Хуби уйлэ байдаг гу. (Бандит Долгор)

Хуби үйлэ байдаг гү?

Драма

Написана авторами Базарсадо Цыденовым и Цырендоржи Цыденовым по мотивам рассказа Дамбинима Цырендашиева «Сэмүүн саг»

«Бандит Долгор» гэжэ хөөрөөнһөө Базарсадо Цыденов, Цырендоржо Цыденов  хоёр найруулан драма бэшэбэ. 2014 ондо энэ зохёолые  Дашинима Раднаев Зүдхэлиин арадай театрай 35 жэлэй ойдо зорюулжа, Даширабдан Батожабайн нэрэмжэтэ округой театрнуудай харалга-мүрысөөндэ табяа һэн.

 

Драма

5 үйлэтэй, 19 үзэгдэлтэй

 Хабаадаха нюурнууд:

1. Жалсанай Должон («бандит Долгор»)
2. Балдан -Дугар
3. Гэлэг-Доржо
4. Зүдэрүү хүн
5. Должоной эжы
6. Сүлэлгэдэ байһан хүгшэн
7. Ноён харуулшан
8. Харуулшан
9. Иван Георгиевич
10. Клавдия Павловна
11. Рустам Хусаинов
12. Бадараагай хүбүүн
13. 2-хи харуулшан
14. Монолог

 Хуби үйлэ байдаг гү?

(I узэгдэл) саанаhаа хэлэхэ (микрофон)(харанхы сценэ)

(һүниин байдал, hара гэрэлтэнэ)

Юртэмсын байдалай худхалдашоод

Юунэйшье боложо байhые угтаа бүри

Юрын амитанай ойлгохын аргагүй

Юрэдөөл, хулгөөн саг байгаа тиихэдэ…

 (гунигтай хүгжэм)

Нэгэ хүн сценэ дээгүүр хүндэлэн гүйжэ ошоно.

(Тэрьедэhэн хүн бии болоно)

Баяртай нютагни… Баяртай-ай-ай! Хойноhоонь ЧОНойхид гүйлдэжэ ерэнэ.

Нэгэниинь: Баригты! Ангиин дайсаниие баригты! Асарагты!

сэрэгшэд: Мэнэ гэhээр! (гүйлдэжэ ошоно)

Iүйлэ

II үзэгдэл

hэеы гэр соо эхэ басаган хоёр.

(хоюулан юуб даа хэнэ)

Эжы: Ямар зэбуун саг боложо байна гээшэб? Ганса минии убгэн угы болошоогуй еhотой. Монгол моёо гээд лэ иишэ-тиишээ hундэлдэхэнь тургэдэшэбэ даа. Зөөри зөөшэдөө хэрэгтэй хун hэн хал даа. Ай, хоорхэй, ямаршье саг манда тудаба юм бэд даа? Ум маани бадмай хум.

Должон: Ямар саг? Би юушье ойлгоногуйб. Аба гараhаар арба гаран хоног болобо. Юун болоо гээшэб?

Эжы: Дугар hэли-дэли ябаха хун бэшэ, али тэрэ ЧОН  гээшэнь орошоогуй юм гээбы даа, юундэб даа зурхэмни ондоогоор худэлнэ. Хаарта жээртэшье бэдэржэ ябаагуй юумэл даа. Муул юумэн болобол хадаа. Aй, хөөрхэй, Бурхан Гончок сумм.

Должон: Аба ерэжэ байгаагуй юм гу, хулеэжэл байял даа. Та бидэ хоёр юу хэхэбиибди даа, яахабиибди даа, хулеэел даа.

Эжы: Эдэ, мал адуугаа ондо оруулха дэн бэлэн хэрэг бэшэл даа. Бүhэтэн— алдаhан зон хаража байхада нютагтаал аха дүүнэрээрээ абяа-хабяа, бэе-бэедээ туhалан байдаг лэ даа.

Должин: Буhэтэй хунтэйл hаа, яахашьегуй hэмди,  юундэ таа намда аха, дуу хубуу  тур—гуй юм та?

Эжы: Бурханай угөөгуй юумые юун гэхэбши, шиил ганса басагамнай, урдаа хараха хумнай ха юм ши.

Должон: Юун хэрэггуй юумэ хэлэдэг гээшэбта даа. Аба ерэнэ ааб даа.

Эжы: Должаан, хундэ хэлэдэггуйшье hэм даа, унихэнэй зосооhоомни муу унэр гутадаг болонхой, hаянай убдэхэнь тургэдөө,  угаа биишни удаан бирахагуйл хаб даа. Ерэ даа наашаа (таалана hуумгашаа).

Хайратайхан уриёо гансаарыень орхёод хада гэртээ харишадаг угыл hаа болохо hэн ха. Хунэй хуби уйлэ гэжэ байдаг юм даа, тэрээнhээ хэншье тэрьелжэ шадаагуй юм.

Басаганиинь уяраад газаашаа гарашана, хугшэн бодоод аалихан ябаад гэр соoхи байдалтаяа хахасаhан мэтэ болоод дуугарна

 Дугарниш угы, ори гансахан басагамни яахашье юум ааб даа, хуби заяаниинь  энэ хатуy сагта хаагуурынь хутэлхэ юм?

(Зали)

III узэгдэл

(Газаа  худ— тала. Унеэд тугалай м—рэлд—н, адуунай инсагаалаан дуулдана). Должон  малаa дахана адуулна хэбэртэй.

Должон: hаадь! Малаадай, малаадай тугалаа дахуулаад яба. (Малнууд руугаа hарабшалан хараад) Абатан яhала адуу малтай зон байгаал даа, эдээнииень би яагаад гансаараа ажаллаха, хараха хун гээшэбииб? Абамни… эжымни! (уярна) юундэ намайе гансаарайм орхёод ябашообта?! (зали). Хайшаа ошохо, хэндэ тушэхэ болонобиб? (hуушана нюураа буглөөд.)

(Дуун соностоно)

Уншэн ганса хайлааhан

Ундыхэёо яагаа юм?

Уншэрөөд ябаhан басаганай

Унэн нухэр хаaна юм?

(гунигтайгаар дуулана)

(гэнтэ мориной тубэрөөн дуулдажа хун ерэнэ хэбэртэй). Должон зогсоод шагнаархана, харана.

Балдан-Дугар хуршэнь ерэнэ.

Балдан-Дугар: Сайн гу, Должон!

Должон: Мэндээ! Хуршэ хаанаhаа, хайшаа ошобош?

Балдан- Дугар: Шамайе эрьежэ ерэбэб. Бухэли hуни шононуудтай тэмсэжэ, тумэр-тудэгэ наяруулхыеш дуулажал ябаа hэм, теэд намдаш яахаш арга болоогуй, баhал шононуудтай тэмсэжэл хонооб. Абадашни буу байдаг hэмнай, тэрэнээ абаад ябахаа яанаш?

Должон:  Быншье бы, теэд тэрээнииешни яагаад hомолхо, hургэхые мэдэдэг гээ гуш? Аба эжы хоёрнишье угы. Хээрын сагаан  талада  гансаараа малтаяа улэшоод байнаб. Турэл тутимнайшье хилэ гаража ошоhон hурагтай. Намда мунөө туhалха дутын хун угы, ганса годон гасуу, умхирhэн сэргэ шэнги болоод лэ…

Балдан-Дугар: (таhа дуурэн) Биишье баhа, шамhаа өөрэгуй тиимэл хун болонхойб. Эжымнишье баарhан тиимэхэн даа. Намдашни «Пус» гэхэ буу байна, малнуудаа дутэ хари байлгадаг, адуулдаг болоё, Должин.

Должин: Тиигэел даа.

Балдан-Дугар:  Убhэ хулhаа зониие хэлэжэ шамайе сабшуулаа гэлсээ hэн, тэдэш оролдоо гэжэ дуулдаа hэн. Хулhыень яhала hайнаар шамайе тулөө гэлсэгшэ.

Должон: Ехэ убhэ абаал даа, малдам хурэхэ байха.

Баладан- Дугар:  hаядаа бухы зон мал адууhаяа хамтаруулха, умсэ гэжэ байхагуй, угы болохо гэлсэнэ.

Должон:  Байгаа болоhон зөөриемнай хамтын болгоходонь, хэн эзэн байха юм? Ай, хөөрхэй, юугээ утанабши? Эзэгуй юумэн гэжэ байдаг юм гу?

Балдан-Дугар:  Бу мэдэел даа бишье ойлгоногуйб.

Должин: Биил зөөриёо угэхэгуйб! Залхуу зайрандаа дашуурhан золигуудта малаa угэhэн байгуужаб. Убэлд— hуулгамаршануудые абаад малаa ажаллуулхаб, адуугаа мануулхаб.

Балдан-Дугар: Саг хубилхань, хуниие хулhэлхэш угаа буруy болохонь мун— сагайхяар гэлсэнэ.

Должин: Саг сагаараа, сахилза хухөөрөө гэгшэ. Аба эжынгээ удхэhэн зөөриие миин угэхэгуй хаб.

