэртээ миин һуухань хашартай болошобо. Нэгэ ажалшуу юумэ колхоздоо хээгүйдөө аргам һалаа.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (абаһаар): Үrы даа, Жамбал, зун болотор амара. Тиигээд хаража үзэхэбди. Хүсэд һайса эдэгээгүй байгаад, ажалда ябабал hэдэрхэш.

ЖАМБАЛ (сухалтайгаар): Минии түлөө һанаа зоболтогүй. Би өөрынгөө бэе мэдэнэм. Колхоздо захаһаа хүн дутажа байха, тиихэдэ би…

Абынгаа иигэжэ сухалдахые ерэһэнhээнь хойшо дуулаагүй Жалсаадай нюдэеэ ехэ болгожoрхёод, юугээр дүүрэхэнь гээшэб гэжэ орон дээрээ хүдэлэнгүй һууба.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Нүхэр, шинии фронтовик һаа, бишье фронтовигби. Шамайе хэрэггүйш гэнэгүйб . Хүн захаһаа  дутана, зүб хэлэнэш. Һэдэрээд, гэнтэ үбшэн болоод, хэбтэридэ ороо һааш һайн гү? Хоёр һара шамгүйгөөр хайшаншье гэжэ һаань тэсэхэбди.

ЖАМБАЛ (һаланагүй, боһонгёор): Нүхэр түрүүлэгшэ, буруу ойлгонош. Би ажалгүй hуужа оройдоо шадахагүй байнаб.

Абань таягаа тулаад бодошобо. Үбсуүнэйнь олон орден һэнжэлзэн ханхинашана.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Минии үгэ дуулахагүй хүн ха юмши даа. (Түр зуура бодолдо абтаад) яахаб. Үглөөдэр партийна суглаан болохо, ерээрэй. Хөөрэлдүүжэмди.

ЖАМБАЛ (угаа баярлан): Тэрэл намда хэрэгтэй. Ошохоб. Иимэ сагта юунэйшье болоо hаа, ажалгүй һуухагүйб.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Амар мэндыеш мэдэжэ гарахаяа ороо hэм даа, Жамбал. Иимэ хөөрэлдөөн болохо гэжэ огто һанаагүйб. Шамда мүнөөдөө хүдэлмэри хүүлэхэ сэдьхэл намда байгаагүй.

ЖАМБАЛ: Ойлгонолби даа шамайгаа, үлүү юумэ бү хэлыш даа, нүхэр түрүүлэгшэ.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Зай, полевой стан орохоёо тэбдэжэ ябаа бэлэйб. Ябахам даа.

Бадма Базарович нюдэнэйнгөө шэл зүүжэ, малгайгаа үмдөөд, гаража ошобо.

ЖАМБАЛ (ошоһон хойнонь тархяа һэжэржэ): Фронтдо ябажа, үзэхые үзэһэн намайе иимэ үедэ хара гэртэм хэбтүүлхэ гэхэдээ хайшаа хүн гээшэб.

Тамхяа бааюулба.

 

Үглөө һүнинь абань оройшог болоһон хойно орожо ерээд, хэлэбэ: “Зай , битнай ажалда оробоб даа. Тоо бүридхэгшөөр мүнөөдөө хүдэлхэ болооб”, – гэбэ.

Эжынь юуншье гэбэгүй. Столдоо hуугаад, хэшээлдээ бэлэдхэжэ һууһан Жалсаадай абынгаа сог залитай болоһон нюдые һонирхон хараба.

Хабарай тарилгын һүүлшын үдэрнүүд ябажа байна. Тоо бүридхэлшэ боложо, полевой стан ошоһон Жалсаадайн аба хашаагай хажуугаар хүтэлжэ, эмээл мориндо мордоод ябадаг, тарилга хэгдэһэн газар хэмжэдэг, үдэр соо хүн хүнэй олоһон ажалта үдэрые гаргадаг болобо. Халтар мориёо бүншүүлхэдэнь сээжээрнь хадхажа, хүсэд эдэгээгүй шархань өөрынxиеэ мэдүүлдэг һэн. Холын поли ошохо болоходоо ходо эртэлжэ гарадаг.

