Цыренжаб Чойропов. Ябаган зугаа

 

 ЯБАГАН ЗУГАА 

 

         “Худхамал холимог” (микс) – элдэб сэдэбүүдээр янза бүриин саг хугасаатай холбоотой уршагта ябадалнууд – танай анхаралда! Эндэ та олон түүхэнүүд сооһоо абтаһан юрэ бусын хүнүүд тухай хөөрөөнүүдые шагнахат. Магад, тэдэ бүгэдэш хэзээдэб даа болоһон уншагшадта энеэдэтэй түүхэ харуулһан калейдоскоп соохи шэлхэнүүдтэ адли хэб маяг, үнгэтэ зурагтал харагдаха гү?

        Өө, эдэмнай үнэн болоһон ушарнууд гү, али тархи соо миинтэ ороһон зүйлнүүд гү, — танай шүүмжэлэлдэ…

         Зай гэжэ, манай нютагта ушарһан янза бүриин хүнүүд, үйлэ ябадалнууд энэл даа. Тэдэнэй зарим тухайнь хөөрөөд туршая…

 

Мани сургуульда болаан историнууд

 Турнепс

(баргажан буряадуудай аялгаар)

 Турнепс гээшэ малай эдьхиимэн. Талханай хоморто  үхэдтөө үгэдэг байгаа.

…Нэгэдьхи класста һуржайхдамнай, колхоздоо туһалха байгаат гэж хэлхэдэнь, сургуулиимнай директор тэр турнепсэ түүхымнай эльгээбэ.

Урайни кукурузно поли дээр мани буулгаа.

Турнепсиш үнеэд, поршоонхонууд эдьдиг гэжэ бэшээбшаам, тиигээш хадаа биде, багшуул, без һонирхаандаа тэрнээ өөһэдөө эдьжэ оробобдь. Халюһайнь аршаад, ябуулаабдеэ.

Грядкаан абагдаан турнепс бузар амтатайдли байгаа. Шүүһэтэй, үшөө амтатаяар ангилаахиим.

Мани годок Валера даже тэр дороо зургаан тернепса эдьжирхэбэ, угаагаашгой, баараанш, шоройгаань аршимууг-үгэймууг, мэдэгдхымгой, может, митии бэйе бэйдэнь сохёод, ябуулымбрай? Ехэ зони тиижайш эльдин соо байгаан буруу-бухадаа эдюулхынь хариимууг даа.

Турнепсиш так-то түүхэйгээр, шанаадш эдеэ хада хамаагойл даа, теэд  нүхэрнай маньяа урда hаахарха hанаатай, залгяахиим даа. Осоониинь эбдэжэ эхилбэ, микроб желудоктонь ороо хадаа, һаймууг? Юу тэндэнь болоо гээбш, настояща революци, тиижайш хомхойраан хойнонь!

Хоёр үдэр Валерамнай сургуульдаа ерээгой, гурбадьха үдэртөө багшамнай классайн дежурна Санжидмае мани нүхэрэй гэртэнь эльгээбэ, эрьежэ үзхынь, юун болым гэжэ мэдхынь.

Санжидмаамнай ерхэдээ, иижэ хэлбэ (хүгшэн изиинь хэлээшээр тьхиим): “Валерамнай түүдэгтээ!”. Биде мэдхой байгаабдь, юумиим тэрэ “түүдэгтээ” гээшэнь. Гэнта залд гээбдь, юундэб гхэдэ, һанжархёхиимдь энэ үгэ. Тэр сагта һая буряад “Үзэглэлээ” дууhажа, ород “Букварьта” оржо байгаабдь. “Үзэглэлаан” “Букварьта” үгэнүүшэ иишэ-тиишэнь оршуулхаш. “Түүдэг” гээшэмнай “гал”, “дүлэн” гэжэ сээжэлдээшээ ухаандаа оруулжархёо хиимдь. Иихэдээ, нүхэрнай дүрбүүг юу гэжэ бузар айхадаа айгаабдь, хайрлаандаа уйлаабдь.

Һүүлдэ мэдэнгхдэмнай, “түүдэг” гээшэш үшөө ондоо удхатай байгаа бшуу, хэн мэдым!  “Түүдэг” – хүүни гүзээн тарзайха.

Микробш зэмтэй бэшэ байгаа. Бишайхан хүүни тиимэ таархой эдьхиимэ ехээр үмхөөхда, например, турнепс, гүзээниинь без дүүрээд, досоониинь ехээр эбэднэ хиим. Тэрнаан амаряаа, Валераймнай гүзээн без тарзайгаа, баараанш, хүдии ядааб даа. Үшөө байгаан таһалга соогоо агаар ехээр бузарлаха гэжэ байха…

Тэрэ турнепс тиимэ ехээр эди гэжэ хэн һүгшиим – өөрөө зэмтэй, хүн башай хирлуулдэг бшимуу.

Ехимэй эдьчэ гүзээн соо эбдээ хадань, хуушан нэгэ урайни арга бии гэдэг байгаа – изии хүүни түрсиигээр эбдаан хүбүүеэ тархиие сохижо мэдэхэ гэжэ. Валерайн хүгшэн изии гаараандааш бэшэ даа, аргалхиин түлөө даа аша хүбүүнээ тархи руунь дотор үмдөөрөө альхижа ороо ха. Хаанаан мэдээгэш даа, ондоо арга хэрэгтэйм гэжэ.

Ништраа нүхэрнай малгаашниин сургуульдаа бии болоол даа!

Икс игрик хоёр

(баргажан буряадуудай аялгаар)

 Алгебраш шамда арифметика бэш хиим. Арифметикаш бэлэн лээ, митии тоо юумэй үзхэш, хашан гээд тэрнээ үдхэхиим, хубаахиим гэжайш. Нохойн наадан лээ, хүйһэндөө нёлбоод, решаахаар.

Һаннагойб, но зургаадьха класс хүртэр арифметика заадаг бэлэйг. Тэрнаан хойшо алгебра геометри хоёр эхилэгшаан.

Зарьма хүбүүд игрик, икс юумэнтэй всяко уравненинууша бузар гоёор решаагаад хайха. Нүгөөдэлш – шадхойбштаа, хүдииш оролдоош даа. Не дано, и всё. Абстрактнаар шэбшжэ шадхой хадаа – һалааш…

…Нэгтэ 1960-аад онуудта Аллайн һургуульда перва четвертиин дууhахаан түрүүн  тээшэ   алгебраар  контрольна болжайна. Багшань – мани нютагай хүндэтэ ушител, дайнда ябаан хүн.*

Тиихэдэш контрольнайн болжайхда хүбүүн басган гээд паартада һуулгадаг байгаа. Юундэ тиидэг байгым – мэдхын арггой.

Мани Дамба нүхэртэ Катя отличница тутба.

Контрольнайн болжайхда класс соо без абяа-шэмээгой.

Катимнай тетрадяа промокашкаараа хаагаад (хүни шагаажа хархойн түлөө), хүдмэрөө бэшче байна. Дамбамнай: “Всё, һалааб даа” гээд, пораженческа настроеньтай нюур гаргаад һууна. Теш хадаа, “амьда хүн аргатай” гэжэ,  нүхэрш  Катияа тетрадь соогаан буулгажа абхаа оролдно. Зарьматалдаа тэрэнь бүтнэ.