Балдан-Дугар: Уданшьегуй налогоор дараха ха, теэд өөрөөл мэдэхэ хун бэзэш даа, би шамайе hайханаар hанадаг, зурхэ сэдьхэлдээ дутэ хадагалжа ябадагтаа хэлэнэ гээшэ аабзаб даа.

Должин: Биишье баhал шамда тиимэ хандасатай болошооб (аягуйрхэн hагад хэлэнэ)

Балдан-Дугар: (Хухюутэй) Хорёод  хурэжэ ябаhан хоёр хорёо, хотон, дэрэ — шэрдэгээ ниилуулхэдэмнай яаха юм?

Должин: Эрэ хунтэй ханилаашьегуй аад, юун гэхэ юм даа, гэнтэ сугтаа айл булэ болоё гэхэдэш баhал намда тиимэ байна.  Шамда мунөө «Заа»- гэхэ болоо hаа, басаган хун харида гэдэг хадань танайдал, танай гэртэ орохо болоноб. Теэд  эжышни юун гэхэ юум?

Балдан-Дугар:  Юун хэлсээн байхаб. Эжымни hайн айлай басаган, тэрэ басага абаха байгааш гэгшэл.

Должин: Намайе гэртээ оруулхын урда тээ hайса бодожо узэ. Намдашни зөөри ехэтэй гээд, hомон зублэлhөө хатуy даабари ерэнхэй. Хэрбээ «Кулак»-гэжэ намда нэрэ угэхэ болоо hаань хойшолонтой байхал даа, таанадта.

Балдан- Дугар: Юуншье болог, айнагуйб, уйлрөөрөө болохоб. Бэе-бэедээ дурлаа гэжэ байдаг бэшэ юм гу? Хайрата гансамни, би мунөөдэртөө шамайе абаашахаб.

Должин: Мунөөдэр жисаа гарагни, углөөдэр гарагай дурбэндэ абаашахал юм бэзэш даа… Инаг хайрата шамдаа hаалта хэхээ hананагуйб. Гэртэш орохоб, бурхандатнай мургэхэб, гансал бэри болоо гээшэб гэжэ адуу малаa ниилуулхэгуйб.

Балдан-Дугар: Юун гэнэ гээшэбши, айл болоhон зон амин нэгэн бэшэ юм гу?

Должин: (нэнгээд мурыень, убсууень хасарыень эльбээд).

Шамда дуратайб, энээниием мэдэнэш,  ээм мурэдэш тушэхэдэм намда ямар гоё байдаг бэ, намайе тэбэрин унсэхэдэш, бэем халуy бадардаг. Теэд би шамайе хайрланаб, намайеш заабол хуулида хабаадуулха. Шамhаамни, зосоомни, хуугэд бурилдэхэ гу, нэрыемнай нэрлуулхэ, угыемнай дамжуулха хуугэд  маанадhаа улэхэ гу, бу мэдэе, бурхан мэдэхэ.

 Удаадахи узэгдэл 4-хи картина.

Зудэруушэг хун юуб даа ургэлhэн галдижа ябатараа гэнтэ согсоод шагнаархана.

Дуун соностобо:

Ардагай hайниие адуунhаа барижа

Айдар гансадаа ошохом ха даа

Зоболон сагай уеш hаань даагаа

Жаргал гээшэмнай ерэдэг байнал даа.

Зудэруу хун: Энэ Балдан-Дугар баян басагантай хамжаха hанаатай дуу дуулаа боложо ябана гу? Байзагтылши, таанадайшье саг ойршоо. Нам шэнги хамагаа абхуулаад ганса гозуули болоод ябахал байхат. Аа-аа-аа- ямар саг, ямар саг. (Толгойгоо тэбэреэд убдэг дээрээ унана). Аглаг дайдаараа адуу малтай, аймаг соогоо хундэтэй хунуудээл нэгэн энэ болоод ябанаб. Аа-аа-аа! Улэн хооhон ула соорхой гуталтай золигууд. Байзагтылши, байзагтылши.

Балдан-Дугар: hайн гу? Энэ таа юу  хэжэ байна гээшэбта?

Зудэруу хун: Юу хэжэ.  Дуулаагуй хун гуш,энэ улэн хооhон золигууд бухы зоорииемни буляажа абаа. Тэрэ сулэлгын газар абаашахаhаань урид тэрьелжэ гараад ябанаб. Хулеэжэ бу ядагты таанадыешье хамахaа байна гэжэ дуулаа hэм.

Балдан-Дугар: Бидэшьеш дунда шадалтай зон гаралсаха угы юм губди. Орой баян зонуудай, хулhэншэдые бариhан зонуудай зөөриие хамтална гэжэ ойлгоо hэм.

Зудэруу хун: Хари, шинии хэлэгшээр тииhэн байгуужаг. Тэрэ шинии Жалсанай басаган Должон гээшэдэш найдалганатар гэдэгуудынь ерэхээ байна гэжэ дуулаа hэм.

Балдан-Дугар: Юу хэлэнэш? Хэзээ?

Зудэруу хун: Тэдэш саг удэрөө хэлэдэггуй зон. Эрэ хун эхэнэр хунэй тулга, аршалха, абарха шадалтай юм hаа оролдо! Тэрэ Жалсанай басаган Должон гэдэгшни малаa уhанда туугаад ерэжэ ябана бэшэ гу? Намайе хараагуйш, намтай уулзаагуйш. (ошоно).

Должон: hайн гу? Хаанаhаа ерэбэш? Ямар халуун удэр гээшэб, малнуудни ангашоо.

Балдан-Дугар: hайн, хун зонуудаар hэмээхэн ябаад юу боложо байhыень шагнаад ерэбэб.

Должин:  Энэ голые уруудагша хэн гээшэб?

Балдан-Дугар: Баhал зөөри-зөөшэ ехэтэй оройл хунуудэй нэгэн бэлэй даа. Гэр булэёо эд зөөрёо бултыень алдаад уй гашуудалда,уур сухалдаа дарагдашоод лэ ябанал даа. Толгойнь худэлнэ, а агу гэжэ hанахаар даа.

Должин: Зай, ямар hонин суглуулаад ерэбэш даа?

Балдан-Дугар: Шамтаяа мунөө уулзаад байхада ямар hайхам даа!  Зурхэмни, сээжэ соогоо багтахаяа болёод шам руумни дугташажал байна. Харыш тойроод, алтан дэлхэймнай ямар гоёб. Ши бидэ хоёрто шубууд дуугаа зорюулна! Дуулана гуш?

Должин:  Биишье шамтайл адли баяраар билтаржа байнаб. Шинии зурхэн, минии зурхэн тон адляар сохилжо байна…

Теэд, хэлыш даа ямар hонин болооб?

Балдан-Дугар: (hанаa алдаад) Танай гэхэ юм гу, али шинии гэхэ юм гу , юун гэхэ юум. Хамталха, бэшэ эд бараa хаялсаанда хаяха гэлсэнэ. Аймагhаа найдалгатанар ерэхэ юм ха.

Должин: (шэгээ хобхо татан) хэлээл hэмнайб. Намайе хуулида хабаадуулха… абаха гэhэн юумэеэ абаха гэhэн хуyли засаг ааб даа… Абаг!.. Эсэгэм хэлэгшэ hэн, засагай дээрэ хэншье гарахагуй, гэбэшье тэрээниие  хэн  бэелуулхэб — тэрэ хэлсээтэй!

2-хи уйлэ

5-хи узэгдэл

Буутай харуулшан: Где здесь Жалсанова Должин? Почему не отзываешься? Кому говорят, поторапливайся.

Должин: Я-я-я, здесь, здесь (зон сооhоо гарана)

Буутай харуулшан: Тургэлэ, тургэлэ, турэхэ hамган шэнги алхаабши! Кому говорят! Да с ними говори, не говори, азиаты, что с них возьмёшь?

Ноён харуулшан:  Все будете рыть землю и построите землянку. Врагам народа не положено хоромы. Будете жить в землянках, и работать на лесоповале ясно! Идите работать!

6-хи узэгдэл

   Землянкын газаa хэбэртэй (харуулшад зониие асарна ). Должин умывальникта нюур гараа угаана. Баhа нэгэ хугшэн гараа угаахаяа ерэнэ, ажалhаа ерэжэ байhан уе, удэшэ. Тряпкада гар нюураа аршанад.

Хугшэн: Хунэй зөөридэ обтоошьегуй, өөрынгөө зөөрёор лэ байгаа hэм ди даа. Улаaн хуyли гээшэмнай улад зоноо хашажа байба хаям даа. Барhан, басаган, ши яагаад дайралдаа гээшэбши даа?

Должин:  Зөөритэй айлай басаган аад, энэ боложо, ябанаб даа, юун гэхэб. Бухы з—ри хуряагданхай,  эсэгынгээ утаhан буhэ, мунгэн хутага хоёрыел буляалдажа абаа hэм даа.

