Басаа Валера.Цыден-Жап Жимбиевэй дурасхаалда.

Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев мэндэ ябаа һаа, мүнөө 90 наһа хүрэхэ байгаа.

Би уран зохёолшо бэшэ, поэт бэшэ, уран зохёолшодой Холбооной гэшүүншье бэшэ һаа, Цыден-Жап Арсалановичтай миил юрэ танил байһамби.

Жимбиев Буряад Уласай газар дээрэ эгээ түрүүшын тэдхэмжын марафон эмхидхэһэн хүн гэжэ һанагшаб. Строительнуудай гудамжаар мүнөө байгааша ФСК соо “Хараасгай” сэтгүүлэй улас хоорондын хэмжээндэ гараһыень тэмдэглэнгээ улам саашань далияа дэбихын угаа үргэн дэлисэтэй марафон болоо бэлэй. Наһатайшье, залуушье, ородшье, буряадшье улад зон олоороо тэрэ хэмжээ ябуулгада урматай, урагшатай хабаадажа, нилээд ехэ хандиб-мүнгэн оруулагдаа һэмнай даа. Зүгөөр һүүлэй һүүлдэ энээн тушаа ехэ хэлэ аман гараа һэн: улад зоной һайн дураараа оруулһан мүнгые “Хараасгай” сэтгүүлэй редакци буруугаар хэрэглээ, зарим мүнгыень хубидаа эдеэ гэхэ мэтэ. Уран зохёолшод, эрдэмтэд тус сэтгүүлэй редакцида сугларжа, энээн тухай Цыден-Жап Арсалановичын элидхэл шагнаа бэлэй. Тиин суглуулһан мүнгэ хэншье хубидаа эдеэгүй, зарим зон энээниие буруу ойлгоо, бүхы ороһон мүнгэн зүбөөр саашадаа хэрэглэгдээ гэжэ элирүүлэгдээ һэн.

Энээниие юундэ дурданабиб гэхэдэ, Цырен-Дондок Хамаев эгээл тэрэ зүблөөндэ намайе дахуулжа ошоһон юм. Тэндэ би Цыден-Жап Арсалановичтай дүтэ танилсажа, хойшодоо элдэб ушараар уулзадаг, яһала һайн нүхэд болоо бэлэйбди.

Нэн түрүүн Цыден-Жап Жимбиевтэй сугтаа Агван Доржиевай түрэһэнэй ойн баярые тэмдэглэлсэхэеэ Асагад ошоһомди. Тиихэдэ уран зохёолшод болон БГУ-гэй, БНЦ-гэй эрдэмтэд ябалсаһан юм.

Нэгэтэ Жимбиев намһаа ши ямар угайбши гэжэ асууба. Хуасайн, Баруун Хуасайн гэбэб. Тэрэмни угаа баярлаад, тиимэл хадаа зохёолшо хүн байнаш гэжэ хэлээ һэн. Хуасай угайнхид заатагүй уран зохёолшо хүнүүд байха ёһотой гэжэ үнэнһөө этигэһэн хүн гээшэ гү гэжэ гайхаа бэлэйб. Би тэрэ үедэ юумэ зохёодоггүй, һаял сэрэгэй албанһаа наһанайнгааа тэдхэмжэдэ гараад ябаһан байгааб. Зүгөөр заа зуу статьянуудни, очеркнуудни харюусалгата секретарь Дарима Данзановнагай оролдолгоор “Үнэндэ” табигдадаг һэн, “Байгал” сэтгүүлдэшье нэгэ хэды зохёолнуудни Гарма-Доди Дамбаевай ашаар хэблэгдэһэн байгаа. Дондок Улзытуевһээ эхилээд Шэбэртын бүхы бэшээшэ хүбүүдэй нүхэр байһан Цэрэн Галановшье намайе дэмжэдэг һэн. Тиимэһээ Жимбиев уран зохёолшо, поэт хүн туладаа шэнэ нэрэнүүдые, тэрэ тоодо намайе анхарһан байжа болоо.