Хөөрхииш, икс игрик гээшэнь юумиим гэж без мэдхой, темнота,  “«2axy + 1ху =…»” гээшээ “два аху плюс один ху” гэжайш аман соогоо дуугарна, теэд бэшнэ. Сокращааха һанаатай — буулгажа успехээ түлөө,  баараашн, тиигээбштаа. Үшөө бүтүү бэшхой, всяко звугүүшэ гаргана.

Тэрнайн дуулаад, багшань мэдэгдээгэй хажуудань ерээд, указкаараа нюргайнь аалиханаар хадхаад, хэлбэ: «Аальханаар, Дамба!”. Нүхэрнай ехээр залдгаандаа,  “Үтэгээ!” гээд һүүхирбэ (өөрөөш мэдээгой гэнтэ хэлээл даа, жаалдара!). “Хашан гэнэш иихэдээ!” гээд паартаараа нэгэ ряд хойно һуугаан Володя однокласснигтаа аман байз гаарба.

Дамбаш һанаахиим, однокласснигни томоо таржа, тиижайш хүү дайрна гэжэ.  “Юукхээ аашална, үшөө үзүүртэй юумээр нюргайм хадхана”, гэжэ мэдээлдтууниинь хүрөө хиим.

Иимиимэй дуулхадаа, класс соонь хуу бузараар неэлдэбэ. «Торхонь «тос» гээ, тоhониинь билтагад гээ», гэдэгблэй? — эгшэтараа неэжайгаан Володиин хамарһаа гархойман гарба даа, бүхы паарта дээгүүрнь тараба.

Үйлэ маани болоо лээ, хэлхынш арггой, ай бурхан!

* Да, урайн багша гээшэ ехэ хүндэтэй байгаан. Багша хүү хараадаа, хүдииш хүйтэн байгаашхада, малгайяа холаан тайлхаш, үшөө японгуудли тархяа заа гунхагад гүүлээд, мэндээ хэлхэш. Мүнөө сагта иимиимэ үгэйбштаа…

 

Нютагай шог ёгто зугаануудhаа

Алтанхан часытай

(баргажан буряадуудай аялгаар)

 

 Ордой биигой, гээ гоёор басни бэшдэг байгаан Иван Андреич Крыловай «Турлааг үнгэн хоёр» гэж ёгто шүлэгын хашан гээд эхилдэгблэй? А, «Нэгтэ турлаагта бурхани хүсөөр аман соон сыр бии болоод байгаа хиим…”.

Тэрээндли, бурхан үгиимүүг аль үнгэрѳѳшэ сэрэгаан нютаг хүбүүн асариимууг, мэднэгойб, 1944 елдэ блэй аль дүшэн табандымууг, мань нэг залуу һаахаршаг басган, Мэждма гэжэ нэртэй, гартаа алталмал часы зүүдэг болбо. Немецка офицерэй гараан абуулаан байгаа хаш даа, теэд мани Мэждмаагай гарта тутаа.

Тиихдэ манда гартаа часы зүүдэг хүн хомор байгаа лээ, нэгэн-хоёр байгиимуу-үгэймууг, тэрэ үедэ хээрэ бугаан самолёт хараандли, аль мүнѳѳ сагта космическа ракетын өөдөө ниидаандли үзэгдэл байгаа.

Энэ дээр зүрхэтэй басгамнай хүдмэртээ ошаандли үдэр бүри хүүни суглараан газарта ошчо, гараа өөдэнь үргэжайш, часыяа һайрхуулдаг болбо. Нэгтэ хамжаанда олон зон соо фронтаан ераан Дашын Мэжэд гэжэ нэртэй хүн һурба: “Мэждмаа, хэлыш даа, времяш хүдииб?”. Манайхимнай сарбууяа аяар дээшэнь үргэжайш, хэлхиим: “Утань тайгтар* дээрээ гараад, “дяг-дяг” гэжайна”. Тоо ном мэдхой басганаан юу һанаабш? Нээрээш тиихэдэ үдэрэй 12 час болоод байгаагэй. Һүүлдэ дахин наадхаржа, тоомгой хүбүүд (Балдоржуугдаа али Башайхан Изиин Сэдэбэймууг?) һураа гэнэ: “Мэждмаа, хэлыш даа, часыш мүнөө хүдии саг харуулнаб?”. Басган гараа баһа үргэжэ-үргэжэ, хэлээ гэдэг: “Оо, энэ хоёрш уже алсайгаад, “дяг-дяг” гэжайлдана!” (часы дээрэнь арбан хоёраан таба минута алтаад байгаахиим).

Хүүд бузраар ил хаттайш неэлдээ лээ…

_________

* Тайгтар – богони (лит.).

 

Бурхан хүргэхэ газартань хүргэхааб даа!

(баргажан буряадуудай аялгаар)

 

 Нажаржаан дээр августын хуушаар намарай шэнжэ ороод, хүйтэн болаандли, бээрэг хүбүүд даараабдь гэлдчайж гонгинбо. Ород Изиин Сэбжэд гэж нэг бабушка хүбүүдтээ яаржа (“барнаагуудш, сургууль эхилхаан түрүүн ханяажайгшаб”), уһани саатай байдаг үбэлэй заимкаан дулаан хүнжэлнүүшэ асархабштаа гэж һанаатай Баргажанаа эрьедэ ербэ. “Бурхан хүргхэ газартань хүргхиимааб даа” гэж шэбшээд, хөөрхииш, лодкайн аргамжа тайлжа, уһан дээр тэрнээ табьбя. Өөрөө һууба. Лодкаш бэеэрээ ябдаг гэж һанаа хиим даа. Весло гээшиимэ мэдхой байгаабштаа. Ямар һониим, уһани хажууда наһаараа байгаад, тэрээхэтхээни мэдхой байгимууг?

Ай, бурхан, Таасайн тархида Баргажанш муухай түргөөр урдадаг хиим. Лодка шууяс доошоо бууба даа. Энээни хэн хаам гэхэдүүг, гартаа бузар дүйтэй Егор Николаевич Баранов хэан байгаал даа (Егор Николаевич Баранов гээдаш — хэнш таньхой, Егорхо гээд хуу хэлдэг байгаа). Баараанш, от души хэан байгаал даа энэ лодкоёо, далай дээр загууһа агнадаг зони баркаасаан без дутхой, надёж һайтай лодка! Хамнаганш иимиимэдээ хэхдээ мастер хиим! Ямарш гүүн уһан соо ябаадаа, яахашгой лээ, үмгэдшкгой, даже урбалдхашгой. Хүдии урайни зон хүдмэртөө бэрхэ, нарин, уран, шадмарнууд байгааб даа! Юумэни ёһойнь олоод, хуу зүбөөр, по закону, хээд байха!

…Баргажамнай доошоо орходоо башай номгорбо. Талаан болжо, Һэем багаар Суднам Тэхэ гэж нэртэй хүн загуу губшжайгаа. Лодка хараад, ехээр гайхаба – дээрээ хүүгой, но тэндаан «Ай, Багшамни, Арьяа баала!» гэжайш абяан дуулдхиим… (Сэбжэд изиимнай айгаандаа хэбтээд ябаа бшуу даа, юуниинь болнаам гээд). Олымай хараанш үзаанш хадаа, Суднам Тэхэ айгаад абба. Теш хадаа оймоод лодкойн хажууда ошчо, Сэбжэд изиие абараан түүхэтэй.