Хугшэн: Ай, х—рхэй, ерэхэ сагай бухы хуугэд иимэ юумэ бу узэhэй даа, бурхан Гоншок сум… Байза, шиимни юундэ hаянай уруу дуруубши?

Должин: Нютагаа hанааб, Балдан-Дугараа зуудэндэ харанаб, эндэ байха аргамни hалаa. Мунөөдэр  тэрэ барhан hамгые унаhан модоор даража алажархиба. Юун боложо байна гээшэб?

Хугшэн:  Ай, бурхан, тэрэ ой модо руу, хубшэ руу ошожо бу зутара, яhаа хаяхаш. Хун гээшэ шэхэтэ тархияа шэрэжэ ябаhан сагтаа амиды ябаха, алтан дэлхэйдэ хун боложо эхэнэр турөө хадаа, ури хуугэдые турэхэ -иимэ ехэ уялга байдаг юм даа. Бишье бирахаа болибоб, hэлхэн, хабадарни бэлхууhэндэм хурэбэ, алаба гээшэ ааб даа. Убгэн гэжэ баарhамни Беломорканал гээшэдэнь ябана гэжэ дуулаа hэм. Хоёр хуугэдни хаaна юм. Мэдэхын аргагуй.

Должин: Эрьехэ наран байдаг юм гэдэг бэшэ гу? Ехээр бу гутагты. Би эндэhээ тэрьелхэм, эрид шиидээб, хоёрой нэгэн, али таа намтай…

Хугшэн: (Гараа ургэжэ тогтоогоод) Далаад хурэжэ ябаhан би далдын болоо юум аабзаб даа.  Убгэжөөлни ажалай хатууе хэр дабажа гарахаб даа, харин хуугэдни нютагаа бусажа магад гэжэ найдалтай,  алтан дэлхэйтэеэ хахасаа юм бэзэб даа. Яахаб, урда наhанай уйлын уреэр ябана гээбии даа. Ши өөрынгөө арга боломжоор эндэhээ мултаржа узэ, бэшэ  ондоо харгы шамда угы.

Должин: Яагаа уйдхартай юумэ хэлэнэбта бэеэ шанга бариха гэдэгтнай…

Хугшэн:  Хурөө, хур—, намай бу hамааруула, бу аргада. (дэгэлэйнгээ хормой дороhоо) энээхэн хусын хууханаг соо шараhан  алтан бэhэлиг, шэхэнэй hиихэ, мунгэн бугааг, хэды шурэ  юу хээн байха, харгыдаа бэрхэ сагай болоо hаань, hаад ушараа hаань, эдээнээ тэдэ амитадта эдилгэ угэхэш, иимэ ажалда ябаhан  зонш энэ мэтэдэ аргагуй мээхэй гэжэ иишээ туулгажа ябахадаа адаглаа hэм. Зай, саг эльгээжэ байнгуй, эндэhээ мултархаа бодо. Энэ тамаhаа мултарха гээшэш бэрхэтэйл хэрэг даа, бэрхэтэй. Теэд ши бэе hайтайш, залууш, зоригтойш, туйлажал узэ.

Должин: Абгай, hайнта даа, hайнта даа, угайдхадаа хуугэдэйнгээ нэрэ обог хэлыт, магад, би мултаржа, уулзажашье болохоб.

Хугшэн: Базаргурын Шойнин, Дугар хоёр лэ хубууд лэ даа. Амиды мултаржа шадаа hаа Агын дасанда  манай хойтын ябадал хуулээрэй, тиигээ hааш хойто турэлдөө Доншуур маани хусөөхэб, тиимэ аргатай  hаа даа.

Должин: Алтан мунгэтэй болоhон, яажа энээнээ хадагалжа, буляалган, хулуулгангуй ябаха хумбиб. Бодохол гээ ха даа бодохом.

Хугшэн: Зай, басаган, хориной hара гарахань хожомой хунэй унтаха саг. Бальжиниматай удэр. Яба, яара, шамдуун.

III— уйлэ. VI— узэгдэл

(Ород сэлеэнэй уйлсоор Балдан-Дугар ошожо ябана, гэнтэ хойноhоонь буряад эхэнэр ооголно)

Должин: Балдан-Дугар гуш даа, байдаа, Балдандугар гэнэ бэшэ губ?!

Балдан -Дугар:  hорьмоhоо харанагуй хун бэзэб? Али тэрэ ГПУ- гээшэнь тагнуул гу? Тэрьелхэ байна.

Должин: Бай гэнэб! Танинагуй гуш? Би Должинби!

Балдан — Дугар: Юу?! Должон? Должон (гараа hарбайгаад урдаhаань гуйшэнэ) Должон гээшэ гуш? Амиды!

Должон: (хоёр гараа hарбайгаад арай арай хул— hольбуулhаар, уярhаар)

Амиды ябаhан энэ бэемни шамтаяа золгохо хубитай байбал даа. Ухэлhөө бэшые узөөд ерэhэн энэ айбала бэеыемни тэбэрииш даа, шангаар тэбэрииш даа, унахаа байнаб. (бархирна).

Тэрэ холын дайдада улэн хооhон убдэг дээрээ мулхижэ ябахадамни, хул дээрэмни хусэ нэмээн бодхоодог hулдэмни — ши байгааш! (тэбэрилдэнэ)

Балдан- Дугар: Зөөри-зөөшэёо, гэр бараагаа аба эжыгээ, турэhэн нютагаа бултыень алдажа, иимэл хубитай хоёр байба гээшэ бэзэбди. Шамhаа хойшо бухы зөөриёо абхуулаад, хатуy даабарида тудаад байхадаа, эжымнишье мордошоhон, шамайемни хойшо сулэжэрхиhэн, юрэдөө, хоёрой нэгэн  гээд лэ Нэршуу хэндэшье хэлэнгуй ябашоо hэм.  Угы  hаам, намайе баһал шамдал адляар сулэхэ hэн, угышье hаа алаха hэн. Ород сэлеэнуудээр, нэгэ газар удаан тогтонгуй нилээд лэ ябагдаал даа.

Должин: Намдашни хэлэхэ, хөөрэхэ юумэн нилээд олон, теэд эндэ бэшэ ха юм даа, яахамнайб?

Балдан-Дугар: Эндэ танил, тала болоһон наһатай ород айл байна. Намайе турэhэн ури шэнгеэр hанаха даа, барhад гурбан хубуудээ алдаhан, ехэнь hамга абажа урдиhэн байhан. Бэринь ондоо хунтэй  хамжаhаншье hаа, аша хубууень дахуулаад эрьежэл байдаг. Балейн приискада худэлhэн хун, аргынь оложо ажалда оруулхаб гэhэн юумэ. Тэндэ ошоё.

Должин: Ород зон гээшэш ехэнхиниинь hайн зон гэжэ  аяар тэрэ Туруханскаhаа наашаа ерэжэ ябахадаа ойлгооб даа. Энэ хэлэгшэдэш унэншэнэб. Ошоё.

VII-узэгдэл

(Саб сагаaн скатертитай столой дэргэдэ 4 зон. 2 ород, 2 буряад. Самовар табяатай сайлажа байнад)

Иван Георгиевич: Слушай, паря, устройтесь на работу, ладно. Вишь, идет выдача паспортов, вот с этим, едреный кот, проблема, однако, получится, не получится… В совете говорят чужеземным мы говорят, не имеем права выписывать паспорта. Вот тебе рассуди, власть- то всенародная, конторские крысы только о себе пекутся, как бы чего не вышло.

Клавдия Павловна: Должинка, дед куда только не ходил, все без толку. Везде врагов, подкулачников ищут.

Балдан-Дугар: Пора нам сматывать удочки, чего доброго, вам навредим. Должин, с утра пораньше нам пора собираться на дорогу.

VIII-узэгдэл

Землянка сoохи байдал. Должин эдихэ юумэ бэлдэнэ хэбэртэй

Балдан — Дугар: Ехэл зохид газарта байдалаа тухеэрбэ гээшэ хабди, хажуудамнай булаг. (тойрожо хараад) газар гэрнайшье яhала хунэй байхаар болоо, хоёр оонигорхон онгоошхо яhалал гэрэл угэнэ.

Должин: Зуб лэ даа. Теэд яажа амидараха барhaд гээшэбибди? Эдихэ хэрэгтэй.

Балдан-Дугар:  Хари, бишни хуряахайда ошожо ерэхэм гээшэ гу.

Должин: Иван Георгиевичтанай угэhэн талханшье, саалашье шэлэбэ. Яhалал ехые, өөhэдынгөө арга шадал соо угэhэн байгаа даа, ямар дэлгэр сэдьхэлтэй айл гээшэб даа. Бишни сулэлгын газарта ябажа,  hархяаг танихатай болоhомни болоо юм гу, уш— хажуугаарынь манай талаанда жэмэсэй элбэгые хэлэхэ гуш.

Балдан-Дугар: Нээрэшье аргамнай hалахань гээшэ аабза, хуряахайтан дан холошье бэшэ, хахад удэрэй газарта байна. Боро хараанаар хурэхөөр гараха болоо ха, углөөгуур улаа наранаар ерээд байхаб. Юу хээ угэхэгуй юм ха гу, хуряахаймнай нилээд гар  татуу хун гээшэ, теэд яахаб, ондоо арга угыл даа.

