Батожаб Цыбиков. Түгэлдэр тайшаа.

Түгэлдэр тайшаа

Туужа 

 Агын алдар суута тайшаа

Түгэлдэр Тобоевой эдир наһан,

Найман эсэгын зайһанууд,

Шүүлингэнүүд тухай туужа.

 

ТҮГЭЛДЭРЭЙ ЭДИР НАҺАН

 

Н Э Г Э Д Э Х И  Х У Б И

НЭГЭДЭХИ БҮЛЭГ

 

1816 оной зунай дунда һарын тэн. Агын тала хүлгөөтэй, шууяатай. Эды һайхан зунай хэдэн үдэрнүүдтэ табан жэлэй саана баригдажа эхилһэн Агын хоёр дабхар үндэр сагаан шулуун дасанай барилгын түгэс дүүрэһээр арамнайн хуралда зуун гушан ламанар, тэдэнэй тоодо Сэлэнгын тунгалаг шэрээтэ Ринчинэй түрүүтэй хуража, дасанаа Даша Һүндэблиин гэжэ нэрлэбэ.

Хоёр үдэр, хоёр һүни үргэлжэлһэн гурбан мянга гаран зоной хабаатай, жара-далан һэеы гэрэй түхеэрэлгэтэй дасангай арамнайн баярай һайндэр болобо.

Хорёод наһандаа ябаһан Агын найман эсэгын зониие зонхилхо Тушаалай байшангай бэшээшэ Тобын Түгэлдэр хүбүүндэ эдэ хүхын дуунай үеын хэдэн үдэрнүүд ямар нэгэ үнгын һолонгото зүүдэн мэтээр үнгэршэбэ.

Энэ арамнайн һайндэрэй тараалай уншалга хуралгада Агын аха заха ноёд хойноһоо ерэһэн тайшаанартаяа үгы байхыень гайхаһаар, найр нааданда аяшаран татаһан хүбүүн боро үреэхэндээ мордоод, дасангһаа зүүлжээ Ага голой хойто бэеын харгыгаар аалихан, нохойн галгяагаар уруудана.

Уяатай хоноһон боро үреэниинь харгын хажуугай ногоо ябадал дундаа шүүрээд, шүрээд абана. Бага үдын наранай элшын шангадахаяа забдахадань, хүбүүн ногоон тэрлигэйнгээ дээдэ тобшо тайлажа, зүүн хойто Шулуутайн голһоо үлеэһэн һэрюухэн һэбшээндэ үбсүүгээ сэлин һэрюусэнэ.

Ябад гээд лэ тэрэ эжэлүүдгүй гэдэргээ хараха юм. Тэрэнэй нюдэндэ Ага голой хоймор энгэртэ урдань энэ үргэн нютагта үзэгдөө харагдаагүй гурбан алтан ганжараараа толорһон, хоёр дабхар хитагар шубуунай далидал  оройнуудаараа дэбин, мэнэ мэнэ агаарта дэгдэн хөөрэхөө байһандал, дун сагаан дасан харагдана. Зунайнгаа хүхэ тэрлиг нэмэрһэн үлгэн дайда үнгын шубуудай дуун доро гайхамшагта шэнэ шүтөөнөө альган дээрээ дүмүүхэнээр бүмэйлэн үлгыдэжэ байһандал үзэгдэнэ.

Энэ һайхан талын үзэгдэл хүбүүнэй сэдьхэл хүдэлгэжэ, тэрэнэй түхэреэн, үшөө нэгэшье уршалаагүй нюур шарайнь улайхадажа гэрэл ороод, соол харахан нюдэниинь барбагархан нидхэ дороһоо ошотоод орхино. Гэнтэ хүбүүнэй зосоо энэ гайхамшаг үзэгдэлые мүнхэлэн зураха, бэшэхэ дураниинь хүрэжэ, моринһоо һүрэжэ буугаад, үбэрһөө нэгэ тэбхэрхэн дэбтэр, карандаш гаргаад, газарта үбдэглэн һуужа, тэрэ саарһан дээрэ бэшэжэ, зуража эхилбэ.

Бэшээшэ хүбүүнэй түргэ түргэн гараа хүдэлгэн бэшэхэдэнь, тэрэнэй үдхэн хара нидхэ дороһоо ехэ хурсаар шэртэн хараһан нюдэниинь, морхогорхон хамар доронь жэмылдэһэн зузаан уралнуудынь, хүрьһэлиг хүри улаан болошоһон шарайнь ухаан бодолоо гүйлгэжэ, ехэ шуналтайгаар бэшэлгэеэ бүтээжэ байһыень гэршэлнэ.

Үнгэрэгшэ хабарай сагаалганһаа  эхилжэ үдэр бүри өөртэйнь болоһон элдэб ушарнуудые нэгэ зузаан дэбтэртэ тэмдэглэдэг болонхой. Мүнөөшье тэрэ гэртээ орхиһон тэмдэгтээ энэ шэнэ дасан тухай бэшэхэ, зураха абьяасынь диилэжэ, хээрын харгын бэлшэртэ моринһоо буужа, замда абажа ябаһан баахан халааһанай дэбтэртэ гурбан үдэрэй туршада хараһан үзэһэнөө богонихоноор тэмдэглэжэ абана.

«…Бүхэ барилдаан, һур харбаан, үдэшын түүдэгэй наадан. Илангаяа сугларһан зоной зосоохиие хүдэлгэһэн мори урилдаан ехэл хүлгөөтэй байгаа даа», -гэжэ хүбүүн бэшээд, карандашайнгаа үзүүр амандаа зуужа, нэгэ бага бодолгото болоно.