Үдэшэлэн, наранай тээ орохын урдахана, поли дээрэhээ ерээд, мориёо амбаарай хажуудахи тэргэдэ дүтэлүүлжэ, газарта бууба. Мориёо эдеэлүүлхэеэ абаһан хахад мэшээг обёochоо нэгэ собоог аман доронь табижа үгөөд, хоол барихаяа столово руу ошожо ябатарынь, хори модо газарhаа хүрэнгын орооһо шэрээд ерэһэн Доржын хүгшэн аба Даржаа гэдэг урда захын амбаарай үүдэндэ ерээд, хүндэ мэшээгүүдтэй носолдожо, буулгажа ядажа байба. Жамбал ойронь ерэбэ. “Энэ Дари үхин буулгалсахаяа ерэхэ аад, мүнөөш болотороо үгыл даа”, – гээд, үбгэн магнайнгаа хүлһэ аршаба. Наһаараа хара ажал хэһэн барбагар томо гарынь хүндэ мэшээг үргэһэндөө һалганахадал гэнэ. Жамбалай сэдьхэл тэсэбэгүй. Дайнда мордохынгоо урда зуун килограммай мэшээг һэггүй үргөөд, уhан тээрмын хоёрдохи дабхарта гаргадагаа тобойсо hанаадхиба.

ЖАМБАЛ: Байза, үбгөө, би туһалалсаһуулши. Нэгэ зааш дүнгэлсөө һаам туhа нэмэри болохо. Үбгэнэй нюрганда мэшээг тээлсээд, үрөөһэн шэгшэгһээнь ганса гараараа дүнгэлсэн, дoхoлһоор, шүдэеэ зууһаар, амбаарай үүдээр оруулалcажа эхилба. Дүрбэдэхи мэшээг абаашалсахадань, һөөл аягүйгөөр сээжээрнь хадхаад абаба.

 

Дутаг эдэгэһэн шархаа дүмэнгүй, энээхэн хүшэлһэнһөө Жамбал бүхэли һүниндөө сээжээрээ хадхуулжа, халууржа хонобо. Хүхыжэ, хэбтэриин болошоод, ёоложо хэбтэһэн Жамбалда үглөөгүүр түрүүлэгшэ ерэнэ.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (өөрөө зэмэтэй байһандал): Хэлээ хамнайб даа, Жамбал. Нэгэ бага бэеэ гамнахаяа яагаабши даа.

Жамбал абяа гарабагүй. Тэсэхэ гэжэ бодоо. Фельдшерые дуудуулба. “Хүсэд бүрилдөөгүй шархатай аад, бэеэ гамнаха байгаат, – гэжэ ябаад , фельдшер тарилга хэжэ, хоёр час болоод лэ эрьежэ байхаб гээд, гаража ошоно.

 Жамбал табан xоног таһалгаряагүй халуурба, хадхуулба. Эдэ үдэрнүүдтэ мүртэй юуншье хоолойдонь орожо үгэбэгүй. Түрэл гаралайнхидынь ерэжэ, унтангүй ээлжээгээр hаxиба. Дулгуудайн нойр огто хүрэхээ болишоо. Жалсаадай һургуулиһаа ерэ ерэhээр абынгаа ойроhoo hалангүй һууна, эриhэн юумыень car доронь бүтээгээдхинэ.

Зургаадахи хоногтоо абань халуурхаяа, хадхуулхаяа болибо. Үглөөгүүр нюдэнэйнь миһэлзэжэ байхыень харахадаа, “одоошье даа абамши эдэгэжэ эхилхэнь даа” гэжэ Жалсаадай зосоогоо бодобо. Һүүлэй хоёр хоног улууржа, дэмы дэмы дуугарһан хадань толгойгоо үргэхэ, hэргэхэ сагынь тулаа гэжэ сэдьхэбэ.

