Эхэ эсэгэ

Буряад арадай үльгэрһөө һабагшалһан шогто зохёол
***

Урдын урда сагта,
Уhан далайн

Шалбааг байхада,
Үндэр уулын

Болдог байхада,
Бүмбэрсэг энэ дэлхэйн
Бии боложо байха үедэ,
Болоо гэhэн юумэл…

Үндэр тэнгэриhээ
Бурхан баабай
Байгуулжайhан дайдаяа
Гэнтэ обёороод,
Гайхаба ехээр,

Сошобо ехээр.

Ургамал соо ургамалш бэшэ,
Амитан соо амитанш бэшэ,
Хайратайхан гэгшын
Байгаалиин алдуу
Харайжа ябаба.

Хоёр хүлтэй,
Хоёр гартай,
Толгойтой.
Хүсэтэйб гэжэ бахархаһан,
Биб гэжэ энгэрээ наншаһан,
Бардам гээшэнь бараггүй,
Огсом гээшэнь олиггүй,
Үрзэгэр гээшэнь үзэшэгүй,
Хэрзэгэр гээшэнь хэлэшэгүй,
Гар хүлынь эзэгүй мундуу —
Айхаар, жэхыхээр.

Бурхан ехээр гайхажа,
Хундан духаяа эльбэжэ,
Хар-хар маажаба ха:
Тогоонойхиёо ехэдүүлээд,
Хундагануудаа хон байсар
Бари бариhаар,
Мангартаа диилдэн,
Мэти ехэ алдуу
Газар дэлхэйдээ
Гаргажархёо юм гүб?
Хүнэй хүбүүн гээд, үшөө
Омог гэгшээр нэрлээ гүб?

Теэд..,
Омогынш омог,
Барагынш бараг аад,
Юугөөр энэм дуталдаhан
Барнааг гээшэб?

Оониин ааниин, шэртэhээр,
Бурхан багша тааба ха:
Хүнэй хүбүүнэй
Хажуудань ябаха,

Харуулынь болохо,
hүлдынь үргэхэ,
Унабалынь бодхоохо,
Тороболынь тогтоохо,
Мууень даража байха,
hайень үргэжэ байха,
Хулжуурдан гэнтэ,
Хажуу тээшээ харайбалнь,
Хазаар ногтынь ханхинатар
Хатуу гэгшээр хазаарлаад,
Харгыень зүбөөр заажа байха,
Хабhанайнь саана
Хатуухан хабиргай болон,
Торхогойнь хаяада
Тулгама түшэмэл болон,
Уг амиинь залгаха,
Хүбүүень мансылха,
Уртадань уняа гарган,
Халуун сайень аягалха,
Гэрээр дүүрэн hанаатай,
Гэрэлээр дүүрэн шарайтай ,
Эхэнэр хатан дутаад байбал…

Хоолойгоо бурхан заhажа,
«һайн бэшэ»- гэн, гэмэржэ,
Дутуу дундынь заhахам гэжэ,
Этэгээдтээ эжэлынь олохом гэжэ,
Тэнгэриин хүүхэниие бүтээбэ ха.

Алдуу хэхэеэ айжа,
Анхаралтай байба,
Айхабтараар оролдобо.

Одо мүшэдэй элшые,
Халуун наранай уриие,
Газар хүрьһэнэй зөөлэниие ,
Һүбэлгэн ухаа, хурса хэлэ,
Шуран шамбай, мэхэ гохо,
Эди шэдишье болон,
Бүхы хэрэгтэй юумэ
Бултыень шэлээд,
Үгэбэ ха хүүхэндээ.

Гайтайхан тэрэ бутээлниинь
Гараhаар лэ галабые гайхуулба.
Нюhатые хүн болгон,
Нюргатые хүлэг болгобо.
Үрбэгэрые эрэгжүүлэн,
Үгытэйе баяжуулба.
Үхэhэниие бодхоохо
Эрхы дээрээ эмтэй,
Дорьбогүйе hэргээхэ,
Долёобор дундаа домтой,
Альган дээрээ
Арбан аб гүйлгэhэн,
Хурган дээрээ
Хорин жэб хатаргааhан,
Альганай шэнээн арhаар
Арбан захатые бүтээжэрхихэ,
Хурганай шэнээн торгоор
Хорин захатые оёжорхихо,
Айхабтар бэрхэ,

Аягүй һайхан,
Дүрбэн тэгшэ талаантай,

Найман тэгшэ бэлигтэй
Тэнгэриин хүүхэн солотой
Хүнэй шэнги хүн-хүүхэн
Мүндэлшэһэн байбал.