Цыден-Жап Арсаланович аргагүй бэрхэ шатаршан байһан. Хаа яа “Хараасгайн” редакцида ажалайнь һүүлээр ороходомни аймшагтай шуналтайгаар ямар нэгэ хүнтэй шатар наадажа һууха. Һүүлэй үедэ би Буряадай эрдэмэй түбтэ (БНЦ) ажалайнь һүүлээр Шираб Бодиевич Чимитдоржиевай, Юрий Базарович Рандаловтай болон бусад шатарта дуратай эрдэмэй докторнуудтай наадахаяа ото ерэгшэ һэм. Тэдэнэр шогтой зугаатай, энеэдэ наададай, угаа хүхюун, һайн зантай хүнүүд һэн (нэгэтэ видео буулгаһамби, тэдэнэрэй багахан сайлганайнгаа үедэ энеэлдэжэ, бэеэ бэеэ, өөрыгөө хорогүйгөөр гоёор шогложо, наадалжа байһаниинь бии). Тэдээндэ ороходоо би шатарта шал бирагүй хүм, зүгөөр тэдэмни намдаа саарһан малгай үмдэхүүлхэ: “Энэ Валерамнай улам бэрхэ боложол байнал, харыш, намайе шүүжэрхибэл”,  – гэлдэхэ. “Ши хүнэй ябалга хэһые огто анхарнагүйш, өөрынгөөл ябахые бодомжолнош. Хэрбээ хүнэй юундэ тиигээд ябаһые шэнжэлжэ үзэдэг болоо һаа, бэрхэ шатаршан болохош”, – гэжэ байгаад намайгаа хүхеэхэ даа. Яабашье би тэдээндэ хүрэдэггүй һэм. Нэгэтэ Цыден-Жап Арсаланович тэдэнэртэй наадахаяа ерэбэ. Ямар бэрхээр шатар наададаг байһыень хаража, гайхахын ехээр гайхаа бэлэйб. Часы табяад наадаха. Жимбиев өөртөө хахад минута табиха, нүгөөдэдөө гурба минута табиха. Огто юумэн болгонгүй диилэдэг һэн. Үнөөхил энеэбхид гэһэн нюуртай, шатарайнгаа хюлгэ тээшэ анхаржа харанашьегүй гэжэ һанахаар, нүгөөдын ямар бодоороо хайшаа ябахаяа бодолгото болошоод һуухада Цыден-Жап Арсаланович амарханаар иишэ тиишэ толгойгоо эрьюулжэ байха юм. Бодоороо ябалга хэхэтэйнь зэргэ тэрэ дороо огто бодомжолонгүй гэхээр өөрынхиеэ ябууладхиха. Тиимэһээ часыгайнь стрелка үнөөхил табиһан газарһаань хүдэлөөгүй мэтээр үзэгдэхэ юм. БНЦ-гэй эрдэмтэд, шатаршад хэды бэрхэшье һаа, тэрэ хүнтэй тэнсэхэгүй байшоо һэн даа.

Цыден-Жап Арсалановичтай сугтаа нэгэтэ Давид Кугультиновтай улзахаяа ошоо һэмди. Тэрэ мэдээжэ уран зохёолшо, поэт, Социалис ажалай герой Буряадай уран зохёолшодой Холбооной урилгаар 1996 ондо Улаан Үдэ ерэһэн юм. Бидэ хоёр өөр өөрын асуудалтай һэмди. Кугультинов “Гэсэр” зохид буудалда тогтоһон байгаа. Оробобди. Таһаг соонь хүнүүд дүүрэн, тэрэ тоодо Дугаржаб Дашиев. Тэдэ хоёр нилээн баринхайнууд, бэе бэеэдээ дүтэлэн зогсоод, гараа барилсан мүрөө ташалсаад, хөөрэлдэнэд. Кугультинов тэндэ байһан зондо хандажа, хэды дахин дабтана: “Вы, буряты, берегите Дугаржапа. Он – великий певец вашего народа. Берегите его”. Цыден-Жап Арсаланович үнөөхил даруухан гэшхэдэлээрээ ошожо, Кугультиновтай юуншьеб тухай хөөрэлдэнэ. Үнишье болонгүй дүүргэнэ. Би Дондок Улзытуевай һанамжануудаа бэшэдэг, бусад уран зохёолшодто элдэб һанамжануудыень тэрээн дээрээ бэшүүлдэг дэбтэрые Валя һамганһаань “заатагүй бусаахаб” гэжэ үгэеэ үгэжэ байгаад арай гэжэ абаһан тэрэнииень баринхай Кугультиновтэ дүтэлжэ, Дондок Улзытуевые хэр мэдэхэ һэмтэ гэжэ асуубаб. Тэрэ хүн ухаа алдаад, мэдэнгүй яахабиб, Дондок минии һайн нүхэр байһан юм, буряадайтнай агууехэ поэт гээшэ, Дондок Улзытуевээ хэзээдэшье бү мартаарайгты  гэжэ харюусаба.  Тиихэдэнь би Дондогой дэбтэр һарбайжа, энээн дээрэ һанамжаяа бэшэжэ үгыт даа гэжэ хандабаб. Кугультинов дэбтэрые абаад, гуурһаяа гаргажа, зогсоһон зандаа гоё бэшэгээр (почеркоор) тэрээн дээрэ Дондок тухай дулаан, һайхан үгэнүүдые бэшээд үгэбэ. Тэндэ байһан хүнүүд бидэ хоёрые байлгаха, баахан юумэ балгуулха һанаатайшье байжа болоо. Зүгөөр архи уудаггүй Жимбиев яарааша болоод, бидэ хоёр аалихан гаража ошоһон хүмди даа.