ЖАМБАЛ: Хүбүүн — аа, бусалһан уhанай бии һаань абаад ерэл даа. Ундам хүрэнэ.

ЖАЛСААДАЙ (гэрэл орошоһон зосоохитой): Зай, зай, аба, сагтаа…

Эжынгээ аягалhан уhа абаашажа, толгойeнь үндылгэд гээд, уулгаба. 

ЖАМБАЛ: Хүбүүн, мүнөөдэр ямар үдэр бэ?

ДУЛГУУДАЙ (Жалсаадайһаа уридшалан): Гарагай нэгэн.

ЖАМБАЛ: Зай, болоо. Мүнөө ямар һуража ябанаш, Жалсаадайм?

ЖАЛСААДАЙ: Нэгэшье гурба абанагүйб. Дууһан дүрбэ — табаар ябанаб.

ЖАМБАЛ (миһэрээд): Бэрхэш, хүбүүмни. Һайн лэ һура.

Абынгаа шангаар дуугархада, энеэбхилхэдэ Жалсаадай аргагүй баяртай һургуулидаа ошохоёо гараба.

 

 ДҮРБЭДЭХИ ҮЙЛЭ

Үдэр һургуулиһаа ерэхэдэнь, Жалсаадайнда хүн сугларшанхай, абынь хэбтэдэг таһалгынь орон хооһон. “Больница абаашаа гээшэ гү?” гэжэ һанаба.

Шоймпол абгань хүбүүнэй гайхашаhан нюдэ руу хараба.

ДАРХАН ШОЙМПОЛ: Жалсаадай, абгадаа ерэ даа наашаа.

Байһан хүнүүдэй ехэнхи нь газаашаа гарашаба. 

ДАРХАН ШОЙМПОЛ: Хэды хүрэбэш даа, хүбүүн?

Юундэ иигэжэ асууhандань Жалсаадай бүришье гайхаба.

ЖАЛСААДАЙ (сабшалаагүй нюдөөр абгаяа хаража): Арбан дүрбэ. Арбан табадахияа ябажа эхилээб.

ДАРХАН ШОЙМПОЛ:  Тиихэдээ буряадаараа арбан таба хүрөө гээшэш. Хойто жэл долоодохииe дүүргэхэш. Ошоолши даа…

Асууха гэһэн асуудалаа һуража үрдеэгүйдөө тэсэжэ ядаһан Жалсаадай абгынгаа тойрог үгые таһална.

ЖАЛСААДАЙ: Абга , абамни хаанаб ?

ДАРХАН ШОЙМПОЛ:  Хүбүүн, ши мүнөө томо болоо ха юм ши даа. Ухаатай һүбэлгэнши. Олон юумэ ойлгохо болоош. Дайн байлдаан… Эрхим бэрхэ хүбүүд басагаднай тэндэ хэдэн мянгаараа унана. Үлгэ һалга болоһон бидэнэршье, эмэгтэйшүүлшье, шинии наһанай үхибүүдшье түрэл колхоздоо бүхы шадалаараа туһалжа, дайсанаа түргэн даралсахын түлөө оролдонобди…

Муушаг үзүүртэй үгын бултайхаяа байһыень Жалсаадай мэдэрэлээрээ тухайлжа эхилбэ.

ЖАЛСААДАЙ (шэшэрэнги хоолойгоор): Абамни хаанаб гэжэ һураналби?.. Больницада абаашаа гү?

ДАРХАН ШОЙМПОЛ (абгынь хоолой үлэ мэдэг шэшэрxэдэл гэбэ):  Хүбүүн, шагна даа, хэлэһүү…  Абашни … абашни … аргагүй хүндөөр шархатажа ерээ ха юм даа…

Жалсаадайн нюдэн манатаад, тэсэлгүй гүйжэ гарашаба . Модон гэр руугаа сэхэ харайба. Эжынь сагаан бүдөөр хушуулаад, амгалан нойрсошоһон абынь толгойн хажууда табигдаһан наһата соо зула носоожо байба.