Должин: Зай, теэд ошоод узыш даа, наряар лэ ябаарай, хуряахайтандаа тодхор лэ бу татая. (\уугаад эдеэлнэ) Должон гэнтэ бодожо  охижо эхилнэ. Гуйжэ гарана.

Балдан-Дугар: (өөртөө) Энэм яабаб, усэгэлдэр намда мэдуулхэгуйе оролдоhон баhа  иигэнэ hэн, нюурынь харахадам соохорложо байhан тухэлтэй. Юрэдөө. Энэмни хээлитэй болоо юм гу? (Должон орожо ерэнэ. Юумэ ойлгоогуй хэбэр узуулэн) бииш ой соогуур нэгэ хэды ябаад ерэхэм, «ябаһан хун яhа зууха гэлсэгшэ». (гаража ошоно)

Должин: Угаа хээлитэйшье болобо гээшэ аабзаб, тиимэл шэнги байна. Нарайтай болоод засагай газарhаа дайганажа ябаhан бидэ яаха болонобибди даа? Ай хөөрхэй, «ум маани бадмай хум» (ажалаа хэhээр халааhа  халаhаар байтарынь, 3 ханяаhан абяан дуулдаад Балдан-Дугар орожо ерэбэ).

Балдан- Дугар: Шэбьеэгэй боори хурөөгуй ябатарни ой соо модо отолхо абяан  дуулдахадань, тэрээн тээшэ дутэлхэдэм убhэн балгаан байба. Байраар байhан янзатай. Хажуудахи модоной гэшууhэндэ энэ буу улгөөтэй байхадань, абаад хуршэ ерэбэб. Энэмнай буу даа.

Должин: Теэд, баригдаа hаа яахабибди? Ойлгоно гээшэ гуш? Энэшни тэрэ хунэй хоолойгой тэжээдэг зэбсэг байгаа ёhотой. Энээнииешни бэдэрээб гэжэ манайда байра оложо ерээ hаань юун болохо гээшэб?

Балдан-Дугар: hухэ, магардаан хутага,  нэгэ муу донгорогhоо бэшэ зэбсэггуй зон яахабибди? Тэрэнэйш энээ руу ерээ hаань, буруy харуулжархихаб. Хёерой нэгэн болоhон маанадта юун бэ? Аа- нэгэ хурзэ байна, бэшэ зэбсэг алин бэ? Угы.

Должин: Ямар хатуy шэруун абаритай болошообши? Иимэ бэшэ hэмнайш,  нимгэн сагаан сэдьхэлшни яашооб?

Балдан-Дугар: Бэшэ яа гээбши? Шонын дунда байгаад, тэдээн шэнгеэр улиха хэрэгтэй. Бэшэ ондоо юумэн байхагуй.

Должин: Иван Георгиевичтан яагааб? «Долоо дахин доройтоошье hаа, найма дахин ундыхэ» гэдэг ха юм.

Балдан-Дугар: Орхи. Тэрэш ондоо хэрэг. Хэрэггуй юумэ бу шаша. Орохо гэргуй, байха байрагуй, өөрын мэдэхэ зөөригуй, хун амитантай уулзаха эрхэгуй болоод ябахадаа хун юун гэжэ хэлэхэ юм. Хурэг. Хуряахайнда ошохо сагни  болобо, hэргэмжэтэй байгаарай, газаa — зосоо оролтогуй. (буугаа абаад гарахаа забдана)

Должин: Шишье ойлгожо яба, ан гурөөл хараад, буу наяруулбаш, тэрэ ой соохи хунш гансата ойлгохо.

Балдан-Дугар: Заа, заа мэдэнэб, мэдэнэб. Байза, дабhа, шиирэ мартахагуй байгааб. Шамда юун хэрэгтэй гээ бэлэйш?

Должин: Тэбэнэ. Утаһа шурбэһэн, буд- hад гээд hамгадта хэрэгтэй юумэн барагдаха hэн гу даа, угөө hаань асараарай.

(Ошоно)

IX-хи узэгдэл

(Углөөгуур наран гаража байhан янзатай. Должон гэр соогоо ябана гэдэhээ эльбэнэ, зосоохинь удьхэлнэ хэбэртэй)

Должин: Барhан, юун гэhэн юумэн гээшэб даа. Гараха сагтаа, гарахал юм бэзэ, теэд «бодхуулай»- ури боложо турэхэ, юун гэhэн уйлэтэй амитан гээшэб даа. Яажа амидараха гурбан гээшэбибди? Хойшонхиёо бодоходо  бэлэгуйл байна даа.

(3 ханяагаад Балдандугар ороно)

Балдан-Дугар:  Зай, Должомни, ямар хонобош даа, hэжэглэмээр юумэн болоогуй бэзэ?

Должин: Угы, hайн лэ хоноолби даа.

Балдан-Дугар:  Тэрэ модо отолдог хун гэртээ ошоо юм гу, усэгэлдэр ой сооһоо абяан дуулдаагуй, убһэн балгаан соошье хун угы, унтари хэбтэришье угы, хооhон. (асарhан юумэнуудээ тулам сооhоо гаргана). Хуряахайтан яhала юумэ угэбэл даа, тон ехэ олзомни гэхэдэ хуряахайн угэhэн hомон, hанажал байгаа hэм, хуряахай агнуушан хун ха юм. Аа мартаад байнаб туйсэтэй зөөхэй угөө hэмнай туламай оёорһоо гаргана.  Бухы хэрэгтэй юумыемнайл угөөл даа.

Должин:  Хуряахайтандаа дутэшэг байра тухеэрhэмнай болоол байна, hайнууд байна гу даа? Хуугэдынь хэды бэлэй, томонууд боложол байгаа юм ааб даа.

Балдан-Дугар: Барагууд байна. Колхоздо яhала бараг худэлнэ ха, олзотой гэнэ һэн даа. 2 хубууд, 1 басаган томонууд боложол байна. Ехэ хубууниинь бухал шэрэнэ ха. Хөөрхэнууд гээшэнь, бага атаархан алдаабдаа.

Должин: Айлай хуугэдтэ бу атаарха. Бидэшье хуугэдтэй болохобди, гэдэhэн соомни худэлжэ байна.

Балдан-Дугар: Юу хэлэнэш, ямар ехэ баяр дуулгабаш. Хубуун hаа нэрыемнай нэрлуулхэ, басаган шамда туhалха.

Должин: Шинии ерэхын урдахана гэдэhэн соомни худэлөөд юм гу, али удьхэлөөд юм гу. Юрэдөөл «би байнаб»- гэhэн янзатай мэдээ угэнэ hэн. Гараханшье гарана абдаа. Харин ши бидэ хоёр яажа хул дээрэнь гаргаха зомбиибди, hанахадал бэрхэтэйл, аймшагтайл байна даа.

(Бодолгото болон \ууна)

X –узэгдэл

Тэрэл землянка, Должон гэртээ гансаараа шорой шохой хамана, сэбэрлэнэ.

Гэнтэ газаа хунэй дуугаралдаха дуулдаад 3 ханяагаар Балдан-Дугар Гэлэг-Доржо хоёр орожо ерэнэ.  Туламтай юумэ тиишэнь табина.

Гэлэг-Доржо: Сайн байна, Должон.

Должон: Сайн. Энэ хаанаhаа дайралдабаш?

Гэлэг-Доржо:  Би шамайе унихэнэй хараагуйб, оройдоо хубилаагуйлши. Балдан-Дугар бидэ хоёр ой соо гэнтэ бэе бэеэ харалсаад, сошоодш абаабди, буу буугаа тодхолсоод байтараа бэеэ бэеэ танижа, хоюулаа адли бодхуулнууд хадаа номгоржо, уулзажа нилээд удаан өөрэлдэhэнэй hуулээр, сугтаа байе гэжэ хэлсээд, энэ орожо ерэбэбди.

Должин: Хари, шамайе сулэлгын газарhаа тэрьелээ гэжэ нютагаарнай зэрэб угэ ябана гэжэ дуулаа hэмди. Зай, яахаб, ушараал хадаа ушараат, «тамын амитан тамада жаргалтай» — гэжэ абяа- хабяа байхада бурил hайн юмаабдаа.

 Балдан-Дугар:  Шамайе бу марга гээ бэшэһэнгуб, минииш hамган иимэл байха, саанахи, наанахиие ойлгохо, халуун шулуу долёожо урдёо гээшэ бэддаа. Должон, галаа тулэе, нэгэ гура унагаагаабди, барагханаар мяха шанажа эдие.

Должин: Тиигэе, тиигэе. Гэдэhээ улдоо ёhотойт. Би  галаa тулэhуу, таанад мяхаяа эмдэгты.

(Хоёр бэһэтэн тиигэе гэлдээд гарана).