-Жороо хатарай урилдаан болоходо хүбдүүд отогой Сэсэгтэ Нэлбээнэй тэнсэлгүй түргэн гүйдэлтэй жороо морин хараани холо бэшэнээ орхижо, хии һалхиндал дэлһэ һамбайгаа хиидхүүлэн, дүрбэн табгайнь газарта хүрэнэ гү, али жэгүүртэ шубуундал адляар ниидэжэ, газарта хүрэнэгүй гү гэхээр түрүүлэн ерэхэдэнь, хүн зон хүхин бара солын дуугаар угтаба.

Тэндэ найрай үй түмэн зоной дунда, үндэрхэн добо дээрэ зорюута барюулһан шара торгоор бүрхөөһэн асари томо далабша доро зохёогдоһон олбогууд дээгүүр һолонго туяа татама хээ угалзатай дэгэлтэйнүүд, хаанай заяаһан аржагар-баржагар алта мүнгэ шараһан хүзүүнэйшье, энгэрэйшье тэмдэгүүдые үбсүүндээ яларуулһан, найрай хүндэдэ һогтон татаһан, Хойто-Хориһоо бууһан ноёд һайдууд ехэл гайхалданад. Торгон бүхөөгтэй үндэр үргөөгэй олбог шэрээнүүдтэ уригдаһан Хориин Дүүмын ахалагша тайшаа хурса харасатай, һоёо һахалтай, шаргал шара толотомо тэбхэр сагаан шарайтай, дуугаржа, хүдэлжэшье байхадаа хабатай Дэмбэл Галсанай, хоёрдохи тайшаа Бадма Павелай, дүрбэдэхи тайшаа Жэгжэд Дамбадугарай нүхэдтэеэ һууридаа согсогошолдон, энэ жороогой хурдан шэнжые бэе бэеэ таһа дүүрэн, шанга шангаар мэдээрхэлдэн хөөрэлдэнэ. Энэ халуун хөөрэлдөөнэйнгөө охиндо ама халамгай ахалагша тайшаа Дэмбэл Галсанай бүри гааража, залуу үнжэгэн уураг шара шарайгаараа зоной дундаһаа илгаран харагдаһан сэбэр гоё басагантаяа зэргэлжэ һууһан Агын ахалагша зайһан Мухуугай Намжилда хандахыень тэдээндэ ойрошог зогсожо байһан Түгэлдэр хүбүүн хараһанаа һанана.

-Намжил Мухуев, хүндэтэ ахалагша зайһан, дуулалши, энэ гүйдэлдэ оройлогшо жороо мориной эзэн хэн бэ?-гэжэ тайшаа ноёной асуухадань, тэндэ дүтэшэг һууһан Намжил зайһан үндэгэшөөд:

-Заа, заа, ахай ноён, би танай асуудал ойлгооб. Энэ гүйдэлдэ оройлогшо Нэлбээнэй Сэсэгтэ гэжэ хүнэй суута жороо Соохор гээшэ, -гээд, сахараригтаһан шара нюдэеэ эригэшүүлэн, шахагар хүзүүтэй зантагар толгойгоо ноён тээшэ нугалан дохино.

-Нэлбээнэй Сэсэгтэ гэнэ гүш, тэрэшни ямар тушаалтай, хэр баян хүн юм?-гэжэ хоёрдохи асуудалаа һурахадаа, тайшаа ноён эсэгэтэеэ зэргэлээд һууһан гоё гоо басагые хараад абана.

«Энэ ехэ ноён намда хандана бэшэ гү»,-гэжэ сэдьхэмсээрээ гансата уб улаахан болошоод, мэгдэжэ һууһан басаган эсэгэ тээшээ хараадхина. Эсэгэнь үни хада хүл дээрээ бодошоод, ноён тээшээ дохисогоогоод:

-Ахай ноён, Нэлбээнэй Сэсэгтэ гээшэмнай тиимэ ехэ баяншье бэшэ, ноёншье бэшэ, аминдаханаа зөөритэйхэн, хүбдүүд отогой хүн даа,-гэжэ харюусаба. Ахалагша тайшаа шарайгаа бүри һүрөөтэй шэрүүн болгоод:

-Хэнэйшье байг, хүндэтэ ноёд, намда, Хориин арбан нэгэн эсэгын тайшаада тэрэ гүйгөөшынгөө эзэниие дары дуудажа ерүүлээд, хурдан жороогоо намда бэлэглэхыень дурадхагты. Энэ һайхан жороо Соохор гансал ахалагша тайшаагай унаха морин, зүб хэлэнэ гүб, хүндэтэ ноёд?-гэжэ тайшаагай бардамлахадань, бэшэ ноёдынь үндэр зэргэтынгээ үгые дарья табилдан зүбшөөнэд:

-Зүб, тон зүб… Тайшаагайл унаха жороо Соохор. Мухуев зайһан, ахалагша тайшаагайнгаа зарлиг бушуухан бүтээел,-гэлдэхэдэнь, Намжил зайһан гүйгөөшэ моринойнгоо солые дудуулжа байһан Нэлбээнэй Сэсэгтые хүнөөр хэлүүлжэ ерүүлээд:

-Энэ гүйдэлдэ гарагша жороо мориёо асаржа, тайшаада бэлэг болгон үгэхэ болобош, тайшаа өөрөө иимэ зарлиг гаргаа,-гэбэ.