ЖАЛСААДАЙ: Аба — оо!..

Жалсаадайнгаа орилоод, дээрэнь гүйжэ ерэхэдэнь, Дулгуудай хүбүүгээ тэбэрижэ абаба.

ДУЛГУУДАЙ:  Жалсаадайхам, бү орило даа. Абашни мордошоо… Бү орило даа. Хубигүй байгаа гээшэ аабзaбди. Бү орило даа, бү орило…

Дулгуудай нюдэнhөө эжэгүй уһа гоожуулан, һугшаржа эхилбэ.

Жалсаадай уй хай табин, газаашаа гаража, тала руу гүйжэ ошобо. Наранай тонгойтор шугы соо hуужа, болитороо уйлаба.

 

Чимидсуу гэртээ ерээд, яашье унтажа шадабагүй. Хүнжэл дороо бухаад, Жалсаадай хаана байха ёһотойб гэжэ шэбшэбэ. “Айлнуудаар хуу ябаабди гэлсэнэ. Хониной фермэ ошожо хараха байгаа. Магад, тэндэ байжа болохо” гэжэ һанахалаараа, hэмээхэн хубсалаад, Жалсаадайнда ошохоёо гараба.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (Чимидсуугай орохолоор уриханаар): Чимидсуу энэ орой болотор унтаагүй гээшэ гүш? Харижа амара даа. Жалсаадайдаа һанаагаа бү зобо. Үглөөдэр заатагүй олохобди.

ЧИМИДСУУ: Хониной фермэ соо Жалсаaдaйе бэдэрээ гээшэ гүт?

БУЛАНҺАА НЭГЭ ХҮН: Тэрээ руу юу бэдэрхэ юм.

ДУЛГУУДАЙ (шала дээрэ үбдэгэлдөөд, тамхи татажа һуутараа бодошобо): Нээрээшье, тэндэ хараха байгаабди. Зүбтэй юумэ хэлэбэ. Чимидсуу бидэ хоёр фермэ ошоод ерэелши.

Фонарь носоожо абажа ошоод, фермэ руу оробод. Гэрэлэй ялaршахада, хурьгад мааралдана. Олон хурьга дэхүүлжэ, Сагаагшанайнгаа муудахаяа һанахада, Дулгуудай тэрэниие хонидһоо амяарлажа, хүхүүр соо байлгадаг болоһон юм. Жалсаадай байгаа hаа, Сагаагшанай хүхүүр соол байжа болохо. Эжынь хадааhанда фонаряа үлгөөд, аргааханаар һугшашаба.

Чимидсуугай ошоод харада Жалсаадай дороо үбһэ дэбдеэд, Сагаагшанаа хүзүүдээд, хажуудань хасарханаа няахадаад унташаһан байба.

Сэдьхэлээ хүмэриhэндөө юм гү, али баярлаһандаа юм гү эжынь һугшарhаар һугшаад, газаашаа гарашаба.

Чимидсуу хүхүүр руу абиржа ороод, Жалсаадайн дээрэhээ тонгойбо. Юундэшьеб тэрэнэй досоо ойлгогдошогүй үнжэгэн мэдэрэл түрэжэ, эжы шэнгеэрнь һугшарха дураниинь хүрэшэбэ. Обогошон һугшарба. Түрүүшын бороогой дуhалдал сэлсэгэрхэн хэдэн дуhалнууд Чимидсуугай нюдэнhөө гаража, хасар дээгүүрнь урылаад, Жалсаадайн шантагархан хамар дээрэ дуhалшаба. Жалсаадай hэреэд, хаана байһанаа ойлгожо ядаба хэбэртэй. Хурьганай маараантай зэргэ үндэгэд гэхэдээ, сошожо абаба. Хажуудань Чимидсуу. Дээрэнь фонарь. Юун боложо байна гээшэб?