Должон: Эрэ хоёр угэ нэгэдээд , эдихэ ууха юумэ   тамтылханшье тамтылха, теэд олон болоод, тэрээндээ дуйрөөд,  милисэ- халисада мэдэгдэжэ, бузар юумэн болохогуй юм гээбы даа, теэд яахаб, шааслангаараа болохо, болоо юм гээбди даа.

(гэнтэ шангаар ёолоод доошоо hуушана, гэншэнэ. Энэ уедэнь хоёр буhэтэн орожо ерэнэ. Мяхаяа бариhан)

Балдан-Дугар:  (мэгдуугээр) Яажа байнаш? Орондоо ошо.

Гэлэг-Доржо: Эхилбэ гээшэ бэддаа, нарайлхань. Уhа халаая, тулёо залhа ехээр бэлдэе, галаа шанга тулэе, хуйтэ абхуулжа болохогуй, байза, би хуй\э хундэх болоноб узэ\эн хун хадаа,  ши юумэ бэлдэ, таhалга руу бу ороорой, би өөрөө, hуулдэ дуудахадам ерээрэй.

Балдан-Дугар: Зай, Должомни хунгэрхэнь, газаамнай хуйтэн даа, убэлнэйш болохонь даа. Гэлэг-Доржотой  эдихэ хоолтой, умдэхэ хубсаһатай болохо гэжэ яhалал хулгай, худалшье хээбди даа.    Харуулшанииень hогтоогоод сельпошье тонообди даа, хэнэйшье юм ааб даа, бараг hайн саршье сохёобди, мяха ехэтэйбди, тэрэ сельпогой оёдолой машинаар Должон юу хээ оёно, хэрмэ-жэрмэшье яһала олзолообди, госпушнинада тушааха ар\аншье элбэг. Яһалал олзо хээбди юрэдөөл ядамаргуй байнабди, теэд  энэмнай удаан ургэлжэлхэ гээшэ гу? Хэр бээ баригдаха сагай болоо hаа, энэ бишыхан уримнай яахаб? Ай, хөөрхэй, hанахада хэсуул байна даа, табилан хаагуур табиха юм.

XI— узэгдэл

Землянка соо 3 хун ажалаа хэнэ. Буубэй унтана.

Балдан Дугар:  Энэ гэрнэй хуйтэрхэнь  тиимэшье дулаан бэшэ, һэб-һаб гэхэл гээшэ ха, гэнтэ энэ хуугэеэ хадхаляатуулаагуй hаа hайн байгаа. Милисын зургаан дээрэhээ ехэ заналта абаа юм гэлсэнэ, тэдэ хада уулаар, ой модон соогуур, хотон сэлеэнээр бодхуулнуудые бэдэрхэнь гэлсэнэ. Сула мухар талаан тудахагуй, энэ бар\ан хубуугээ яаха юум гээшэб? Энэл hанааем зобооно. Айлда абаашаа hаа яаха гээшэб? Теэд хэнээдэ тэжээгыдтаа гэжэ угэхэ гээшэб?

Должин: Юу хэлэнэб гэжэ хэлэнэш. Турэhэн хубуугоо, шуһанhаа таһарhан уриеэ би хэндэшье угэхэгуйб, яагшабши.

Балдан Дугар:  хэрбээ энэ хуйтэн газар гэртэ, hалхи абажа убдоод халяа hаань, угышье hаа бодхуул маанадые милисэ бариба гэлэйг, яахаб? Ухэнхаар амиды байгаа hаань дээрэ бэшэ гу? hайн айл дайралдаа hаань, угоо hаа дээрэ гэжэ хэлэхэб.

Должин: Угы,  минии зурхэ сэдьхэлhээ,  мяханhаа тапарhан мяхаяа, шуһанhаа таһарhан уриёо… угы, угэхэгуйб!

Балдан Дугар: Бишье баhал, ори ганса хубуугээ… Хара хараhаар убэдхоогоод алдахаа hананагуйб, гэнтэ маанадай баригдаа hаа,  энэ газар гэр соо улэхэ, милисынхид «Ангиин дайсад» , «бодхуулнууд»  гэжэ  нэрэтэй ябаhан  маанадай уриие хайралха гээ гуш?  Угы даа! Энэ гурэн турын  тээрмэш маанад мэтын зонуудые уй талхан болгоод хаяха, ойлгыш даа. Шадахадаа бэшэ, ядахадаа, зобоходоо иигэхэ баатай болонолби. Намайе уриёо хайрланагуй гээ гуш, угы даа, бухы бэемни гансал зосоогоо бархиржа байна. hайн айлда угэбэлнэй, хун болохол, ойлгоно гуш? Алтан дэлхэй дээрэ —рын гэр  байдал тухеорхэл, ойлгоно гуш? Амиды ябахань хэрэгтэйл, Должон.

Должин : Би ухаагаараа ойлгоноб, теэд минии зурхэндэ ямар хушэр хундэб даа, мяханhаам мяха таhалжа хаяhантай адли… убшэнтэй… Гэлэгдоржо юундэ абяагуй байнаш, энэ Балдан Дугарта нэгэ юумэ хэлыш.

Гэлэгдоржо: Угы, би хоюуландатнай хэлэhуу даа. Нээрээшье энэ зоболон соогуур арайл гэжэ олдоhон ури хуугэд хайратайл даа, теэд айлда  угэхэhөө бэшэ ондоо харгы угыл хадаа, ухөө hэн гэжэ hанажа ябанхаар, амиды ябаа байха гээ hаа дээрэ бэшэ гу? Энэ зайжа ябаха соогоо нэгэ айлайда орогшо hэм, hайн зантай, сэхэ  шулдаан зон, байдалыншье hайн, теэд өөhэдын хуугэдгуй дээрэhээ голхордог, бурхан маанадта хуугэдые заяагаагуй даа гэлсэгшэ hэн. Урдань ури бэегуй айлда ури хуугэдые угэдэг hааб даа, теэд тээсгэн хурэхэдэм хоюулаа байна hэн даа.

Балдан Дугар: Шулуунhаа нялууниинь дээрэ гэгшэ, орлилдоод юумэнэй урда орохогуйбди, ши, Гэлэгдоржо тэрэ танилайдаа энэ хубууемнай абаашаха болоо хаш, бидэш өөһэдөө ошолдоо һаа, hалажа ядаха, уй хай табиха, нёльбоhоороо хубуунэйнгөө харгы хааха, бутэхэгуй юумэн болохол даа. Должон, хубуугээ hайса эдеэлуулээд, дулаанаар мансылахаш, харгыдань хухуулхэ хурэhэн hунhөө хайлуула, амhарта соо хэ.

Должин: Ухэhэнhөө ута амин дээрэ… Хайшан гэхэб даа. hайн айлайда дайралдаhандаа гээд, бурхандаа мургэхөө бэшэ, хубуунэйнгөө тулөө мургэхэһөө бэшэ улөөгуйл даа.

IVуйлэ

Должон арһа элдэжэ дуурэбэ хэбэртэй. Тулам гаргажа эхилнэ.

Должин: Минии оёhон, элдэhэн, бутээhэн юумэнуудые ши, Гэлэгдоржо ошожо наймаалаад ерэ, тэрэ хэрмэнэй арһануудые госпушнина абааша. Харгыдаа hайса эдеэлэ, гал дээрэ халуун эдеэн байна, ши Балдан Дугар баhал эдеэлэлсэ би юумэ бэлдэһуу.

Балдан Дугар: hэргэмжэтэй ябаарай, болгоожол ябахаһаа дээрэ юумэн байхагуй. «Бережёного бог бережет» гэжэ ородууд зуб хэлэдэг. Шоно шэнги хунэй нюдэ харахагуй ото хоргодохо гээшэш бэрхэл юум даа, яахаш зон юм аабзэбди даа.

Гэлэгдоржо: ябажал байдаг харгымни хадань бараг юм бэд дээ. Зай, би ябабаб, юу захихабта?

Должон: Захихаш юун байхаб даа, мэдэнэ хаюмши, дабһа, сахар, шиира гээд лэ тон  хэрэгтэйл юумэеэ абаарай, мунгэнэйнг—л аргаар болооройл даа.  Тэрэ танил айлһаа гарангуй, тэдээнээрээ наймаа хуймаагаа хуулээрэй.  Газаа мяхан бэлдээтэй байха, тэрэ айлайдаа угөөрэй, тэдээндэ яhала туhалуулнал гээшэбди.

(Балдандугар шиидхээд ерэнэ)

Балдан Дугар:  Гэлэгдоржо ургэбшэ ехэтэйл ошобо гээшэ, сагаалган хурэтэр хурэхэ энэ тэрэ юумэ асарха угы юм гу. Зай, Должон, бишни буугаа ургэлөөд гарахал болоол даа, шоные хулнуудынь хооллулдаг гэдэг ород зон,  энэ зуб лэ дээ, бидэн шэнги зон шоноhоо доро  байдал эдлэжэ байна хабди, ши  тэрэ  Гэлэгдоржиин буу хажуудаа хээд hэргэмжэтэй байгаарай, би ошобоб.