Мэндэ» гэхдэм – урдаамни хараад, адли «мэндэ» гэнэл, баараанш…

(баргажан буряадуудай аялгаар)

 Сэсэг изии хүдөөгаан город Жаргал хүбүүндээ айлшалжа ерээ. “Би ямар биргой бабушкабпи, гараан внугээ мүнөөш болтор нюдэндөө хараагой», — гэжайш бэйдээ гааржа, һүүлэй сагта хэлдэг болоо хиим.

Ехэ изиинь гоорошоо зондо юу асархаб даа, эдьхиманаан бэшэ. Сумкаанаа бухайн сууха соо хээтэй шара тоһо, хатаан «борсо» мяха, ээзгэй, аарса, тараг, нюхуулаан мойһо гаргаба.

…Нэг хэдэн үдэр болоод, Жаргалынь маамадаа Эрхүү город харуулаа. Олон һайхан газарнуудаар зайгаа, сэнгээ. Ябуутан мебелиин хамжаан руу орбо. Тэрээн соо хуу хаяануудтань элдэбэйн зеркалнууд үлгөөтэй. Тэр магазин соо кафе бии байгаал даа — нүхэднай эдеэлхэ һанаатай.

Сэсэг изии хархаар муу, теэд нэг хүү гэтээд, баярлаба (өөрьёо зеркал соо хараан байгаал даа, хөөрхииш), тэр хүндээ “Сайн” гэхиим.

“Жаргал, харииш даа, без намдли нэг шабганса тоже город ераан байнагэй. Бааранш, “Мэндэ” гэхдэм намда тоже “Мэндэ” гээ…».

Алталмал шүдэнүүд

(литературна буряад хэлэнэй аялгаар)

 Шүдэнэй протезуудые ганса металлһаа хэдэг саг үнинэй үнгэрһэн юм. Хэзээдэб даа Совет хуулиин үедэ шүдэнэй урлалай дээдэ шатань — алталмал хэб маяг (коронки) байгаа. Алтан шүдэтэй хүн нэрэ хүндэтэй һэн: энеэбхилхэдэнь – хэншье тэрэ хүнэй баян байдал-һуудалые анхарангүй гарахагүй.

Алтан шүдэн гээшэш социум соо хүнэй үндэр байдалай тэмдэг болоод байгаа. Манай нютагта эгээл түрүүн Тэхэйн Радна гэжэ хүн алтан шүдэнүүдые яларуулаа. Аяар 1950-аад онуудта шүдэнүүдтээ алтан хэб хэмнүүлээ. Олониитын газарнуудаар гоё гэгшын алтан шүдэнүүдээ харуулаа.  Иимэ шэг маягынь (образынь) энэ нүхэртэмнай ехэ таараа – шэнэ шэмэглэлээ харуулаад, янза бүриин, мүнөөнэйхеэр хэлээдэ, «тусовкануудаар» ябаа. Мэдээжэ юм ааб даа, энэ дүрсыень дээдэ ба доодо Дэрээнэй залуу “хүйхэрнүүд” һүүл багта шүүрэн абажа, саашань хүгжөөлүүлээ гэхэдэ алдуу болохогүй.

Минии һанахада, энэ худаймнай шүдэнүүдынь дээгүүрээ зааха нэгэ алталмал порошок сэсэрүүлһэн байгаа бэшэ гү даа? Манайш Радна цыган, мүн баһа Хадын газарай, Дунда Азииншье түлөөлэгшэ бэшэ ха юм. Эдэндэш хатуу алтан амандань байбал – үндэһэн арадайнь тахин шүтэхэ тэмдэг гээшэ. Бүхы ялалзаһан ямаршьеб зүйлнүүд, алтан, тэрэ тоодо шүдэн, эдэ зондош баян бардам байдалай шэнжэ гээд тоологдодог.

Тиигээд, “алтан” энеэбхилэл Радна абгадамнай бүхы наһан соонь «үлөөл» һэн даа (волей-неволей «ходо ирзайгаад байдаг болоо»). Крокодилшуу, тэрэнэйш аманиинь ехэбшэлэн ходо нээлгэтэй байдаг ха юм;  магад, энэнь терморегуляцитай холбоотой гү даа (бэень зааха хүргэгдэнэ), али шубууд шүдэнүүдыень сэбэрлэнэ гү?; магадгүй, энэ зангынь зарим социальна үнэ сэнтэй байжа болоо.

 

Бии шэнги – үгы шэнги

(литературна буряад хэлэнэй аялгаар)

 Двойственная природа волн-частиц

1948 ондо манай нютагта ѳѳрсэшэг нэгэ мүрдэлгэ болоо ха. Юуб гэхэдэ, полевой станай таряашан (Бадмаев гээд нэрлэе) колхозой амбарhаа 1 хүүли (мешок) хара талха хулууhан гэжэ hэжэгтэ оробо.

Аймагhаа ерэhэн мүрдэгшэ иимэ нэгэ асуудал табина: «Бадмаев хэлэгты, амбарhаа талха гаргахадатнай, танай бригадир Эрэнцеев байлсаа hэн гү?». Энэ шууд асуудал Бадмаевые арай ехээр тэмгэнүүлээд абаа. Үнихэн саг соо сэбшээд, таряашан харюу үгэбэ даа: «Минии талха амбар сооhоо гаргахада, манай бригадир Эрэнцеев … «бии шэнги, үгы шэнги» боложо байгаа һэн. «Как это понять? – мүрдэгшэ гайхахын ехээр гайхаба. – Поистине, как корпускулярно-волновая теория света: то ли есть, то ли нет…».

А-а, хайратай манай мүрдүүлэгшэ Бадмаев ондоошогоор шэбшээд байгаа. Һанаа ха юм, “бии шэнги” гэжэ хэлэхэдээ, мүрдэлгэ арай мэхэлнэгүйб гэжэ, “үгы шэнги” гэжэ хэлэхэдээ, бригадираа аршалнаб, һэжэгһээ саашадуулнаб гэжэ!

 

Үзэл сурталые сахидаг хүнүүд манайда бии байгаа лээ!

(литературна буряад хэлэнэй аялгаар)

 

1920–1930 онуудта большевик партида хүниие абахадаа үзэл сурталай талаар асуудалнуудые табидаг байгаа. Жэшээнь, “Ехэ Цыдэб” гэжэ нэрэтэй манай нютагай хүндэ гансахан лэ нэгэ асуудал тудаа: «Коммунис партиин Манифест» гээшэ юм бэ?». Үни шэбшэнгүй нүхэрнай харюу үгэбэ даа: «Энэмнай Агууехэ Саарhан гээшэ!» («Это есть Великая Бумага!»). Магад, “шухала документ”, “харти”, “мандат” гэжэ хэлэхэеэ һанаа юм гү?  Зай, теэд хэлээ хадаа хэлээ… Аймком партиин инструкторнууд шиидхэбэри нэгэн дуугаар абаба: “Нүхэр Рабжинов зүбөөр харюусаа, Карл Марксын “Коммунис партиин Манифест” мэдэхэ байна. Большевик партиин гэшүүндэ кандидадаар абаха!”.

Ехэ Цыдэб, үнэхөөрөөшье, үзэл сурталай талаар бэлэдхэлтэй хүн байгаа. Үхибүүдтээ «революционно» нэрэнүүдые үгөө: түрүүшын хүбүүндээ «Рево», хоёрдохидонь – «Люцилл».