Энэ багта дээрээ ахагүй ноёдой «өөрынгөө гүйгөөшые үгэ» гэһэн хатуу зарлиг һанагдаагүйгөөр гэнтэ дуулахадаа, духаяа мунсаар сохюулжа оборготошоһон шэнги болоһон мориной эзэн нэгэ хэды амаяа ангагашуулан, бүдэнтэй, задарюун хара нюурайнгаа хүлһые бүһынгөө үзүүрээр аршасагаан, юунэйшье боложо байһыень ойлгожо ядан, абяагүй гүлдын зогсобо. Хайран жороо моринһоо һалахаяа байһанаа гэнтэ ойлгоһон Сэсэгтын өөрөөшье мэдэнгүй, ноёдой урдаһаа хүдөөгэй боро ажалша хүнэй сэхэ зангаар:

-Хүнэй зөөрие хүсөөрөө абаха ямар тиимэ хуули байдаг юм, тэрэ хуулияа намда олоной нюур дээрэ харуулжа үгыт, ноёд тайшаанар,-гэхэдэнь, тугаарһаа хойшо зоной һайхашаадаг тайшаагай малагар тэбхэр сагаан шарай гансата һориижо, хүхэ сагаан болоод, һууриһаа харайн бодоод:

-Маа, энэ хуули шамда хүрэхэ,-гэн, тэрэнэй нюрга уруу нэгэ ташуурдаад, улам сухалдан гааража, газар дэбһээд,-энэ мунхаг нохойе үтэр түргэн барижа, гэнжэлээд, морииень бушуу абажа ерэгты,-гэжэ түшэмэлнүүдтээ захирба.

Сэсэгтэ гэнтэ нюргаяа шабхадуулхадаа мэдээ ороһондол, эгсэ эрьелдээд, ой модон шэнги олон хүнүүдэй дундуур шурган орожо, мэнэ һаяхан солоёо дуудуулжа хөөрэшоод байһан мориндоо һүрэн мордоод, зоной дундуур хаха зуруулан, зүүн урагшаа Агын голой шугы руу харбаһан годлидол гүйлгэн, үгы болошобо.

-Ай даа, баяр нааданай боложо байхада ямаршье сүйдтэй, аягүй захиралта үгэдэг ноёд гээшэб? Харахада хаһатай аад, зосоохинь галзуу ноёд байдаг юм гү?-гэлдэжэ хүнүүд хүлхишэбэ. Найр гансата һүргүй боложо, һогтуу ноёдой хашхараан хараагаан соогуур зон таража эхилээ һэн…

Гэхэ мэтэ хурал найрай һонинуудые тэмдэглэн бэшэжэ Агын дасанай бадаржа байһан мүнхэ зуладал дүрэ зураг зураад, дэбтэрээ хаажа үбэртэлөөд, бэшээшэ хүбүүнэй һууриһаа бодоходонь, дороһоонь нэгэ шубуухан һэрд гээд ниидэшэбэ. Тэрэнэй сошожо, хүл дороо харахадань, шубуунай уургай соо боро соохорхон үндэгэнүүд хэбтэбэ.

-Ай даа, үшөөл үндэгэнүүд байнат даа, үндэгэнһөө дальбараа, дальбарааһаа жэгүүртэн болон далижана, дэбжэнэ бэзэт, эхэтнай мэгдэжэ, намһаа тутархажа байна… Зай, заахан булжуухай, борохон үндэгэнүүдээ дэгжээжэ, дэлхэйн элдиндэ жэргэжэ ябагты,-гэжэ тонтогоолой шэнээн бэетэй аад, түрэһэн үринүүдээ хамгаалжа, арьяатан барастайшье тэмсэхэдээ тунхарихагүй арсалан зүрхэтэй булжуухайда һайниие хүсөөд, Түгэлдэр хүбүүн мориндоо мордожо, дасанһаа зүүн урагшаа арбаад модоной газарта Агын голой урда бэедэ, Харгыта хүндын адагта баригдаһан «Харгытын тушаалай гэр» гэжэ нэрэшэһэн зургаанайнгаа байшан тээшэ гүйлгэшэбэ.

 

ХОЁРДОХИ БҮЛЭГ

 

Түгэлдэр бэшээшын моринойнгоо шадал мэдүүлэн Агын голой урда бэеын Харгытын тушаалай гэртэ гүйлгэжэ ерэхэдэнь, «Зургаанай байшанай» үндэр гэшхүүрэй үргэн табсан дээрэ зогсоһон ноёд һайдай урда, зайтайхан газарта хүн зон бөөгнэрэн хөөрсэгэнэлдэнэ. Бэшээшэ хүбүүн ноёдой ташаануудаа тулан мадайлдан зогсожо байхые хараба. Тэрэ мориёо гэрһээ холохон хашааһаа уяжархёод, тэдэ зондо дүтэлхэдөө айхабтар ехээр сошожо абаба. Тэдэ дээдэ ноёдой нюдэн доро бүлэг мундуу янзын бүһэтэйшүүл Нэлбээнэй Сэсэгтые хүсөөрөө барижа, хүлыень модон зангада хабшуулаад, хубсаһыень тайлуулжа, газарта хэбтүүлээд, хүл гарыень хүлижэ аг дараад, нюсэгэн нюргыень голой бургааһаар шабхадахаяа түхеэржэ байба.

Энэ һүрөөтэ үзэгдэлһөө эгшэгэдэн татаһан бэшээшэ хүбүүнэй ноёд һайдта аалихан дүтэлөөд, тэдэнэй хатуу шэрүүн шарайнуудые адаглан хаража байтарынь, Агын бүхы отогуудай ахалагша зайһан Мухуугай Намжил тэрэниие үни обёоржорхиһон байба.