(Ошоно)

XIII—узэгдэл

( Землянка соогоо Должон   юумэ хэнэ.

Гэнтэ  хунэй 3 ханяаха дуулдаад Балдан Дугар орожо ерэнэ)

Должин: Зай ямар олзо омог асарбаш?

Балдан Дугар: Бирабашьегуйб даа, нэгэл хура дайралдаа, хоёр шандага баряаб. Ород зоной дуратай мяхан юм гу даа.  Саада хадын тобогорой оройhоо дурамбайдахадам. Хамтаржа колхоз болоhон уладай ажалайнь бутэсэ hайн лэ гээшэ ха. Намартаа дутэшэг ошоходом дуу дуулалдажа ябаад лэ ажалаа хэнхэй hэн… бидэ тиихэдэнь ойн оёорто. Зөөри  зөөшэ ехэтэй гээд лэ хэды шэнээн хашуулаа, хайруулаа гээшэбибди. Тэдээнпээ бидэ нэгэшье доошо бэшэ ажал хэхэл һэмди гэжэ hанахаар. Теэд…

Должин: (Таhа дуурэн) Хада уулаар гаража, хажуугаарынь ябажа эдэ бугэдые обёорно, харана хаюмши даа, харин би  энэ газар гэрэй солсон болоhон байнаб. Юун гэhэн уйлэ гээшэб. Хун амитанаар харалсаха, хөөрэлдэхэшье аргагуй. (Буруу харашана)

Балдан Дугар:  Заа, хайшан гэхэб даа, дулаан болоходо хуряахайнхяар халта ябаад еруужэбди, иhээ гээхэш.  Байз. Гэлэгдоржо гараhаар хэды хонобоб даа?

Должин: таба хонобо, удаан  болоно, энээнһээ урагша 3 хоноод лэ ерэгшэ бэлэй. Юумэн болоо угы юум гээбы даа, муу зуудэ хаража хонооб. Зосоомни нэгэ тиимэ булхитэй байна.

Балдандугар:  Хари, унтажа байхадаа ёолоно, гэншэнэ гээшэ гуш, ойлгохоор бэшэ байгаа… Баhа минии ургэhэн хурэхөө болёод, унтажа ядааб.

Должин: Минии  hанахада…

Балдан Дугар: Бай, бай даа (шагнаархана) тэрэ хухюур модо оло тоншожо байна, гурба тоншохо ёhотой hэмнай. Зай даа,  хэрэгшье буруудаба гээшэ. (гуйжэ бодоод 2  буу абана) Должон, тэрэ туулмаг, hомонуудые аба,     узэлсөөд лэ hалаха болоо бэзэбди даа, тургэлэ гарая. (гаранад)

 

XIV узэгдэл

(Нэгэ обогор шулуунуудай саана бэеэ нюугаад, буунуудаа бэлдээд хулеэжэ байнад)

Балдан Дугар: Эдээнтэй тэмсэлдээд лэ hалахабди, амидыгаар гартань орогдоногуй ха. Буунуудыем hомолжо угөөрэй,  гоёохо юумэн hалaа, хоёрой нэгэн болоо!

Должин:  Тэрэ, тэрэ модоной забhараар Гэлэгдоржиие туугаа, 2 милисэ. Харана гуш?

Балдан Дугар: Гэлэгдоржиин хажуудахиие мухарюулжархиһуу (буу һурэнэ), буугаа hарбайгаад hомоло гээд, нуг— буу абана (буу һурэнэ)   ай, урдибэгуй барhан, байза, шамайе 2 милисые будана. Халаг Гэлэгдоржо. (Гэнтэ эндэ тэндэпээ буунууд hурэжэ, Должон доошоо хорошобо, Балдан дугарай ундэгэд гэхэдэ дахин буу hурэжэ, Балдандугар толгойгоо ганзагалаад тэндээ унашаба. Должон толгойень ургоод харахадань ухэшэhэн байба ).

Должин: (Балдандугараа тэбэриһэн шэгтээ) Хэн хэлэхэб намда, иигэжэ оршолон зоболон эрьедэг юм гу?! Хэнэй, юунэй урда, залу напандаа хулисэшэгуй тиимэ нугэл хэпэндээ… Хэнэй, юунэй урда энээхэн заяадаа, хэмжэлшэгуй тиимэ гэм уудхэпэндээ, эхэнэр турэhэн табисуур хубияа, эдлэжэ hyуха талаангуй байгаабииб?!

Хоер милиисэ гарынь хулижэрхинэ. Урзэгэ турзэгэ гуулээд абаашана.

 МОНОЛОГ

Должон сулэлгын 10 жэлэй хатуy шэруун хэhэлтэдэ хуртэбэ. Засаг зургаанда шоодборилуулжа, зоoри зоошэеэ, адуу малaа хуряалгуулпан, уйлэ малaа узэhэн, ури хуугэдтэшье байха аргагуй, хэдэн жэл ан, арьяатан шэнги хун зонпоо дайганажа тайга хубшын оеороор ябаhан эдэ хайрата убгэ hамга хоерой хубинь иимэ байбал даа.

Должон амяараа бэетэйл хадаа, амиды ябанал даа. «Балдандугартаяа адли буудуулжа hалахааш яагаа гээшэбиб»- гэжэ hанахаар зоболондо хуртэпэн, энэ эхэнэр амидын тамада хуртоо. Черновска гэжэ шахтада хулдоо  шагабша углаhан, ябаган тэргээр шулуу нуурhэ зоохэ, эхэнэрhээ байха эрэ хунэй тэсэхээр бэшэ хундэ ажал, яндан муу хоол, хуйтэ нойтон байра- эдээнhээ боложо Должон харанхалан муудажа унаба. Тэрээниие бэеынь тэнхээхэ газарта абаашахадань, анханай шэрхил ха даа ухэлhоо гаралсаа hэн. Иигээд зоболон дуурэнэгуй, тэрэниие тамын орон гэгдэhэн Магадан ябуулба.

 

V—уйлэ

XV—узэгдэл

Магадаанда, ажалшадые холлуулдаг столово соо.

Рустам: Зай, сайн, Должон, (даараhан янзатай гараа эльбэжэ барин) ажал ямар ябанаб даа?

Должин: Яахадаа сайн, сайн… сулэлгын газарай ажалай сэгнэлтэ тэрэл юум ааб даа… Сулэлгын саг дуурээ гэжэ хухиhэмни, шамда нютагаа бусаха эрхэ хапагдахан гэжэ ойлгуулхадань, эндэ  ажалда ороод, жэл тухай боложо байнаб (табаг соо эдеэ хээд) наашаа hуу, эдеэлэе.(эдеэлэнэ).  Би шамайе хара ажалаар хоолойгоо тэжээдэг хун бэшэ гэжэ адаглагшаб, элдэб унгын бэлин тэбшэг хэлэхэгуй, хун  бухэндэ адли хандасатай, бэеэ гэтэр абаад ябадаг хун гэжэ харагшаб.

Рустам:  Би тан шэнги  табигдаһаншье hаа, баһал нютаг ороноо бусаха эрхэеэ  табан жэлээр хаһагдаhан хумби,  тиигээд эндэхи hургуулида  туухын багшаар худэлнэб.

Должин: Багшаар? Хари, хари зуб лэ тухайлааб. Нэтагтаа юу хэшэ байпан хумта? Угы, юундэ юушье хоорэдэггуй, хун зоноор ниисэдэггуй ябадаг гээшэбта?

Рустам:Юун гэжэ юм даа, яhал бараг ажалтай байһан хум. Казань хотын дээдэ hургуулинуудай нэгэндэ туухын кафедрада доцент байгааб. Нэгэ лекциингээ уедэ студентнуудтээ хэлэhэн хум: « Монгол-татаарнууд эзмдэхы дайнуудые хэдэг байhан, олон улас гурэн турые  бутарган hандаргаагаа, хун амитаниие хайра гамгуйгоор хюдаа гээшэнь зуб, харин дэлхэйн хугжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулпан. Жэшээнь:  Ород гурэнэй монсойжо нэгэ томо гурэн болохо хэрэгтэ ехэ тулхисэ угэhэн юм гэжэ хоорэhэмни студентэнуудhээл гараhан юм гээ бы даа, намайе националист шэглэй  хара этэгээд гээд, 58-10 статьягаар суудлээд энэ ябана гээшэб ».

Должин: Ай, хоорхэй, иимэ эрдэмтэй зониие бапал… Маанад мэтын мунхаг зонуудшье зубоороо, заа, тэрэшье тэрэ,  бухыл амиды амитадта хуртэhэн лэ болоно. Гэр булэ ури хуугэдтанай бии юм гу?

Рустам: Бииншье был байха, теэд унинэй холбоогоо таhалhамди. Минии хаагдаад байхада, hамгамни хоер хуугэдтэеэ ерэжэ, шамhаа бидэ арсанабди, ши манай убгэншье бэшэ, эсэгэшье бэшэ гэжэ мэдэрнэбди, арадай дайсантай суг байжа шадахагуйбди гэжэ НКВД-дэ мэдуулгэ баряабди гээгшэ hэн. Тиигээд лэ дуурээ. Зай, хурэг даа, хуушан шарха hэндээд яахамнайб. Нэгэ пальто абаhан аад, тэрэм ута, аргатай hаа тааруулжа угэхэгуй гут?