…Харин “Ехэ Цыдэб” гэжэ гайхалтай нэрэ энэ хүндэ юундэ үгтөө юм? Юуб гэхэдэ, Костиин Рабжанай гэр бүлэ нютаг соогоо олон багашуултай байһан. «Рабжанай Догдоо» гэжэ өөрын нютаг дэбисхэртэй үрхэтэн айл. Тэндээ имагтал үхэр мал үсхөө, баһа өөһэдөөшье олон хүүгэдые түрөө. Бодоод үзэхэдэ, үрэжэл шэмэгтэй газар байгаа хаш даа. Эхэ эсэгэ хоёрынь хүүгэдээ нэрэнүүдые һамаргаа. Юһэдэхи гү даа, али арбадахи хүбүүн түрөө. Энэ хүбүүндээ Цыдэб гэжэ нэрэ үгэбэ. Һайхан нэрэ – арсалдаан үгы, теэд иимэ нэрэтэй хүбүүн гэр бүлэдэнь уже бии гэдэгээ мартаа ха: хоёрдохи хүбүүниинь Цыдэб гэжэ нэрэтэй байгаа. Теэд яахабши, үгтэһэн нэрэ (ёһо заншалаар) андалдажа болохогүй. Энэ нэрэнь үлөө. Зүгөөр, аха хүбүүеэ «Ехэ Цыдэб» гэдэг болоо, отхоноо — «Бага Цыдэб».

Нютаг дэбисхэр дээрээ угаа хомор үзэгдэл – гэр бүлэ соогоо нэгэ эхэ эсэгэтэй байгаад, хоёр Цыдэб, нэгэ адли обогтой тэрэ мүртөө!

Орон нютагай Номой бүридхэлдэ (Книга рекордов) зохистой һуури эзэлхээр ёһото үзэгдэл гэхээр байна аабза…

 

Хүдөө нютагтамнай олон уладууд ара нэрэнүүдтэй юм

(литературна буряад хэлэнэй аялгаар)

 Хүн бүхэн шахуу манай тосхондо ара нэрэтэй юм. Иимэ нэрэнь гэр бүлын талаар дамжуулагдаад гү даа, али ямаршьеб нэгэ тохёолдолтой холбоотой байжа болохо. Мүн энэ хүнэй хамагай гол онсонуудтай гү, али анхан тэрэнэй ажал мэргэжэлтэй гү, али зарим ямаршьеб түүхэ ушаралда ороошотойнь гү даа холбоотой байжа болохо. Тойроод байһан зонһоо ямар нэгэ зүйлөөр ехэ илгаатай байхадаа, магад, хүн ондоо нэрэдэ хүртэнэ.

Заримдаа хүнэй ёһото нэрэ фамилииень айлайнь зон мэдэхэеэ болёод байдаг, мартадаг. Ара нэрэш ехэбшэлэн хүнэй габьяа хүндые унагааха гэһэн һэдэлгэ бэшэ, зүгөөр ондоо зоной дунда онсо нэгэн болгожо илгаруулдаг.

…Манай нютагта гансахан эрэшүүл – хоёр зуута зон («хүн түрэлтэнэй һайхан тала» ара нэрэдэ хүртэдэггүй юм. Хаа яа теэд эрэшүүлэйнь бусад нэрээр нэрлэжэ болодог). “Эрэшүүлые” бултынь тоолохын аргагүй! Тиигэбэл, наада захаһаа арбанай нэгэ хубиинь дурдаад үзэе: «Тобжоондой», «Опасно», «Хууха», «Полу-герой», «Полтора-Иван»,  «Зигзаг», «Зѳѳхэй», «Горбачёв», «Киркоровы», «Тугалшанов», «Купец», «Мугы», «Шивилёв», «Фёдоров», «Маруська», «Сапулин», «Түлгэ», «Тохрооб», «Тохорюун (Ута хүзүүн)»…

Тиихэлээрээ, нэгэшье үрхэтэ айлда, нэгэшье хашаанда гэр бүлын эзэн гү, али юрыншье гэшүүн ара хошон нэрэгүй байгаагүй. Заримдаа нэрэ ямаршьеб  тохёолдолой хойноһоо үлэдэг гэжэ хэлээ һэмди.  Жэшээнь, үнгэрһэн сагуудай мэдээжэ бригадир, дайнай ветеран, хаа яа “харые” нэгэтэ барихадаа сэдьхэл доһолгомоор дуу татадаг һэн: «Иргүүтэй Тобжоондойн Санжидмаани / Иргуулжэ ядаам даа гурбан жэл соо…». Иимэ гүйсэдхэлэй хойно «Тобжоондой» гэжэ ара шог нэрэ дары түргэн хоноогдоо.

Дайн сэрэгэй дүүрээд байхада хамтын ажахынуудта эхэнэр трактористнууд үсөөн бэшэ һэн. Тэдэнэй нэгэниинь бүхэли сагаа «оньһон» техникэһээ томоогүй үхибүүдые саашань туужа хаядаг байгаа, тиигээд хэлэхэ: “Бү дүтэлэгты, энэтнай — опасно!”. Тэрэ үеһээ энэ эхэнэр «Опасно» гээд нэрэтэй болоо.

«Полу-герой» / «Хахад-герой» — манай совхоздо үйлэдбэриин нэгэ түрүү-луговод эрхим ажалайнгаа түлөө оло дахин шагналнуудта хүртөө, орденшье абаа, харин “Ажалай баатар” нэрэдэ арай хүрэнгүй үлөө, “перестройка” эхилээ ха юм. «Полтора-Иван»: манай тосхондо нэгэ үндэр хүн «Ута Иван» гэжэ нэрэтэй һэн, теэд нютагай хүйхэрнүүд эдэ үгэнүүдые ород хэлэн дээрэ оршуулаа хаш (баһа тиихэдэ, «Телятников» гэжэ ород хүбүүнэй фамили «Тугалшанов» гээд буряадаар нэрлэдэг болоо). Доромжолно гэжэ гомдохоор юумэн эндэ үгыл даа…

“Зигзаг”: Нютагаймнай эшэмхэй залуушаг Ж. нэрэтэй хүбүүн «нэгэ зуун грамм» бага зэргэ уумсаараа, өөрынгөө трактор һууринай гол үйлсөөр доошонь гэр тээшээ залахадаа, аалиханаар аад,   харин хэлтэгы дүүжэн шугамаар ябуулха (тиигээд «Ж»-мнай «З» болоо).

«Зѳѳхэй»: Манай нютагта 1990-д онуудта эхин фермернүүдэй нэгэн өөрынгөө хани эхэнэрые иимэ үгэнүүдээр хүхёодог байһыма гэдэг «Зѳѳхэй эдижэ налайхабди даа, түрүүшын бэрхэшээлнүүдые бага зэргэ тэсыш даа, мухаамни!”. Үшөө тиихэдэ, бүри түрүүшын, ондоо тайлбари бии гэдэг. Ерээдүйн фермер холын тэрэ Совет үеын байхада һүнэй фермэһээ хамта һурадаг хүбүүдэйнгээ найрай шэрээдэ зөөхэй асархамни гээд ошобо ха – теэд эжэл нүхэдынь зөөхэй хэзээ бууха юм ааб гээд хүлеэбэ-хүлеэбэ. “Элшэн сайднай” теэд хоёр час тухай болоод, ерэбэ, тэрэ сагһаа хойшо «Зѳѳхэй» гээд ара нэрэтэй болоо.