-Аа, энэ минии нарин бэшэгэй дарга хамагай һүүл даран ерэбэ,-гэжэ хэр-хэр энеэн хэлээд, бусад ноёдойнгоо хүбүүе оройдоошье хайхархагүйдэ бэшээшэдээ заабарилжа ороно. –Түгэлдэр, бэшээшэ ноёншье һаа, ши тэрэ бургааһа аба. Тайшаагай хуулита зарлигые дүүргэнгүй, ноёд һайдта зүрилдэжэ, хүдөө хээрээр хулжажа, аймаг зондоо һүйд татажа ябаһан энэ гэмтэ ябадал хэгшые улаан бургааһаар сохилсожо, гэмыень амасуулалсаха болобош. Залуу ноён, зүрхэ алдангүй эртээнһээ иимэ юумэ хатууханаар шиидхэжэ һуража бай, яба ошоод, бургааһа аба,-гэжэ ноёниинь баадхаба.

Түгэлдэр холоһоо ерэһэн ноёдой урда «бургааһа абаад, гэмтэниие сохи» гүүлээд, тэргээр дүүрэн бургааһанһаа нэгые абаад, дурата дурагүй һалирһаар, һүрөөтэй газар тээшэ дүтэлбэ. Сохиһон хүнүүдэй бургааһануудай зай забдагүй шаб гэлдэн буужа байһан улаан мяхан болошоһон зоболонтын нюргыень харахадаа, нюдэ далтирмаар, өөрөө сохюулһандал зүрхэ алдамаар байба.

«Би ямар-шье гэм хээ-гүйб,-гэжэ тэрэ сохюулагша хүндөөр амилан, хөөһэтэһэн аманһаа улаан шуһаар нёлбохо, ёолохо, гэншэхынгээ хажуугаар хамаг бэеынгээ тэнсэлгүй үбшэндэ тэсэ ядан хашхарна, хаагална. –Би гэм-тэй бэшэб, э-нэ Хориин тайшаа шэнги хү-нэй мори буляа-гаа-гүйб…, хулгай худал хээ-гүйб…, бур-хан тэнгэ-римни харал-сыт,-гэжэ үгэлнэ, хүндөөр уухилна, шуухирна, нюдэнһөөнь нёлбоһон һубарилдажа шоройтой худхалдана.-Олоной орой тай-шаа ноён байгаад, ми-нии жороо мо-риием-ни хүсөөрөө буляажа абаа… үшөө минии нюр-га со-хюулжа… алажа байна… оо-ёо-ёо, хүн зон… иимэ олон зон аад… намайе… хамгаалха, абарха… хүн үгы гээшэ гү… абары-тээ… тэсэхэ ар-гамни һа-лаа»,-гэжэ тэрэ һүүлшынгээ хүсэ хүсэлжэ, оог табиба.

Энэ зоболонтониие сохилсохо баалалтада ороһон хүбүүнэй бургааһаяа баряад, сохихо болихоёо зүрхэ алдан зогсожо байхада, хажуу тээһээнь Ошор баабай дүтэлжэ:

-Энэ бэлигүүн сэдьхэлтэдэ юундэ бургааһа барюулаабта?-гэжэ бадарганаар дуугараад, гартахи бургааһыень ходоро татан абаад хаяжархиба. Гарайнгаа бургааһа абхуулхадаа, энэ жэгшүүритэ уялгаһаа һалаһан шэнги хүбүүн зоной дундуур худхаралдаһаар алад гаража, яба ябаһаар хойто голойнгоо бургааһан руу орошобо.

Тэндэ нэгэ халсагайхан талмайн барбагархан оройтой дэгнүүл дээрэ хүндөөр һанаа алдаад, уруугаа харан һуушаба. Сабиргайгаараа лугшан үбдэжэ байһан толгой соонь элдэб бодолнууд һубарилдана.

«Энэ нюргаяа сохюулжа, нюһа шуһандаа зууралдажа, амин голоо саглажа байһан Нэлбээнэй Сэсэгтэ ямар аза талаангүй хүн бэ? Сэсэгтэ… Эхэ эсэгэнь хүбүүндээ «Сэсэгтэ» гэжэ нэрэ үгэхэдөө нарата юртэмсэ дээрэ сэсэг мэтэ арюухан һалбаржа, сэсэглэжэ ябаг лэ гэжэ үгөө ёһотой даа. Теэд мүнөө тэрэ хүбүүнтэйнь юун боложо байна гээшэб? Нэлбээнэй Сэсэгтын нюргаяа сохюулһанда хэн гэмтэйб, хурдан жороо моритой байһандаа өөрөө гү, али тиимэ моригүй аад, сохихо эрхэтэй Хориин тайшаа Дэмбэл Галсанай гү?.. Гартамни бургааһа Мухуугай Намжил зайһан барюулаа: «Сохижо һуража бай!». Теэд тэрэ бургааһыем һайн хүн гарһаамни ходо татаад хаяа. Һайн хүн… һайн хүн гэжэ бии гү? Зан буруу тайшаагай ташуур һуга татажа абаха зүрхэтэй хүн олдохо гү? Энэ ехэ дээдэ тушаал зэргэ эзэлһэн тайшаагай иимэ зэрлиг, гэмгүй хүниие сохихо, зобоохо абьяас хорон хаанаһаа зосоонь ороноб? Үхэдэл шүдхэр, монги ороолонгууд зосоонь ороо гү? Хай, үгыл хаш даа, өөрынь лэ харанхы мунхаг, атаанша жутөөншэ, хомхой хобдог, дээрэлхүү омог зангынь тэрэниие арьяатан шэнжэтэй хоротон болгоно бэшэ аал? Энэ хара нүгэлтэ абари зангыень хэн дараха байгааб? Хара багаһаамнай хойшо гэртэхинэймнай хэлэдэг, захидаг һургаал заабари, хамаг амитаниие аршалха, абарха сэдьхэл түрүүлдэг Бурхан багшын номнол дараха гү? ᠌Энэ Дэмбэл тайшаада буянгынь дутана гэжэ эжымни хэлэхэ. Иимэ охор бодолтой тайшаатай албата зон уһые уруу уруудажа, өөдэлхын заяан үзэхэгүй гэжэ абамни хэлэхэ даа гэжэ ухаанайнгаа хүрэхысэ юу хээ бодожо, зосоогоо нэгэ бага уушхаржа һуутарынь, гэнтэ бургааһан соогуур хүнэй һаршаганаад ерэхэнь дуулдаба. Гайхаһан хүбүүнэй толгойгоо үргэжэ харахадань, Галтайхан гаража ерэбэ.