Бурхандаа тэрэнь адислуулаад,
Тэнгэриин оёдолые дахан,
Мүшэдэй ошото мөөр мүрдэн,
Хүрьһэтэ газартаа бууhан ха.

Энхэрмэ дулаан,
Эхэнэр турэлтэн —
Эрын эрдэни гүүлэжэ,
Бүхы юумэнэй Эхин —
ЭХЭ гүүлэдэг болоо hэн ха.

Дэлхэйгээр таража,
Хүнэй хүбүү золгожо,
Зол жаргалаа олоходоо,
Тэрэмнай,
Тэнгэридээ хандан,
Һу сагааяа үргэн ,
Баяраа иигэн хүргөө hэн ха:
-Газарта мүндэлхэдөө,
Би, эхэнэр хүн,
Дэншье hаа
Үнжэгэн зөөлэн,
Ута үhэтэйш hаа,
Богони ухаатай,
Ута хэлэтэйш hаа,
Бирагүй шадалтай,
Шуран хүлтэйш hаа,
Шандаган зүрхэтэй,
Ахир гээшэм олиггүй,
Һула гээшэм оромгүй юм hэн.
Теэд,
Бурханай ашаар
Хүнэй хүбүү золгоо hэм,
Хуби заяагаа ниилүүлээ hэм.
Гуламтадаа гал дүлэтэй,
Галдаа согтой,
Газаагаа сэргэтэй,
Сэргэдээ уяха хүлэгтэй,
Гэртээ эзэнтэй,
Гасуудhаа хамгаалха
Нүхэртэй болоо hэм .
Хүнэй хүбүүн хүйхэр юм даа, теэд,
Галаб дэлхэй гаталха шадалтай юм.
Эсэгын хүбүүн эрхэ юм даа, теэд,
Эрхэш хадаа зоригтой юм,
Эсэгэ ороноо хамгаалдаг юм.
Тэрэмнай хүсэтэй юм даа,
Хужуун шанга шандааhатай юм.
Харатые хэтэ нэрбэhэн,
Оёоргүйхэн ухаатай юм.
Боротые бута бажууhан,
Уйгаргүйхэн булшантай юм .…
һээж-бээ..,

һажаншгүй, һуняангүй,

һанааш алдангүй,
Бурхан эхэнэрые
Шэхэнэйнгээ шиир
Болотор шагнаад,
Гайхахын ехээр гайхажа ,
Гэлигэр духаяа
Гэлиисэрнь эльбэбэ.
Һаарал hаншагаа
Һар — hар маажаба:
— Ямар иимэ,
Хара уhан дээгүүр
Үрмэ хөөрүүлшэхэ,
Яhагүй хэлэтые
Бүтөөжэрхибэ гээшэбиб?!
Ямар иимэ, хооhон талаар
Таряа ургуулшаха,
Элэшэгуй үргэтые
Байгуулжархиба гээшэбиб?!
Энэ шашагые
Тэсэжэ дааhан
Хүнэй хүбүүн
Үнэхөөрөөл
Гайтай байна даа,
Үнэхөөрөөл
Шанга байна даа…
Эрэ хүнэй досоо
Эмээлтэ морин багтадаг,
Аба хүнэй досоо
Ашаатай тэмээн багтадаг, гэжэ,
Буряадай хэлсэдэгынь
Буруу бэшэл ха, -гээд,
Бурхан ехээр гайхажа,
Холhон гааhандаа
Хатуухан тамхяа
Шэхэн,  һорон,
Шииганан, найтаан,
Хамарайнгаа хоёр нүхөөр
Хүхэ уняа бааюулан,
Миһэг-миһэг, маһаг-маһаг
Һугаа hэн гэхэ.

Тэрэл сагһаа хойшо
Хүнэй хүбүүн —
Эрдэни, Зэндэмэни, Хэсэ, Булад, Шэрэм, Бата, Золто, Зориг, Балта, Баяр, Наран, Жаргал, Этигэл, Найдал, Айдар, Алдар, Арсалан, гэжэ байжа, гоё һайханаар нэрлүүлэн,
Эхэнэр хүнэй эльгэлэн түшэхэ,
Эхэ хүнэй энхэрэн шүтэхэ,
Амтата эдеэнэй эгээн түрүү
Халуун дээжэдэ хүртөөлтэй,
Үргөө гэрэй эгээн хүндэтэй,
Хоймор талада hуудалтай,
Эхиин эхинэй Гол –
Хүндэ ямбатай
ЭСЭГЭ гүүлэжэ,
Галаб энэ дэлхэйдээ
Гайхамшагта hуудалаа
Эзэлээ hэн гэхэ.

Баира Бальбурова
2012 он февраль

Зураг — Р. Жимбиева.

Уран хүн