«Горбачёв»: манай тосхондо өөрын Горби бии болоо, “перестройкын” үедэ манай С. нэрэтэй нүхэр, таагаад үзэхэдэ, “Шэнэдлэн хубилагшаар” ехэ бахархадаг, тэрэнэй ябуулгануудые һайхашаадаг байгаа хаш даа, хүбүүнэй аманһаа «Горбачёв, перестройка, гласность» үгэнүүд ехэбшэлэн гарадаг болоо.

«Киркоровууд»: тэдэнэй тухай би хүдөө нютагтаа дуулааб. “Тэндэ хэд байдаг бэ?” гээд харгыда ябахадаа залуу жолоошонһоо һурабаб, заямхайн нэгэ гэр заагаад. «Аа, Киркоровууд лээ!» — эрид харюусаба хажуудахимни. Хожом ойлгон гэхэдэм, тэндэхи хоёр һүүлэй үедэ гэр бүлэ болоо гэнэ, теэд эхэнэрынь залуу нүхэрһөө 20-д жэл шахуу аха юм ха. Минии бодоходо, өөр наһанһаа холо залуу нүхэрые олоһон эхэнэр хамта ябаһан, гэрлээгүй нүхэрэйм нюдэндэ дулааханаар харагдаа хаяа…

…Заримдаа ара нэрэш үбгэн абаһаа аша, зээ хүбүүндээ дамжан үлэдэг байгаа. Нэгэ жэшээ абаад, харая. Манай нютагта нэгэ хүйхэр хүн ябагша һэн, танил зоноо харамсаараа, уданшьегүй «Сообразим?» гээд орхихо. Үнэндээ, «сообразить на троих» гэһэн дабхар үгэнүүд совет үеын “гранёно стакантай” сэхэ холбоотой. Иигэжэ хэлсэдэг үгэш (идиома) Хрущёв даргын үедэ бии болоо бэлэй, 1958 ондо олоной хоол баридаг газарта бүтүүлхэ архи стаканууд хэжэ, хубаагаад худалдахань хорюултай болгогдоо ха юм. Хүнүүдш магазинһаа бүтүүлхэ архияа абаад, холошье ошонгүй «на троих» гээд нүхэдөөрөө хубаалдаха арга олоо, — алаабхиин саада таладань, сквер соо гү даа, али айлнуудай хашаа, подъезд соо ороод.

Дээдэ дурсагдаһан нүхэрнай гансахан лэ энэ дурадхалаараа олондо хашар асараа, теэд уданшьегүй «Сообразим» гэжэ ара нэрэтэй болоо. Тэрэшье тэрэ гэлэй, харамтайнь юун бэ гэхэдэ, хадамда хари газарһаа асарһан, ямаршье зэмэгүй һамгандань «Сообразиха» гэжэ нэрэ халдаа. Һүүлдэнь өөрынь хүбүүндэ «Соображонок» гэһэн нэрэ үгтөө. Үшөө бүри хэлсэнэ, һая сагта «Соображончик» гэжэ бэлэн нэрэтэй аша хүбүүн түрөө хаш.

Тахалшуу юумэ халдаа бшуу даа, болижо үгэхэгүй!!!

 

Буруугай бэлшээриhээ саана гаража үзѳѳгүй зон

(Баргажан буряадуудай аялгаар)

 Дайнай хойто жэлнүүдтэ hэн гү даа, Булуухаанай нэгэ заимкын газаа хоёр мундуу хүбүүд үетэн нүхэдэйнгээ дунда «сэсэеэ» буляалдаба ха. Юуб гэхэдэ, нэгэниинь hайрхамаг татан хэлээ тхиим: «Газар гээшэмнай ехэл юм байн даа – мэдэнүүд таа «дүндэрбѳѳнүүд», аяар Хүнтэй хүрэтэр! Һая би морин тэргээр тиишэ нагсатяа ошолдоод ерээб».

Нүгѳѳ нэгэниинь нүхэрѳѳ урдаа оруулбагүй гэнэ: «Иихэдээ юуеэ хэлэнэш, газар гээшэш бүри ехиимэ: Хүнтэйгаан бүри саана аяар Түрхэ хүрэтэр! Дайнаан түрүүн тэндэ минии нагсагшэ хүдэлаан, модо бэлдэлсаан…».

Булуухаани талын «буруугай бэлшээриhээ саана гаража үзѳѳгүй хүйхэрнүүд» тиигэжэ тоосолдым гэдэг…

Хэзээб даа хаанашьеб нэгэтэ би уншаhан байнаб: хүн ухаан мэдэсэеэ дээшэлүүлхэ гэбэл, заатагүй холын газараар ябаад ерэхэ гэжэ. Зүгѳѳр энэ хэрэг миин лэ шэбшээгүй байтар бүтэхэ ёhотой юм хаш…

Хамнигад – бэрхэ зон һэн

(литературна буряад хэлэнэй аялгаар)

 1980-аад онуудта болоһон ушар. Зунай зулгы нэгэ сагта манай һууринда магазинай хээрэнсы дээрэ эрэшүүл зогсожо байна. Тэдэнэр алаабхи неэгдэхыень хүлеэнэ (үдэшэн тээшэ тосхон соо мэдээсэл тараа ха юм: аймагай түбһөө арад соогоо аймшагтай алдаршаһан “Агдам” нэрэтэй улаан архи асараа гэжэ. Магад, тэрэнһээ амяараа бүри хатуу ямар нэгэ зүйл асаржа болоо гэжэ хэлсэнэ).

Энэ үедэ зүүн талаһаа харгыгаар нэгэ хүн хурдан шууяса алхамаар алаабхида ойртожо ябана. Түргөөр гэшхэлээ бшуу даа, хурдан алхамһаань, хүнэй хэлсэдэгээр, «тооһон бурьялаа» («пыль столбом, дым коромыслом»)… Хээрэнсы дээрэ һүүдэртэ зогсоһоной нэгэниинь, Цыремпил Ш. хаш даа, хэн ерэжэ ябанаб гэжэ абаһаар бэлээр таагаа. Энэ хадаа һууринһаа 15 модоной зайда оршодог Гарааһан нютаг дэбисхэрһээ ажахын хонишон, мэдээжэ эвенк поэт Владимир Лоргоктоев байба. Цыремпилэй адаглажа харахадань, Володиин хүлнүүдтэ хоёр янза бүриин “резиново гуталнууд”: баруун хүлдэнь – улаан үнгэтэй, зүүнтэйнь – хүхэ. Томоогүй Цыремпилнай шүлэгшэнөө “наадалха” һанаатай: “Ай-ай, Володя, харыш доошоо хүлнүүдээ, юун гээшэб тэндэш. Яаража байһаар шимнай Эмма нэрэтэй һайхан һамганайнгаа гутал үмдөөд ерээ гүш даа? Би мэдэнэб, та хоёрой гуталнууд нэгэ адли хэмжээнэй гэжэ. Һэреэд мүнөө Эмма, ямар гуталаа үмдэбэ ааб?”. Хүбүүд бүхы оршон тойрониие дүүрэсэ энеэлдэбэ.