ЖАЛСААДАЙ (гайхан): Ши хайшан гээд эндэ ерээбши? Юундэ уйлаабши?..  Бү уйла даа, Чимидсуу. (Бүд бээлэйгээрээ нюдэнэйнь нёлбоhо аршаба. Досоогоо һанаба: “Чимидсуу намайе бэдэржэ эндэ  ерээ ха юм даа”). Чимидсуу, бү уйла даа… (Байд гээд)  Шинии абын, өөрынгөө абын түлөө би дайсадһаа үһөөень нэхэжэл haлaхаб.

ДУЛГУУДАЙ (хажуу тээһээнь ерээд байһанаа, нюдэнэйнгөө нёлбоhо аршаад, хүбүүн тээшээ уриханаар харан): Ябая даа, хүбүүмни, гэртээ. Дайсадһаа үһөөень хожом нэхэхэш. Нэхэхэ саг ерэхэ.

 

Эдир наһанайнгаа эхин дээрэ урдань хэзээдэш ойлгоогүй олон юумэеэ ойлгожо, ажабайдaлaй агууехэ далайн гашуун дабһа долёоходоо, Жалсаадай ехэ хүндэл томоотой ябадаг, тойруу таамагхан хүсэлдэ эзэлэгдэдэг болошоо бэлэй.

Ү6һэндэ орохын урдахана Бадма Базарович Жалсаадайе правленидэ дуудуулба.

ЧИМИДСУУ (тэдэнэйдэ орожо): Хоюулаймнай ерэгты гээ.

Гудамжада ябахадаа, Жалсаадай гэнтэ зогсобо.

ЖАЛСААДАЙ (хармаанһаа гараа абаад, шиидэнгеэр): Чимидсуу!

ЧИМИДСУУ: Яагаабши даа, Жалсаадай?

ЖАЛСААДАЙ: Ши намда үгэеэ үгэ.

ЧИМИДСУУ: Юу?

ЖАЛСААДАЙ: Үгэеэ үгэ гэнэм.

ЧИМИДСУУ: Юун гэжэ ?

ЖАЛСААДАЙ: Миний хэлэһэн үгые хэндэш хэлэхэгүйб гэжэ.

ЧИМИДСУУ: Юундэ гээшэб?

ЖАЛСААДАЙ: Үгэеэл үгөө һааш, хэлэхэ гэһэн юумэеэ хэлэхэб.

ЧИМИДСУУ: Үгы, энэш хэндэш хэлэжэ болохогүй юм гү?

ЖАЛСААДАЙ: Хэндэш. Үгэ алдаха һааш, би шамдаш хэлэхэгүйб.

ЧИМИДСУУ (түдэгэсэбэ гайхабашье, шиидэбэ): Тиимэл һаа тиимэ юм ааб даа. Хэлыш даа. Хэндэш үгэ алдахагүйб.

ЖАЛСААДАЙ: Бурхан үзэг гү?

ЧИМИДСУУ: А — һа — а, тиимэ.

ЖАЛСААДАЙ: Зай, тиибэл шагна. Би удаан бодооб, үни шиидээб. Энээн тухайгаа эгээн дүтын нүхэртөө хэлэхэ ёһоороо хэлэхэ байгааб. Нэгэ хүн лэ энээн тухай мэдэхэ зэргэтэй. Шам дээрэл тогтоо hэм. Би нюусаар фронт ошохом. Абанарайнгаа үһөөе заaтaгүй абаха ёһотойбди. Гурба хоноод ябахаб. Борсо, сухаари, бэшэшье харгыда абажа ябаха юумэ хуу бэлдээб. Минии ошоһон хойно эжыдэм туһалалсажа байгаарай. Бусажа шадаагүй һаам, эжыем харалсаарайш, зай?

ЧИМИДСУУ (хоёр нюдэеэ ехэ болгожoрхиһон, хэлэхэ үгэеэ оложо ядаад): Зай.