Галтайхан арбан долоон наһатай, зайһан ахайн эрхэ тангил басаган юм. Тэрэ жэлэй дүрбэн сагта хоргой торгон хубсаһатай, гоё сэбэр ябадаг. Торгон дэгэл дээрэхи мүнгэн зүүдхэлнүүдээ жэнгирүүлэн, хүбүүнэй хажууда тэрэ ерээд:

-Мэндэ һайн, минии бааханаймни нүхэр, мүнөө шагай наадаа һаа хэмнэй шүүхэ хаб,-гэжэ утанууд һорьмоһотой нюдэеэ сабшасагаан, хүбүүнэй нюур хаража энеэбхилхэдэнь, зурагар харахан нидхэнүүдынь өөдөө үргэгдэжэ, домбогорхон уралнуудайнь саанаһаа дун сагаан шүдэнүүдынь харагдана.

Түгэлдэр һууриһаа бодожо, хүүхэниие мэндэшэлээд, нэгэ тэбхэрхэн шулуун дээрэ һуулгаад:

-Бааханаймни амарагхан, баабай эжын тангилхан гү, али Балбын ороной эрдэмтэн гү?-гэжэ Галтайханай ерэһэндэ хүхюутэйхэн боложо:

-Галтайхан, ши хаанаһаа хүрэжэ ерэбэш, уржадэр арамнайн найрта шамайе хараһан аад, уулзаха аргамни болоогүй,-гээд, һөөргөө һууридаа һууба.

-Теэд намда юундэ дүтэлэнгүй, томоорхоо юмши?

-Томоорхоошье гэжэ даа, ахай ноёдой дунда һуухадашни дүтэлхэеэ аягүйрхөөб.

-Бү мэхэеэ хүдэлгэ, өөрөө тэрэ «Юм» номой угтамжада Үлиртэ баабайн хойморто үндэр сагаан дасан байна гэжэ гоёор дуу дуулагша Үрөөнэйн Бамбаанай Бальжинтай зэргэлшоод ябаһан аад,-гэжэ басаган һөөргэдэнэ.

-Нээрээ тэрэ арамнайн хуралай урда тээ Мардайн Галсан тайшаагай Агын дасанда бэлэглэһэн бурхан багшын номнолой суртаал хэдэн боти «Юм» номые үргэлсөөд, залажа ябаһан энэ Дэмбэл Галсанай тайшаае тон түрышынхиеэ хараад: «Ямар гоё сэбэр тайшаа гээшэб» гэжэ һанаа һэм,-гээд, Түгэлдэрэй доошоо харашахадань, басаган тэрэнэй үгынь тодожо абаад:

-Мүнөөдэр энэ нюрга сохилгон дээрэ Дэмбэл тайшаае харахадаа юун гэжэ һанаабши?-гэжэ асууба.

-Мүнөө гү, мүнөөшье…-гээд, хүбүүн урмагүйгөөр гараараа зангаад:

-Ши тэрэ нюргаяа сохюулагша Нэлбээнэй Сэсэгтые мэдэхэ гүш?-гэжэ Галтайханһаа асууба.

-Дуулаал һэм, мори заһадаг хүн гэжэ.

-Зүб хэлэнэш, би мэдэхэб, тэрэшни мори заһахынгаа, мал һайнаар ажаллахынгаа хажуугаар, ядаһан тулиһанда туһалхал гэжэ ябадаг, жэгтэй һайн хүн гэлсэдэг. Сагаан-Уулада,-гээд, хүбүүн хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ. –Минии эсэгэтэй хамһажа намайе үзэг бэшэгтэ һургаһан Намхайн Номшо баабай гэжэ үбгэн иигэжэ хэлэдэг: «Нигүүлэсхы туһалха сэдьхэлтэй, буянша хүнэй һүнэһые хойто наһандань Эрлиг-Номин хаанай урда нүгэл буянай шэгнүүр дээрэ табяа һаа, буянгынь нүгэлөө диилэжэ, гурбан һайн заяанай үүдэ нээхэ, харин арбан хара нүгэл хэжэ, амитаниие зобооһон хүнэй һүнэһэнэй шэгнүүрэй нүгэлынь хүндэдэжэ, гурбан муу заяанай түрэлэй үүдэ нээжэ, тамын, бэридэй, адагуусанай зоболон амасаха юм. Нүгэлтэ ябадал тэбшэжэ, буян үйлэдэгты гэжэ заадаг багша бии»,-гэжэ Түгэлдэрэй хөөрэхэдэнь, Галтайхан һонирхоод:

-Теэд зарим ноёд яагаад иимэ нүгэлтэн болошохо юм?-гэжэ асууба.