Должин: Тааруулхада болоно ааб даа. Сулоо забhарта юу хээ оегшоб, ажалай hуулээр  ерээрээгты, хэмжээд, хээрээд ормынь олоно ааб заб даа.

Рустам: Зай, hанапан хэрэгни бутэхэнь ха, би ябапуу, эдеэн ехэ амтатай байба. Удэhоо хойшо ухибуудые суглуулха гээ пэм. Тэрэ пальтогоо ажалайтнай hуулээр абаад ерэхэдэ болохо гу?

Должин: Болохо, болохо, тиигээрэйгты.

(Рустам гаража ошоно)

Харахада, хоорэлдэхэдэ, бодолтой, даамай хун янзатай. Нам шэнги ганса годон бэе, пэли-дэлишье бэшэл ха.

 XVI—узэгдэл

(Должоной таhалга соо, Должон эдеэ тухеэрнэ хэбэртэй)

Должин: Да, да.

Рустам: (гарта ореолтотой юумэ барипан) Болоно гу? Должон, hаалта хэбэгуй бэзэб?

Должин: Угы, угы, хубсаhаа тайлагты, дээшээ гарагты, сайлахабди.

Рустам: (Хубсhанайнгаа энгэрпээ саарhанда ореолдотой сэсэг гаргаад Должлндо угэнэ. Тряпкада гараа аршаад Должон абана. Рустам стол дээрэ нэгэ шэл архи энгэрэй хармаанhаа гаргаад табина).  Зуб юм гу, буру юм гу, бу мэдэе, энээниие абаад ерэбэб.

Должин: Яахань даа, би тамхишье татаагуйб, архишье уугаагуй хунби (сэсэгыень епотой ундоод стол дээрэ табижархина) Сэсэг гээшые хунэй гарпаа абажа узоогуйб, ород эхэнэрнууд юу  алимай  абаhан шэнгеэр гар хулоо арбагануулжа байгаад ушараа алдагшад, би буряад эхэнэр, тиигэжэ шадахагуй байнаб, хулисоорэйгты.

Рустам: Бараг, бараг. (Нэгэ стеклянка оложо уhа хээд сэсэгээ табина стол дээрээ). Ойлгооб, яhатан бухэн ооhэдын гуримтай, манай татарнуудташье иимэ заншал байгаагуй юм гэжэ хугшэн эжым хэлэгшэ hэн.

Должин: (стол дээрэ эдеэн бэлдэгдэбэ, хоер самсаалтай стакан табигдаба). Заа, сай бария, эдеэлэе.

Рустам: Энээнээ хараад байха губди? (толгойгоороо заана)

Должин: Аягалагты, аягалагты, би ороной тэнгэридэ, нютаг оронойнгоо эзэдтэ ургэпуу.

Рустам: (аягална) Зай,  юунэй тулоо ууха бибди? (мургэлдуулхээ забдана)

Должин: Хулеэгты, хулеэгты, би ургэхэм (толгойдоо малгай хээд ургэхоо гарана. Дороо ерэнэ) Зай, энээхэн соо оеортонь еhотой хэгты. (ууна, эдеэлэнэ)

Должин: Зай, хэмжуур абая тэрэ таhалгада пальтогоо умдэгты.(ошоно)

(hооргоо ерэбэд)

Должин: яhала hайн, жэнтэй будоор оегдоhон пальто, хоер хоногhоо бэлэн болоно ааб даа. Заа, таа тэрэ архияа баригты, эдеэлэгты. Би орохо гарахам, ажалаа хэхэм, таа яаралгуй эдеэлэгты.

Рустам: (аяга соо дуурэн хэжэ барина) Зай,гэжэ, ажабайдал гэжэ тиимэл байна даа, орео, ойлгохын аргагуй. Гэр булэшьегуй, хэндэшье хэрэггуй, годон толгой…  хаана гээшэб, хотын сэгээн гэрэлтэ гудамжанууд, театр, кино?! Хуу hалaа hуноо. Урдам юун бэ?..  Гансаардалган, хугшэрхэ наhан. (Тархяа гунхуулаад стол дэрлэнэ)

Должин: Ай, барпан даа, hогтоо юм гу,  ороходонь хангал гутанхайл hэн. Уудаг боложо  ябаhан хун ха даа, гансаарыень табижа болохогуй зууража болохо, амарад гээд тэлэрнэ ааб даа, орон дээрэ абаашажа дааха гээшэ губ? (пугадаад шэрэнэ)

 XVII— узэгдэл

(таhалга соо Должон баhал эдеэ юуб даа хэнэ. Рустам орожо ерэнэ)

Рустам: (Бэедэм таарама габ гэмэ пальто умдэнхэй ,нэгэ папка баринхай). Сайн, Должон. hургуули руугаа ошожо ябанаб,  хуугэдтэй зужэг табиха hэмди,  энэ сценарии бэлдээд ябанаб, репетиици хуулэхэм. Байза, усэгэлдэр удэшэ танайда ороо губ даа?  Тиигэhэн шэнги буур туур толгойдом ороно. Хулисоорэйгты… юуншье гээшэб даа, (hанaа алдана) энэ архида татагдажал байна хаб даа.

Должин: (эдеэ хэнэ) Эдеэлэгты, hуугты, hуугты.

Рустам: (hyуна, эдеэлхэ зуураа) Усэгэлдэрпоо хойшо эдеэлээгуйб, зосоом хоршогоножо байна, пайнта даа. Ехэл амтатай эдеэ танай гарhаа эдидэг ааб даа, hайнта даа, садааб, ябапуу даа.

XVIII— узэгдэл

(Должоной тапаг, юуб даа хэнэ. Уудэ тоншоод пугтуушаг Рустам ороно)

Рустам:  Хулисэгты намайе, репетициин hуулээр баhа уугааб, гансааран байхадаш маанад шэнги вольно болоhон эрэшуул архитай ерэнэл даа.

Должин: Зай, ерээл хадаа hуугыдтаа, сай хэhуу, эдеэлэгты, хубсапаа тайлагты.

Рустам: Баярлааб, Должон,  суг пуужа сайлая, хулисэгты нэгэ шэл асарааб,  hаалта хэхэгуйб, яаралгуй уугаад ошоходом болохо гу?

Должин: Буряад зон хэр угпаа хойшо  хумдэмуушэ зон юумэ гэжэ эжым хэлэгшэ hэн. hуугты наашаа, сай баригты, би танда стакан асарhуу, дээжыень газа ургэхэб. Тиигээд таа сэржэмээ баряарайгты.

(Рустам аягална, Должон ургэхээ гарана, Рустам эдеэлнэ, бапа хээд ууна)

Рустам: Ай, гэжэ даа, турэhэн нютагни, Казань шамайгаа,  урооhэнш нюдоороо харадаг hаа,  гудамжааршини халташье паа ябадаг haа, институдайнгээ уудэ, кафедрынгаа сонхо газааhаашье hаань даа харадаг паа… теэд, унгэрhэн саг руу ошохо харгы байхагуй. Ай, гэжэ даа унгэhэн саг руу Ошохо харгы байхагуй. Уни бутарhан гэртээ ерэхэдэш, халуун эдеэгээр угтажа байдаг hамган, «эсэгэмнай ерэбэ» гэлдээд, баяраар билтаран байдаг хуугэд,  дуратай ажалшье, ухаан бодолыш сумм эзэлпэн туурэг-монголнуудай нюуса удханууд- эдэ бултадаа хуу хаанаб?  Хуу hалaа, hэегуй арилаа. Тэрэ саг тэхэрихээ болео, теэд хайшан гэхэб, юун гэhэн уйлэ хуби гээшэб? (Зали). Ууна. Энэ Совет гурэндэ ямараар этигэдэг, унэншэдэг байгаабиб?  Шуhа мяхаараа большевик партида шутэн ябааб, теэд алим бэ тэрэ hузэглэhэн hузэг, найдал… юун гэхэб, тэрэмнай хуу зэрэлгээн, унэн юумэ унэhэ шоройтой худхагдаа…

Эльгэмни мэдэжэ байна, гэр булыемни хайража, заналтаар, ушоошье бэшэ hанагдаагуй зорлиг зэбуун аашаар хашажа, занажа, намhаа «арсанабди» гэhэн гар табилгатай саарhа- дархалаа. Хаалтада абтаад байхадам, мушхэбэри хэхэдээ, ямараар аашалдаг гээшэ hэм: сохихо, наншаха, хюмhанай саагуур  шэртэhэ шаха, хул дээрэш бухэли hуни зогсоохо, хуниие хун бэшэ болгожо шададаг нохойнууд. Ууна. Должон, тухайлнаб, ши эдэ бугэдые баhал дабаhан хаямши даа.