Жалсаадай сээжэеэ үргөөд, абадаал хурсаар нюдэеэ ялалзуулан, богоhо алхажа, правленидэ хоюулан оробо. Түрүүлэгшыншье, тэндэ һууһан Шоймпол үбгэнэйшье нюур Чимидсуу харабагүй. Жалсаадайн тугаар хэлэһэн үгэнүүдые hанахадаа, үе мэсэнь шэшэрxэдэл гэнэ.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (ойронь ерэжэ, толгой дээрэнь гараа табяад): Жалсаадай, хоёр хоногтоо үбһэндөө орохомнайл даа. Нимын Содоогой үбһые косилкаар сабшаха. Та хоёр тармахат. Мүнөө жэл түрүүшынxиеэ тармуурта һуухатнай гээшэ. Тиимэһээ ехэл  болгоомжотой ябаарайтты. Түрүүшын үдэрнүүдтэ Шоймпол үбгөөтнай яажа тармаха тухай танда заажа үгэхэ.

Жалсаадай дуу гарабагүй.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Ойлгоо гүш?

Жалсаадай баһа абяагүй.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Ши Чимидсуудаа орходоо эрэ хүн гээшэш. Ядалдахагүйш. Чимидсуугай дан зобохо шэнги байгаа hаа, ондоо хүниие табиxабди.

ДАРХАН ШОЙМПОЛ: Минии хүбүүн юундэ арсаха hэм.

Жалсаадай дахин юумэ хэлэжэ үгэбэгүй.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Юундэ абяагүйбши даа, Жалсаадай? Али дурагүй гүш?

Түрүүлэгшэ столдоо ошожо hууба.

ЖАЛСААДАЙ: Би мүнөө зун тармуурта ябажа шадахагүйб.

БАДМА БАЗАРОВИЧ (нюдэнэйнгөө шэл абаадхиба): Юундэ? Юунһээ айнаш?

Тэрэ һанаагаа зобохолоороо нюдэнэйнгөө шэл абадаг заншалтай.

ЖАЛСААДАЙ (анха түрүүшынхиеэ һэнгэргүй худалаар табиба): Городоор ябажа ерэхэ гээ hэм.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Удаанаар гү?

ЖАЛСААДАЙ (томо хүндэл дуугарба): Нилээн ябахаб даа.

Чимидсуугай гарынь шэшэржэ эхилбэ.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Тиихэдээ ойлгосотой, ойлгосотой.

Бадма Базарович дахин бодожо, хажуудань ерэбэ.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Жалсаадай, ши эндүүржэ байнаш. Би шинии багшаб. Тиимэһээ алдууеш үнэн зүбөөр заажа, ойлгуулжа үгэхэ ёһотойб. Ши город удаанаар ошоxомни гэнэш. Бидэш энэ болотороо нилээхэн халуун шулуу долёоһон байхабди, маниие һамараажа шадахагүйш. Шинии досоо юунэй орьёлжо байһые би ойлгобоб. Ши хулгайгаар фронт ошожо, үһөө нэхэхэ бодолтойш. Үгы даа, ши тиигэжэ юушье бүтээхэгүйш. Ганса шамда бэшэ, бүхы зондо мүнөө хүшэр хүндэ. Баһа эсэгэеэ гээһэн Чимидсуудашье ямар гэжэ һананаш?.. Эдир наһанайнгаа алдуугаар фронт тэрьелээш гэлэйш. (Жалсаадай Чимидсуу хоёр Бадма Базарович тээшэ гайхан харашаба). Тэрьелээш гэлээш… Зүгөөр, ши фронт хүрэхэгүйш. Яашье. Харгыһааш бусааха. Нэгэн. Үгы болоходош, ганса үлэһэн эхэшни хойноһоош зобохо. Хоёр. Үбһэнэй энэ халуун саг соо хүн зониие хүлхюулжэ, хүлгүүлжэ, хии талаар бэдэрэлгэ гаргахаш. Хэдэн ехэ ажал хүдэлмэри ганса шинии түлөө хохидолдо орохоб! Гурба. Аха нүхэдтэеэ зүбшөөгүй дээрэhээ бэеэ тамалжа мунхяад, һүүлдэ өөрөө толгойгоо шаахаш. Дүрбэ. Иимэ дүрбэн юумэ ойлгоо hаа, буруу бодолоо энэ дороо толгойһоо хаяха ёһотойш. Фронт гэнгүй, түрэл колхоздоо туhaлбал, дайсан харатанине даралгада арба дахин ехэ өөрынгөө хубитые оруулхаш.