Харин яаруу поэт-хонишон нэгэшье хүниие урдаа оруулбагүй. Һэмээгүйхэн, юумэ мэдэжэ байһан хүн шэнгеэр Цыремпилдэ харюусаба: «Бидэ, эвенк-хамнигад, түргѳѳр ябана бшуубди. Тиихэлээрээ юунш мэдэгдэнэгэй ха юм – ямар хүлынь ямар үнгэтэйб гэжэ» («Какая разница, где синего, где красного цвета сапожок? Мы же эвенки быстро ходим, — не заметно ведь шибко — где что!»).

Залуушуул одоо мүнөө “очко” алдаһан Цыремпил дээрээ энеэлдэжэ оробо.

P.s.: Тэрэ үеын ажахын мартагдашагүй хүтэлбэрилэгшэ В.Б. янза бүриин суглаанууд дээрэ хамта ажалладаг коллегануудтаа хөөрэхэ дуратай юм һэн: “Минииш коллектив соо угаа бүтээлшэ хүнүүд,  мэргэжэлтэй ажалшад бии юм, сэгныт даа, жэшээнь, хонишодоор 2 поэт (шүлэгүүдэй өөһэдын согсоборинуудтай), үшөө тиихэдэ университедэй дипломтой мэргэжэлтэ философ байха… Өөрөө ажахын директор (хүсэтэй производственник) – “театрай режиссёр” гэһэн институдай дипломтой, мүн баһа “Россиин соёл культурын габьяата хүдэлмэришэн” нэрэ зэргэтэй. Бэшэ тээ хаанашье иимэ ушар байхагүй!”.

***

1985 оной июль һара…  Горбачёвай «хуурай хуулиин» хаһа ябажа байгаа. Минии һанажа байгаашаар, нэгэ үдэр архи худалдадаг алаабхинуудай гурбанай хоёрынь хаагдаа, наймаанһаа хүнүүдые һогтоохо ундаа хуряагдаа. Гансашье соёл культурын паркнууд соо бэшэ, мүн хурим түрэ дээрэшье архи, хүниие һогтоохо ондоо ундаа уухагүй гэһэн эсэргүү хатуу арга хэмжээн абтаа бэлэй. Хэлсэдэг байгаа: өөрынгөө хүнжэл бэе дээрээ татаад, али ганса нэгээр гэртээ хоргодоод, бүри аюулгынь – һүниндөө “зуун граммаа ууха”, – эгээл найдамтай хамгаалта гэжэ.

Нэгэтэ бидэ Хурамхаанай аймагта «Знание» бүлгэмэй талаар лекци уншахаяа ерэһэн аад, нэгэ эвенк айлай «зөөлэн» архигүй хуримай гэршэнүүд болобобди (хожомынь бидэндэ хөөрөө һэн, гэрэй эзэн эхэнэр яһала ехээр “уляа-сохёо”: «Баhашье аягүй байна даа! Хайшан гээд хүн түрэ наадан дээрээ «юумэ» амандааш хээгүй байха юм?»). Совхозой парторг городһоо ерэһэн уладта, үнэн дээрээ тэдэнэй нэгэндэ, харуулха гэжэ шиидэбэ – иимэ шэнэ зүйл – архигүй хурим — тэдэнэй тосхон соо яагаад нэбтэрүүлэгдэнэб гэжэ.

Бидэ абяагүйхэн ошоһон газартаа хүрэбэбди. Шэхэндэ зохистой шэмээгүй байдал хуримууд дээрэ модно болоо юм гү, али хотоһоо бууһан танигдаагүй айлшадые парти правительствын шиидхэбэри хүдөө газарта хэр бэелүүлэгдэнэб гэжэ шалгаха агентнүүд гэжэ һанаа юм гү? Тойроод абяагүй байдал тогтобо. Хурим дээрэ ерээд, «агентнай»  парторгоёо зохёон байжа хэлээшые, нюур руунь харангүй, шэрээнүүд дээгүүр табигдаһан найрай хүндэ, хоол ба ундаануудые шэртээд, шагнаба. Дүршэл ехэтэй (опытна) нюдэнүүдээрээ тэрэ дары түргэн тодорхойлбо: хатуу хара архи сайн гүсэ сооһоо аяга руу юулээд, халбагаар худхажа байгаад, уладууд ууха юм байна.

Орой үдэшэ парторг, бага зэргэ өөрөө халамгай, “зохид буудалдамнай” нэгэ килограмм хатуу харые асарба – тиигэжэ хүндэмүүшэ эвенк гэр бүлэ – хуримай эзэд бидэндэ «талархалаа элирхэйлээ» (ушарынь юуб гэхэдэ – хотын айлшад “агентнууд” бэшэ, юрын лэ эрдэмтэн-багшанар байгаа гэжэ баяраа хүргөө). Хэлсэһэн байна – хурим түрэ урданайхидаал адли шууяатай, дуу шэмээ ехэтэй үнгэрөө гэжэ.

***

Олзото Минеев гэжэ нэгэ мэргэн эвенк ангуушан Дэрээндэ бии байгаа. Хажуу талаhаань харахада, үнгэрhэн дайнда шалгарhан агууехэ эвенк мэргэн буудагша (снайпер) Семён Номоконовой зүhэн нюур шарайдань яаха аргагүй бии hэн.

Олзото нэрэнь бэедэнь зохиhон – агнууриhаа бусабал, олзогүй хооhон ерээ гэжэ байхагүй. Хээрэ талада ан гүрѳѳл  мүшхэхэеэ гарахадаа, «бууса» дээрэ  үлэhэн зондоо: «Тогооёо бэлдээд, уhаяа бусалгаад, байгаарайгты. Би мэнэ ерэхэб», — гээд ошодог байhан юм ха. Теэд уданшье болонгүй нэгэ  гүрѳѳhэнэй мяха асараад ерэхэ гэнэ.

Иимэ хүбүүд бии байгаал даа манай нютагта!

***

Урданай улад юундэшьеб иигэжэ хэлэдэг байгаа: «Шударгы хүбүүд тарган хоол, илангаяа ѳѳхэ, hайн эдидэг байбал, — бэрхэнүүд гээшэ, досоогоо тамиртай зон!». Иимэшүүл хадаа түрэлхидэй омогорхол болодог, хүнүүдэй магтаалда хүртэдэг hэн ха.

Тэдэнэй нэгэниинь эвенк яһанай Сэндэбын Гоша гэжэ нэрэтэй байгаа (Тэпкогир угай Берельтын Степанай ехэ басаган Сэндэбэ Гоша гэжэ хүбүүтэй, Маша гэжэ басагатай hэн).

Нэгэтэ минии бага байхада, Гоша манайда орожо ерэбэ гээшэ. Сай уужа hуутарнь, эсэгэмни асууба: «Зай, Гоша, өөхэндээ мүнѳѳ хэр бэрхэбши, урданайхидаал адли hайн эдинэ гүш?». Харюунь намайе ехэтэ гайхуулаа юумэ. Сэндэбын Гоша иигэжэ хэлэбэ: «Ай, муудааб, арайншье гэжэ нэгэ манайркэеэ ябуулнам!». («Манерка» — заахан кастрюля). Манай гэртэ солдадай «котелок» шэнги нэгэ манерка бии байгаа юм  (0,7 литрэй). Заахан минии ухаанда иимэ бодол түрэбэ: «Сэндэбын Гоша мүнѳѳ иигэжэ «муудаа» хадаа, урдань хэды ехэ ѳѳхэ (сало) эдидэг байгаа юм?».