-Галтайхан, би энэ асуудалдашни сэхэ харюусахаяа зүрхэсэнэгүйб, шадахагүй залуудаха байнаб. Барагдашагүй зөөри хизааргүй засаг хоёрые эзэлжэл абахадаа хүнгэн зантай ноёд һайдай абари зан ондооржо, албатан зондо туһа бэшэ, харин һаалта хэжэ эхилнэд. Тиихэдэнь тэрэ дары тэдэниие эрдэм бэлигээрээ түгэс зоноо үргэн хүтэлжэ, харанхы мунхагһаань мулталжа, гэгээрэнги байдалда асарха, зоной удамарша болохо залуу хүбүүдээр һэлгэхэ ёһотой гэжэ минии тэрэ үбгэн багша хэлэхэл байха даа.

-Теэд хурса хурдан ухаатай, үнэн зүбые илгаруулха, зоной удамарша болохо залуу хүбүүн хаана гээшэб?-гэжэ Галтайхан Түгэлдэрэй нюур адаглан һураба.

-Галтайхан,-гээд, Түгэлдэр харюусангүй, басаганай нюур баһал шэртээд:-Ульһатай дулаахан Галтайхан, ши юундэ Галтайхан гэжэ нэрэтэйбши?-гэжэ тад ондоо юумэ һураба.

-Халуун, дулаанаашье мэдэнэгүйб, зүгөөр һонирхоо һаашни нэрынгээ намтар хэлэхэдэмни болохо.

-Би хүхюунэйхи бэшэ, нээрээһээ һонирхоноб,-гэхэдэнь басаган нюуртаа томоотой шэнжэ оруулаад:

-Минии үбгэн аба Унаганай Мухуу гээшэ сагаан омогой хүн, айл аймагтаяа хамта хойто Түгнын Галтай гэжэ газарһаа энэ Ага нютаг зөөжэ ерээд, эндэхи зоной ахалагша зайһан болоһон юм. Тиигээд тэрэ өөрынгөө түрэһэн «Галтай» гэжэ нютагайнгаа нэрээр намда «Галтайхан» гэжэ нэрэ үгөө юм. Үбгэн абамни үндэр томо бэетэй, хатуу шэрүүн заргаша ноён байһаншье һаа, намайе ехээр эрхэлүүлхэдэнь, би уйгаргүй зоргоороо үндыһэн зоригтой хүн байхаб,-гээд, жэжэхэн сагаан шүдэнүүдээ харуулан, ехэ уриханаар миһэрээд абана.

-Аа, тиигээд ши хүнэй нюрга сохиһоо зүрхэ алдахагүй, зоригтой ха юмши, айлай эрхэ басаган,-гэхэдэнь, Галтайхан хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ:

-Би ахайһаа байха, хүнэй нюрга сохихыень мээл хараһайб гэжэ һанадагби, тугаарайшье шинии бургааһа баряад, хүлөөрөө ээдэлдэжэ ябахыешни хашаагай забһараар хараад: «Ай даа, Түгэлдэр, би шинии орондо хүбүүн һаа…»-гэжэ халаглажа байгааб.

-Үгы даа, би хүнэй нюрга сохижо шадахагүйб, зориг зүрхэгүй хүн гүб, али айран юм гүб, бү мэдэе гэхэдэнь, басаган хүбүүнэй хүри улаахан шэгыень, тунгалаг харахан нюдыень хараад:

«Тэрэ тайшаа шэнги сэбэр бэшэшье һаа, даншье муухай хүбүүн бэшэш»,-гэжэ сэдьхээд:

-Түгэлдэр, ши теэд ямар юумэндэ дуратайбши, сэбэрхэн басагадта гү?-гээд, басаган амаа барин, миһэрээд абана.

-Галтайхан, һонин асуудал һурабаш, би сэбэрхэн басагадташье дуратайб, тиигээд үшөө,-гээд Түгэлдэр нюдэеэ уйтан болгожо, бодолгото болоод, саашань дуугарна. –Ном судар уншаха ехэ дуратайб, һүни үдэргүй, үргэһэ нойргүй һонин ном уншадагби. Ажалаа хэхэгүй, хамаг сагаа ном дэрлээд байхаш гэжэ абгаймни намайе зэмэлдэг юм.

-Түгэлдэр шинии нэрэ түбэд гү?-гэжэ басаган саашань һонирхобо.

-Бэшэ даа, миниишни нэрэ жэнхэни буряад «түгэс, түгэлдэр, түншэтэй, түниисэ, бата бэхи» гэһэн үгын удхатай гэхэл даа.

-Аа, шимни тиихэдэ түншэтэй, тулгатай хүн ха юмши. Хари абамни яагаа иимэ залуу хүниие бэшээшээр абаа юм гэжэ һанаалби,-гэбэ Галтайхан.

-Минии эсэгэ Тобо, Тобын Мүнхын, Мүнхэ Хатуунай, Хатуун Дахиин, Дахи Хитаанай, Хитаан Хабааншын , Хабаанша Хүндүйн,-гэжэ долоон үе хүрэтэр угаа тооложо шадахаб. Хара-Шэбэрэй адагай Бэрхын таһагай, тогтор хуасай, Хитаанһаа хойшо үбгэ эсэгэрни отогойнгоо зайһангууд байһан, иимэ намтартай Тобын Түгэлдэр гээшэб,-гэжэ хүбүүн хөөрөөгөө хүхиргэн татажа дүүргэнэ.