Должин: хаягты, хаягты саашань, элдэб юумэ бу шашагты, хуушан шарха бу hэндэгты. Нигуулэсэхы сэдьхэлээ хиртуултэгуй. hайн тээшэнь бодохо,  юумэн гээшэш hанaа дахаха гэхэ юм. Намдашье  элдэб эреэнээр бодохо сагууд болопон ааб даа, тэрэ одоо нюуса бэшэ-ээ.

Рустам: Хая, хая!..  буддистын амаар дуугаржа байнаш. Дурбэн унэн, арбан саган буян, арбан хара нугэл тухай академигууд Ольденбург Шербацкий  гэгшэнуудэй лекцинуудтэ шагнаhан аадзаб даа,  монгол- туурэг хэлэнуудш алтай булэгэй гээд,  монсойжо гараха юм шуу. Хая, тэрэш хумхиин тооhон. Тэрэл баддын шажанш хэлэдэг ха юм: «Хуу хогоосоон шанартай» Зай, тэрэ дээгуур матереэр яахамнайб. Хоб хошо  зоогоошэд, алуур дээрмэ хээшэд энэ дэлхэйн голо эрьелдээ сагта барагдахагуй, hунэхэгуй. hайн- муу, унэн- худал, саган- хара- эдэш эхир юм гэхэ. Тиигээшье hаань, муу дотортой, али бухые буру  тээшэнь hэжэглээшэдэй шупаар  дуурэжэ эдеэрлэhэн хара бэдьхыень таhа шахаад, улан гараар хайражархиhайб. hуни hэрихэдэш, нюдоор дуурэн нелбоhон. Оорыгоо хайрлаад бэшэ, hамга хуугэдни хаанаб даа, газарай мухартай  хаягдаад, улэн хооhон, дааража, хулдэжэ ябана гэжэ  зуудэлоод ааб даа. Ууна.

Хайшан гэхэб, хуби заяанай  табисуур иимэ байгаа- уйдхар, зоболон эдлэхэ гэhэн уйлын хатуy табилан. Элдэб  эхи  захагуй бодолнуудhаа юм гу, али юун бэ, мэнэ-мэнэ архи баридаг бологдоо. Зосоохи сэдьхэлэйм  шурэб hуладаа,  hула табиhан пур, дэмы табиhан дээhэн болоод лэ ябагдана. Ши, ойлгоно епотойш, Должин,  мэдэнэб. Ши гэпэндэм хулисэ. Ай, гэжэ даа. Унгэрhэн саг руу ошохо харгы байхагуй, хусэгдэхэеэ болео. (Улэhэн архияа эбдуусэн хэжэ ууна. Уданшьегуй hогтожо эхилнэ, нэгэ муугаар дуулана).

Галабhаа наашаа эрьелдэhэн

Газар дэлхэйн жама

Гансаардахын далай узэхэ

Гасаланаар дуурэн напан…

(столдоо пуумгашаа унтажа эхилнэ).

МОНОЛОГ

Татарстанпаа гарбалтай, эрдэмэй  кандидат Рустам Хусаиновтаяа эбтэй эетэй, бэе бэеынгээ угэ даалсаад, гэр байдалаашье дангигараар барижа, япала пайн байба. Хээлитэй болопон Должоной «Одоол эхэнэр турэпэн епондоо эхын жаргал эдлэхэм ха»— гэжэ сэдьхэлдээ баяртай, хусэл зоригой дали ургууланхай ябатарынь, умай соохи уринь тогтоогуй.

 Рустам нухэрынь хатуу хундэ байдал, харуулшадай доромжолго тэсэжэ гарапаншье паа, уян сагаан сэдьхэл, зоолэн панаа бодолтойпоо гу, али архиин хорондо абтапаар гу напа барашаба.

Ажабайдалай хатуу шэрууниие дабажа, дутынгоо зониие пубарюулан алдаашье паа, Должон нигуулэсхы сагаан сэдьхэлээ алдангуй, турэл пайхан нютагаа бусаха уйлэ хубитай байпаниинь тэрэ бэлэй!..

 

XIX—узэгдэл

Нэршуугэй Сельпогой хажуугаар саган буурал уhэтэй хулhоо пулаадаар аршажа hyуна. Гэнтэ хунгэн машинын абяан дуулдаад тогтоно хэбэртэй. Дурбэн хубууд ерэжэ, тэдэнэй дунда тон Балдандугартань адли шарайтай хун ябалсана.

Должон:  (Мэгдуун бодожо) Бай, бай, ши хубуун Бадараа гээшын хубуун бэшэ аабзэш?

Тэрэ хун: Бабушка, я по бурятски не понимаю, говорите по русски.

Должон: Отца твоего как зовут? Не Бадара Цыдыпов?

Тэрэ хун: Его в живых нет, давно умер. Да, действительно, мой отец Бадара Цыдыпов.

Должон: Ай,ай, я Жалсанова Должин – гээд зурхэеэ баряад  доошоо пуушана, аманиинь ангагад гэнэ дуугаржа шаданагуй. Нюдоорынь дуурэн нелбопон.

Тэрэ хун: Бабушка, что с тобой?  Вы знакомы были?

Должон: Да, да, давно… (саашань дуугаржа шаданагуй)

Тэрэ хун: Ну ладно, передам матери привет от вас, как там Жалсанова Должин, Досвиданья.

(Бэшэнэйнгоо хойнопоо ябашана)

Уданшьегуй машина хунхиноод ябашана.

Должон:  Уhые  уруудаhан хун хаб даа. Нэрыень hуража урдибэгуйб. Халагни, халаг,  ямар газарта, хана байдагыеншье hуража шадабагуйб. Газар дээрэ улэhэн ганса уритэео хоорэлдэхэ хубигуй хун байгааб.  Уhан нарайгаар айлайда угоод ундылгэлсоо, ургэлсоош бэшэб даа. Балдандугар бидэ хоерой шуhанпаа тапарhан ганса хубуумнай, «Балдандугар, дуулана гуш?!»   хубуумнай дэлхэй дээрэ амиды ябанал даа!

МОНОЛОГ

Агын дасанай хойто хажууда оршодог Сагаан убгэндэ гараа хургэн  байжа, эрхи мухарюулпан хугшэн hугэдэн зогсоно. Энэмнай Жалсанай Должон гээшэл даа.  Холын хуйтэн хизаарта сулуулээд,  зэбуурхэмэ мунхаг ааша, мундуу шэруун хусэрхэлгэ, хату харьяа турмын харуулшадай зэрлиг абари зан хайран байгаа наhаяа сулэлгын газарнуудта удаан сагай туршада хонжооhоншье hаа даа, бурхан шажанаа мартаагуй буян уйлэдэхэеэ дасан ходо ябажа, гороолхо, зальбарха, ургэл оруулха гэжэ унэн саган сэдьхэлпээ бурхан сахюусануудтаа наманшалан hугэдэжэ, «Эхэ зургаан зуйл хамаг амитанай тулоо улзы хутаг, ундэр заяа, гуйжа ябаhан энэ эхэнэр, хоорхэй!»

Унгэрhэн саг ошоhоор ошоо, «Хара хирээгэй» хаагалдаг уе унгэроо. Хундэтэ харагшаднай, хашагдажа, сулуулжэ, захагуй зоболониие hэтэлжэ гараhан ами  бухэтэй, хатyу зоригтой юрын буряад эхэнэр тухай  мэдээд, шэрхииень гайхаад, зобоhон тулиhыень мэдэрээд, hузэг буяна алдаагуйдэнь бэшэрээд,  дэлхэй шорой худэлгэжэ ябапан хун турэлтэн, бэе бэеэ хайрлаха, гамнаха нигуулэсхы сэдьхэлтэй ябаhайбди даа…

(«Ум мани бадмай хум». Булта гаража наманшалаад мургоод, дохихо. )

 Пьесу написали:

Базарсадо Цыденов,

Цырендоржи Цыденов

апрель 2014г.

 

 

ФОТО ЗУРАГ черно белое-фото — из материалов уголовного дела, остальные — со спектакля Зуткулейского народного театра «Уйлэ хуби байдаг гу?» по мотивам рассказа Д.Цырендашиева «Бандит Долгор». Спектакль, был поставлен в с. Зугалай 28 мая 2015г. Зрительный зал ДК был полон, землякам очень понравился спектакль, в котором повествуется о трагической судьбе простой зугалайской женщины Долгор Жаповой, прошедшей все ужасы сталинских лагерей, но сохранившей любовь к родной земле. Ее хорошо помнят зугалайцы старшего, и среднего поколения. В спектакле зуткулейцев были ярко выведены образы самой Долгор (в спектакле Должин), ее любимого Балдан-Дугара (Бальжинимы), Гылык-Сэнгэ (Гылык-Доржо), Жалсарая (ноен харуулшан). В главной роли сыграла ветеран зуткулейского народного театра Дыжит Ринчинова (Дылгырова). Режиссер — Дашинима Раднаев, сценарий Цырендоржи Цыденова, Базарсадо Цыденова.