***

Минии заахан байхада, манайда эвенк яһанай Баахани Сергей гэжэ хүн хонолгодо hанаатай орожо ерэбэ. Дээдэ Дэрээн хүрэхэ зорилготой аад, оройтоо хаш. «Сай уугты» гэжэ эсэгын хэлэхэдэ, айлшан арсаба: «Унтаха хүндэ – уhан хэрэггүй, үхэхэ хүндэ – үгэ хэрэггүй!». Тиигээд унтабаридаа оробо.

Урданай зон hонин лэ байгаа даа – шүлэглэмэл мүрнүүдээр заримдаа харилсаха…

 

Нютаг голоймай хурса үгэтэн

(литературна буряад хэлэнэй аялгаар)

 …Жэргэ гэжэ нютаг дэбисхэр – Баргажан голой хамагай хойто газар юм. Эндэ хоёр хаданууд (Баргажанай ба Икадай) ушарна. “Саашадаа ямаршье газар байдаггүй”, — гээд “бүхы юумэ мэдэдэг” хүн шэнгеэр нютагаймнай хошон үгэтэй Раднагай Ринчин городһоо бууһан партиин обкомой нэгэ залуу инструкторто харгышаниинь болоод, хэлэбэ.

«Дэрээн гээшэтнай – бүхы Буряад Улсын мухардамал газар (тупик Бурятии)», — ямаршьеб нэгэ бахархал үгэнүүдээр хэлэһэндли дүгнэжээ.

***

Гэнтэ эндэ хүсэтэ шулуун хабсагайнууд тодорхой зурагтал бии болодог. Тэндэш һүр жабхаланта, аргагүй һайхан, үндэр, уулархаг хабшалтай, һалхинда  үлеэлгэһэн “Аман” гэжэ газар.

Энэ “Аман” гэжэ газарта Уланхаанай Кордонһоо леснигууд хадалантай, моридтоо үбһэ бэлдэдэг һэн. Леснигуудэй бригада “Хоолой” гэжэ талбайда хадаланай баһа нэгэ газартай байгаа.

Цырен Дорбозоев нэрэтэй нютагай үшөө нэгэ хурса хэлэтэн городһоо ерэһэн залуу буряад инструктортай хөөрэлдэхэдөө, “зүб бэеэ абажа шадаагүй” гэһэн зугаа гаргаа. Юуб гэхэдэ, Хоолой гэжэ хадаланай газарта отог дээрэнь хотын албан тушаалтан гансаараа байһан бригадын тогоошонтой тудаа ха юм. Теэд буряадаараа «Сайн байна!» гээд, хоол баригшые мэндэшэлээ. «Бригадатнай юу хэнэб?» гэһэн ород хэлэн дээрэ асуудалда Цырен тушаалтанда буряадаар харюусаба: «Мүнѳѳдэр Хоолойёо дууhаад, үглөөдэр Амандаа орохомнай». Тушаалтан уурлаба: «Не понимаю, говори по-русски!». Дорбоозойн Цырен, үни болонгүй, хэлэбэ: «Сегодня хотим завершить Горло, чтобы завтра приступить ко Рту!».

Бригадын тогоошон хотын ехэ ноёые “баһаа” гэжэ зэмэлүүлээд, совхозой конторын кабинедүүдээр, тэрээнһээ байтагай аймагай түбөөршье хэдыхэн хоногто шэрэгдээ гэдэг.

***

Үшөө болоһон нэгэ үйлэ. Үтэлэд гэһэн эдын засагай профессор городһоо ерэжэ, манай тосхоной ажахын зондо лекци  уншахадаа, «РАПО» гэжэ тэрэ үедээ шэнэ үгэ оло дахин хэрэглэбэ. Теэд удхыень («Районное агропромышленное объединение») тайлбарилхаяа мартаа хаш. Лекциин дүүрэхэдэ, нютагай Хэлбэни Андрей гэжэ һаахар хүбүүн ораторһаа һураа гэдэг: “РАПО гээшэтнай юун бэ?”. Лектор зааха шэбшээд, табиба бшуу даа: «Работаем артельно, пьём отдельно!».

Наһатай болоһон профессор иимэ харюугай түлөө райкомай кабинедүүдээр, тэрээнһээ байтагай горкомдошье хэдыхэн хоногто татуулаа гэдэг. Тиигэжэ-тиигэжэ яһала зөөлэн донгодолгодо хүртөө: “Дахин лекци уншуулхагүй!”. Энэмнай хадаа “перестройкиин” үедэ байгаа…

Духи Ягдыка

(рассказ-воспоминание из детства автора, на русском языке)

Баргузинская долина тяжело задыхалась от знойной жары. Глазам больно было смотреть на раскалённое солнце. Ни ветерка, ни облачка. Сникли вербы над речкой. Их листья, скукожившись, вяло висели на ветвях. Птицы, раскрыв клювы, сидели в тени кустов, осоловело озирались вокруг. У подножья Лысой горы притупились два серых строения: жилой домик и амбар. За ним виднелся высокий сеновал. В изгороди для скота, изнывая от жары, задрав хвост, носился бычок-двухлетка.

На крыльце дома появился пухленький шестилетний мальчик – Цырен. Прищуриваясь, он выглянул на солнце, невольно погладил свою головку и обратно заскочил в прохладный домик. Его старший брат Цыденжаб, двенадцати лет, мыл посуду, вёдра из-под молока. Одним словом, он хозяйничал по дому, поскольку мать пасла колхозный скот, а отец с утра уехал по делам в село. Цыденжабу предстояло ещё напоить бычка.

Закончив мойку и уборку, Цыденжаб вышел на крыльцо разведать погоду. Доски крыльца были настолько накалены, что он невольно затанцевал босыми ножками, заскочил в домик, задумался: что делать? Ему не хотелось по жаре с вёдрами на коромыслах идти за водой до речки.

Братишка сидел за столом, шмыгая носом, сосредоточенно рисовал что-то в тетради.

Цыденжаб вдруг вспомнил, что отец в подвале домика всегда держал запас воды. Полез туда. В подвале было сыро, сумрачно, но приятно холодило. Не хотелось вылезать.

— Цырен! — крикнул он. – Подай-ка таз, что висит на стенке.

Братишка нехотя сполз со стула, с трудом сняв оцинкованный таз с гвоздя, подал ему.

— Стой здесь! — скомандовал брат. – Возьмёшь таз.

Цырен слышал, как брат, кряхтя, что-то открывал. Чмокнула пробка  стеклянной посуды, затем забулькала жидкость. Через минуту-две  Цыденжаб с дрожью в руках, с трудом подал Цырену таз. Вода препротивно шибанула в нос: Цырен, отвернувшись, поперхнулся, затем чихнул.

— Гнилая вода, — подумал Цырен.

Вылезая из подвала, Цыденжаб скомандовал:

— Беги, пригони бычка за амбар, в тенёчек!

Цырен одним прыжком одолел горячие доски крыльца и был у ворот изгороди. С трудом протащив по земле вихлявшую решетчатую дверь, оттащил её в сторону. Бычок, топоча от радости, взбрыкнул и выскочил из изгороди и, увидев Цыденжаба, с трудом несущего таз, побежал за амбар.