Бодоһон бодолыень хуу таажархиһандань Жалсаадай уб улаан болошоод, толгойгоо ганзагалаад зогсобо.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Зай, алиннннь шэлэхэбши? Али сэрэгэй наһа гүйсөөгүй Жалсаадаймнай фронт момордохонь гэжэ колхознигуудтаа дуулгахам гү?

ЖАЛСААДАЙ: Бадма Базарович, байзагты даа. Би буруу юумэ… буруу байhанаа ойлгобоб. Хүлисэгты. (Түлгэжэ мэгдээд, түргэн дуугарба). Нээрээшье, фронт ошохо гэжэ шиидээд ябаа hэм. Энээн тухайдаа хэндэш хэлэнгүй, һаяхан лэ Чимидсууда дуулгаад ерээб. Нээрээшье, буруу хаб даа. Үшөө дахин хүлисэгты. Би тармуурта ябахаб. Чимидсуу, ябахалди даа, тиимэ гү?

Нюдөөрөө уһа гүйлгэжэрхиһэн Чимидсуу Жалсаадайе шоб байса таалажархёод, гүйжэ гарашаба.

ДАРХАН ШОЙМПОЛ (баярлашаба): Жалсаадайм, бэрхэш даа. Ёhoтoйл эрэ хүн боложо байнаш.

БАДМА БАЗАРОВИЧ: Ошон ошотороо Жалсаадай бүри бэрхэ болохо даа, харахат, иимэл хүбүүд ургадаг юм. (Нюдэнэйнгөө шэл зүүжэ, үрзэгэр харахан үһыень эльбэн) зай, бэрхэш даа, Жалсаадай. Эжыдээ туһалжа бай. Үглөөдэр тармуурыш газааш асаруулхабди.

Жалсаадай хүндэ гэгшын ашаа бэеһээ абажа хаяжархиһандал, дали ургажа ниидэшэhэндэл, правлениhээ гараба. Энеэбхилэн, хэрэлсын ойро хүлеэжэ байһан Чимидсууда хандаба.

ЖАЛСААДАЙ: Эжыдээ ошохо гүш? Хойто хадада хоёр эжынэрэймнай хонид ябана. Адуулалсахамнай гү?

ЧИМИДСУУ: Ябая, ошоёы! Ши баһа мориёо уһалхаяа ошоод, хонидтомни хонидоо ниилүүлжэрхиxэгүй хүн аабзаш даа?

ЖАЛСААДАЙ: А — а, харин ши мориёо табяад, баһа унташахагүй аабзаш?

ЧИМИДСУУ: Би мүнөө тэнэгхэн, заахан hэн гүб даа.

ЖАЛСААДАЙ: Намайе заахан зандаа гэжэ һанаа гүш?..

Жалсаадай хэрэлсы руу түшэгэнэсэ гүйжэ буугаад, Чимидсуугай гарhаань хүтэлжэ, үнгэ бүриин hайхан сэсэгүүдээр хяазатан, хоншуухан хангалаар анхилан байһан хадын хормой тээшэ гүйшэбэ.

ТҮГЭСХЭЛ

                                                                                                                 2021.03.20-24

 

 

1950-аад онуудаар Шэбэртын һургуулиин хүбүүдэй зохёожо дуулаһан дуунууд. Тэр үеын һурагша Сэсэг Дармаева мүнөө дуулажа үгэбэ.

 

 

Басаа Валера 

Уран хүн