Давид Кугультиновэй Дондог тухай дурсалгатай тэрэ дэбтэр мүнөө Шэбэртэдэ Дондок Улзытуевэй музей соо хадагалаатай байдаг, абажа уншахада болоно.

Цыден-Жап Жимбиев ямар нэгэ юумэ заатагүй һанаад лэ эрхилжэл байдаг зантай хүн һэн гэжэ мэдээжэ. “Шатар” гэжэ хүүгэдэй эмхи байгуулаад, Цогто Номтоевые Хальмагай президент Кирсан Илюмжиновтай уулзахыень Элистэ эльгээгээ һэмнай даа. Хори буряадуудай түлөөлэгшэдэй Пётр хааниие бараалхаһанай 300 жэлэй ойе тэмдэглэлгын ехэ ажал ябуулаа. Нэгэтэ намтай уулзахадаа тэрэ ехэ үүргэтэ ойе тэмдэглэжэ, Буряад Улас түрэһөө 300 эмээлтэ морёор Москва зорихо түсэб тухайгаа хөөрэһэн юм. Теэд тиимэ ехэ бэлдэлгэтэй хэрэг юун бүтэхэ һэм даа.

Цыден-Жап Жимбиев Доодо Ивалгада урданай ёһо заншал һэргээхын, урдань яажа арһа элдэдэг, һэеы дарадаг байһан бэ гэжэ мүнөөнэй зондо харуулхын хэмжээ ябуулга Василий Доржиевич Аюровтай эмхидхэһэн юм. Тиихэдэ намайе Аюровтай танилсуулаа һэн. Тэрэ үедэ би һэеы гэрнүүдые бүтээдэг хубиин эмхитэй байгааб, тиин тэрэ һайндэртэ һэеы гэрэй хоёр модон хана асаржа бэлэглэһэн хүм.

Урдань хониной нооһоор элдэбын ооһорнуудые, зээгүүдые томодог, хүнжэл, дэбдихэр хэдэг, шэрдэг шэрэдэг, гутал хэжэ үмдэдэг байһан. Һэеы элдэб зүйлтэй байгаа: хурьганай һэеы, ахар һэеы, бүдүүн нооһон һэеы, жара һэеы гэхэ мэтэ.

Һэеы дарадаг арга хайшаа һэм гэбэл, түрүүн брезент дэбдеэд, дээрэнь хониной нооһо хээд, сохигшо хүнүүд (хоёр эхэнэрнүүд) хоёр гартаа бургааһан һаба баряад, нооһоёо сохихо, һабаадаха. Удаань нооһо зулхайлагша хүн нооһоной зузаан-нимгые, томо-багые тааруулан табяад, зулхай татаха, һү-тараг сасажа, уһаар пил норгоод, була модондо орёожо шангаар уяад, шэрүүлшэдтэ үгэжэ шэрүүлхэ. Хоёр моритой шэрүүлшэд дүрбэн модо гүйлгэн, һэеыгээ уһагүй болотор шэрэжэ шангаруулаад, дэлгээжэ хатааха. Һайнаар хэһэн һэеы шанга, зузаан, нягта, бүхэ, дулаан, шанар һайтай, олон жэлэй эдлүүритэй байдаг байһан. Угалза хээтэй шэрэмэл һэеы шэрдэг иимэ хубааритай байгаа: галай баруун талын шэрэмэл шэрдэг; бурханай урда тээхи шэрэмэл шэрдэг; хойморто дэбдидэг шэрэмэл шэрдэг. Галаа тойруулжа дэбдиһэн эдэ шэрэмэл шэрдэгүүд дээрэ айлшан зошоноо һуулган хүндэлхэ.

Буряад-монголшуудай һэеыгээр бариһан гэр “найман юһын хүйтэндэ дулаан, нажарай халуун наранда һэрюун” байһан (Батажаргалай Сэрсэгма).

Эгээ һүүлшын жэлнүүдтэ Хёлго гол дээгүүр эхинһээнь адаг хүрэтэр һалаар тамаран буухын хэмжээ ябуулга Жимбиев һанаашалаа. Хёлгын эрье шадар оршодог нютаг бүхэндэ тогтожо (тэрэ тоодо Буряад Уласай Хонхоло, Шанага, Амгаланта, Шэбэртэ болон саашанхи бүхы нютагуудта), угтамжын ёһолол хүүлэхэ, найр наада эмхидхэхэ зорилготой һэн. Теэд өөрынь үгы хада тэрэ түсэбые бэелүүхэ хүн байгаагүй.

Иимэшүү лэ даа Цыден-Жап Жимбиев тухай зарим тэды һанамжануудни.

Уран хүн

Басаа Валера