Цыденжаб осторожно поставил тяжёлый таз на прохладную землю:

— Ой-ёхо-даа! — вздохнул облегчённо. Бычок, понюхав воду, мотнул головой. Ему тоже не понравилась вода. Потоптавшись, хотел было отойти от таза, но невыносимая жажда заставила его пить вонючую воду: послышались чмокание да свист втягиваемой воды. Через некоторое время бычок поднял голову и как-то странно посмотрел на сидящих у стены амбара мальчиков. Дети, увидев покрасневшие глаза бычка, почувствовали что-то странное в поведении животного. Вдруг «хачирик», набычившись, вихляя пошёл на них. (В тазу была не вода, а забродившая брага. Бычок был «пьяный в дупель»).

Дети бросились врассыпную за амбар: Цырен налево, Цыденжаб направо. Поскольку они не знали, с какой стороны амбара выскочит бычок, бежали, оглядываясь назад, и с разгона налетели друг на друга:

— О-оо-о! — охнул от неожиданности Цыденжаб.

— А-аа-аа! — завизжал от испуга Цырен.

Бычок не заставил себя долго ждать: выскочил с левой  стороны строения. Цырен кинулся к телеге, но с испуга, не заметив оглобли, споткнулся и упал. От страха мальчик, икая, успел заползти под телегу. Бычок, виляя, начал бегать вокруг телеги, пытаясь достать Цырена. Мальчик успевал переползти с одного конца телеги на другой. При этом он визжал, как недорезанный поросёнок. Этот визг ещё больше распалял опьяневшего бычка. Животное пыталось перевернуть телегу, поддевая рожками её борт.

Цыденжаб, видя драматический для братишки момент, кинулся с палкой на бычка. Бычок, бросив визжащего под телегой “зайчика”, кинулся за ним. Цыденжаб не успел заскочить за угол амбара, как услышал за спиной сильный треск: хрясс! Бычок с разгона снёс рожком угол амбара и, пропахав мордой горячую землю, упал. Закатывая красные глаза, жалобно промычал. Правда,  вместо   привычного   «муу»   его   нутро   издавало   баранье «бе-е-е»! Бычок, пытаясь встать на ноги, падал то направо, то налево. Вывалился на бок длинный розовый язык. Наконец-то встал он на передние ноги, но тяжёлый зад не поддавался подъёму. Так и сидел бычок, как собака, подметая хвостом горячую пыль, пьяно смотрел на стоявшего на четвереньках под телегой Цырена. Его хмельные глаза явно говорили мальчику:  «Ну, заяц, погоди! Дай мне немного оклематься».

Пользуясь боевым затишьем, Цырен проворно выскочил из-под телеги и мигом забежал по лесенке на сеновал и облегчённо вздохнул. Правда, всего его трясло. Тем временем Цыденжаб, как заправский армейский разведчик, осторожно выглянул из-за амбара и вопросительно глянул на братишку. Цырен, заикаясь, еле выговорил:

— Т-т-тэндэ hууна! (Т-т-там сидит!), при этом указав местонахождение бычка, который сидел на другой стороне амбара.

Цыденжаб, ещё не оценив ситуацию, почему бычок принял такое положение, прямо вышел на него. Бычок вдруг проворно вскочил на ноги и кинулся за ним и, не рассчитав расстояние, с разгона наехал на амбар: бум-м! …зазвенели тонкие бревна стены. Жалобный вой бычка тихо прокатился по знойной долине: «Бе-е-е! Ме-е-е!». Оглушённый от удара, бычок завалился на бок и, подрыгав ногами, затих.

Напуганные боевым бычком, мальчики тихо сидели на сеновале, как сороки. Тут они увидели на дороге двух всадников, ехавших в их сторону. В одном из них они узнали мать, второго же не опознали, пока оба не подъехали к дому. Это был местный шаман — Мижид. Увидев своих сыновей, сидящих на сеновале, мать тревожно глянула на них. Цырен показал рукой на лежащего бычка.

Всадники спешились. Мать спросила:

— Что случилось?

— Он, он…, — заикался Цырен, поглядывая на брата. Тот ткнул пальцем ему в бок. Цырен замолчал.

Шаман подошёл к храпевшему бычку, приподняв его веки, глянул в глаза:

— О, Дарима, плохи ваши дела. Вас преследуют злые духи Ягдыка. Их проклятия пока переходят на скот, но скоро может перекинуться на вас (Ягдык – название местности, откуда недавно переехала семья на летник, в Шантык).

Пристально глянув на Дариму, шаман сел на коня, хлестнул его и поскакал на другой гурт.

Дети с матерью вошли в дом. Пригорюнилась Дарима. Цырену стало жалко маму: он рассказал, как всё это было. Тут мать вскочила, мигом вытащила из брюк мужа толстый ремень и кинулась к Цыденжабу, виновнику случившегося. Но сын, не будь дураком, моментально сделал ноги, мигом шмыгнул мимо матери и выскочил из дома.

Дарима, глянув в окно на удирающего от неё Цыденжаба, схватила попавшего под руки Цырена, стала лупить “заложника” куда попадя. Цырен ревел, кричал, пытался вырваться из рук матери, но бесполезны были его потуги. Он получил двойную порцию ремня: за себя и за того парня, который  вовремя удрал на речку. Экзекуция дала Цырену должный моменту результат: зад горел синим огнём.

— Будешь реветь, получишь ещё, — предупредила мать и устало плюхнулась на кровать.

Вечером приехал отец. Он был слегка навеселе. Жена подробно рассказала мужу о неприятном событии минувшего дня.

Цырен, держась за свой наказанный зад, со смешанным чувством страха и надежды смотрел изподлобья на родителя. Но отец, глянув на всхлипывающего сына, громко захохотал. Успокоившись, ласково сказал:

— Ну, подойди, сынок.

Цырен подумал: на этот раз двойную дозу ремня ему не выдержать.

Но отец, понюхав головку младшего, крепко обнял. Цырен снова заревел, на этот раз от облегчения на душе.

Тем временем Цыденжаб до темноты просидел на речке, думая о превратностях судьбы. Поздно вернулся домой, забрался на сеновал и уснул мертвецки из-за пережитого за день события. Ночью мать укрыла его шубой.

На другой день в летник заехал возвращающийся в село шаман Мижид.

Дарима с радостью рассказала шаману истинную причину случившегося вчера события. Смущённый шаман, зыркнув на стоящих перед ним двух охламонов, изрёк:

— Дарима, от этих балбесов никакого толка в жизни не будет, — хлестнув коня, пустил его в аллюр.

Мать снова пригорюнилась…

Но шаман очень сильно ошибся. Цыденжаб стал инженером, работал долгие годы главным инженером совхоза в родном селе. Цырен, окончив школу, поступил в один из вузов Запада. Затем поступил в аспирантуру и докторантуру, стал кандидатом, доктором наук.

Мать дала детям много полезных советов по принципу: что такое хорошо, что такое плохо. Они не прошли даром.

Вот так-то, молодые люди. Учитесь на уроках жизни старших. Не забывайте материнских заветов. Они очень-очень пригодятся в жизни. Уверяю вас!

 

*****

 

  Чойропов Цыренжаб Цыдыпович

Почтовый и электронный адрес, телефон: 670013, г. Улан-Удэ, ул. Жердева 33а, кв. 52;   ciren@mail.ru; моб. 8-924-75-949-85

 

Уран хүн