-Ээ, Түгэлдэр, шимни баһал ноён зайһан угай хүн ха юмши, тэдэшни гансал өөрынгөө отог зонхилоод ябаһан юм гү?

-Хуасайл отогойнгоо зайһангууд байһан, зүгөөр манай эсэгэ Мүнхын Тобо гээшэ баруунай орон Түбэд ошожо, үнэн сэдьхэлэй хатуужалай буян үйлэдэһэнэй ашаар Ага найман эсэгын нангин шүтөөн залажа асаржа шадаһан лэ аабза,-гэжэ хүбүүнэй дарууханаар нам-нам хөөрэхэдэнь, басаган бүри һонирхожо, нюдэеэ ехэ болгоод:

-Үгы, юу хэлэнэш, Ага найман эсэгын нангин шүтөөн, тэрэшни сула алтан гү? Тэрэнээ намда харуулха гүш?-гэжэ асууба.

-Мэдэнэгүйб. Тэрэшни мүнөө холуу хадагалаанда юм.

-Теэд юундэ олоной тэрэ юумэн нюусада байха юм?

-Зондо харагдаха сагынь хүрөөдүй, сагайнгаа хүрэхэдэ олондо үзэгдэхэ.

-Үгы ши, Түгэлдэр, ямар нэгэн үзэлшэн мэдэлшэн шэнги таабаритайгаар дуугарнаш.

-Тэрэ шүтөөнэй заларжа ерэхэ сагайнь хүрэхэдэ булта хараха, мүргэхэбди, зоной сэдьхэлэй һайн байгаа һаань, тэрэ сагынь ойртохо,-гээд, Түгэлдэр нюдөөрөө энеэбхилэн, харасаяа басаган тээшэ абаашаба.

-Зай, зай, юухэнээл таабарилна аабши,-гэн, басаган һууриһаа бодожо, хэдэн гүрлөө гэзэгэнүүдээ заһажа байтараа гэнтэ хүл дээрээ гүрбөөд:-Үүе, толгоймни эрьежэ байнал,-гээд, унахаа һанажа, Түгэлдэрэй дала мүрһөө тулаад абана.

Хүбүүн һууриһаа һуга харайн бодожо, басаганай һугаһаань дүнгэн баряад, доошоо тонгойжо, тэрэнэй шарай адаглан:-Галтайхан, һуу, һуу эндэ, толгойшни эрьенэ аал?-гэһээр һууридань һуулгаад, сабиргайень хоёр альгаараа хашан эльбэжэ байтараа, мэгдэһэндээ тэрлигэйнь энгэрэй дээдэ томо улаан шүрэ тобшыень тайлаад, үбсүүень сэлижэ, сээжэ руунь үлеэжэ эхилхэдэнь, мүнөө һая амилжа ядажа байһан басаган мүндэгэр сагаан сээжэеэ гараараа халхалан: «Түгэлдэр, юундэ хүзүүемни гэжэгэнүүлнэш»,-гээд, һулаханаар һанаа алдан, миһэд гээд, үндэр зөөлэхэн сээжэеэ хүбүүнэй үбсүүндэ няажа, хүзүүгээрынь тэбэреэдабана…

 

ГУРБАДАХИ БҮЛЭГ

Дасанай арамнайн һайндэрэй Агын уужамаар үймөөтэй, шууяатайгаар үнгэршэхэдэнь, талын малшадай зунай нооһо дээһэнэй, үбһэ хулһанай хаһа болошобо.

Мүн Агын найман эсэгын хори буряад зониие зонхилхо зургаан Харгытын тушаалай гэрэй алба хаагшадшье захиргаанайнгаа байшан тээшэ эртэлэн ошодог. Найман эсэгын ахалагша зайһан Намжил Мухуугай зургаанайнгаа газар хэнһээшье түрүүн ерээд, арадаа түшэлгэтэй зандан модон шэрээдээ һуугаад, хара хүрин шарайгаа һүртэй болгожорхёод, хүлеэжэ ядан байдагыень мэдэхэ болоһон тэрэнэй бэшээшэ Тобын Түгэлдэр мүнөөдэр бүри эртэлжэ бодобо. Зунай наранай үшөө гараагүй, зүүн хойто хярануудай саанаһаа улайран байха үедэ, Ага голдо хойноһоо шудхан ородог Хүһөөшэ горхоной зүүн бэеын үндэрлиг тэгшэ газарта баригдаһан зэргэлээ хоёр һэеы гэрэй баруун тээхи гэрһээ Түгэлдэр хазаараа барин гаража, баруун хойто хадынгаа элһэлиг энгэртэ, арба-тарба хайлааһануудай дунда эдеэлжэ байһан шүдэртэй мориёо барижа асархаяа ошобо.

Үглөөнэй шүүдэртэй ногоо махажа, Баруун-Элһэтэ хадынгаа наада хушуун дээрэ гарахадань, һаяхан тогтожо байһан һууринай үсөөхэн айлнуудай гэрнүүд альган дээрэ байһандал тобойлдожо харагдана.

Хүһөөшын баруун эрьедэ баруун тээһээ Ага голой хойто бэеэр ото һэтэ уруудан ошоһон ехэ харгын урда хажуудань баригдаһан ахалагша зайһанай үргөө-гурбан дун сагаан һэеы гэрнүүд лабхайлдан, тон түрүүн нюдэндэ тороно. Хүһөөшын зүүн бэедэ Түгэлдэрэй гэрэй зүүн хойно тэргэшэ Дамбын, саада тээнь зэргэлээд малай арһа элдэжэ, гуталай, дүрөөбшын арһа наймаалдаг гуталшан Сэпэлэй, тэдээнһээ урдуур Агынгаа голой хойто эрьедэ зүүн тээшээ зэргэлһэн газаагаа һорхигорхон холтоһон хушалтатай хүүдинсын сарайтай, модон гэртэй Хара дархан гэжэ алдаршаһан түмэршэ дарханай һэеы гэрнүүд, тэдээнһээ саашаа һаяшаг Хойто-Агаһаа зөөжэ ерэһэн, олон сурба хүүгэдтэй Татауровтан гэжэ ород айлай модон зэмьеэ харагдана. Тэрэ Александр Татауровтанай зэмьеэһээ саашаа хартаабха, таряа, газарай эдеэ ургуулдаг газараа хорёолһон бургааһаар гүрэжэ бариһан хорёонь нэмжынэ.

Голой эрьеын айлнуудай баруун хойгуур зүүлжээ Догой-Могойто ороһон харгын хойто хажууда үндэр хашаатай, хүдэр бревнонуудаар баригдаһан наймаашан Манжуур Дугарай алаабхи, тэрээнһээ бүри хойшоо зайтайхан газарта, Баруун, Зүүн-Хүһөөшэ хүндынүүдэй бэлшэрэй монсогорхон шулуун толгойн үбэртэ Шобогор гэжэ хүбүүтэй Урбаанай Дэлгэрэйхи гэжэ айлай бууса холоһоо харлан харагдана.

Иигэжэ ойро тойронойнгоо айл буусануудые хараһаар Түгэлдэрэй мориндоо хүрэжэ, тэрэнээ хазаарлажа хүтэлөөд, гэртээ бусахадань, үглөөнэй наранай түрүүшын элшэ туяанууд Элһэтэ үндэрэй, голой урда бэеын Хонин-Хушуун, Харгытын, Боомой хадануудай оройнуудые улайлгажа байба. Баруун ба зүүн тээһээ, хойноһоо ба урдаһаа ерэһэн олон харгын бэлшэр дээрэ тогтоһон Харгытын тушаалай байшан тойроод баригдажа эхилһэн Ага тосхоной түрүүшын һууриниие хүбүүн һайхашаан харана…

Арюухан уһата энэ голой эрьедэ, сэнхирлэгшэ хадын үбэртэ олон зоной гуламта болохо эрдэни зэндэмэнитэ газар гэжэ Хориин тайшаа Галсан Мардайн шэнжэлэн олоһон газар гэжэ эсэгынгээ хөөрэһые мориёо хүтэлөөд гэртээ ерэжэ ябаһан Түгэлдэр һанаадхина.

…1811 оной зунай саг һэн ха. Ага, Онон голнуудай хойто урда бэенүүдээр үшөө дасан дуган, олон гэрнүүдтэй һуурин тосхонуудай баригдаагүй, уужам талын нуга тохойнуудаар, гол хүндынүүдээр нүүдэл малшадай һэеы гэрнүүдэй сагаан туургануудаараа саллажа байдаг үе байгаа.

Хориин арбан нэгэн эсэгын ахамад тайшаа Мардайн Галсан гээшэ Ага найман эсэгын зоной гуйлтаар Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй 1811 оной июниин 5-ай, Эрхүүгэй губернскэ засагай зарлигые оруулан захирһанай ёһоор Агада дасан бариха баталалгатай болоод, хажуудаа хэдэн түшэмэл, моришодоо дахуулан, урда хориингоо албата зониие эрьенгээ, Ага ба Ононой нютагуудаар ябажа, дасан бариха дэмбэрэлтэй газар гуйха зорилготой хойто Хориһоо гараа һэн ха. Мардайн Галсан Агын голдо хүрөөгүй ябахадаа, Аргалиин дабаанай саана тогтоод‌:

-Би тайшаа хубсаһаяа, мори эмээлээ һэлгэжэ, миин юрын хүнэй хубсаһа үмдөөд, бэеэ мэдүүлэнгүй, нюусаар ошожо, Агынгаа албатанай юу хэжэ, ямар ажалтай, ямар амжалтатай байһыень, байра байдалыень хараад ерэхэмни, намда нэгэ юрын малшанай хубсаһа үгэгты, таанад минии ябаад ерэтэр эндээ амаржа байгты,-гэжэ суг ябаһан зондоо хэлээд, моришонто᠍ёо хубсаһаяа һэлгэжэ үмдөөд, эгээлэй юрын малшан хэбэртэй боложо, хажуудаа баһа боро юрын хубсаһатай хүнтэй Аргалиин бүтүү шэрэнги дабаае дабажа үбэрынь оробод ха. Тайшаа гэжэ танигдахаар бэшээр хубсалһан тэрэнэй Аргалиин гол уруудажа, Агын гол хүрэхэдэнь, Үлиртэ хадын хойто бооридо, голой урда бэеын үдхэн бургааһанай талмайда олон зон сугларжа, дүхэриглэн зогсоод байба. Тэдэнэй дунда юһэн бөөнэр һарха барха оргой шэмэгүүдээ зүгээд амгалан тайбанай түлөө тайлга тахижа, орон нютагайнгаа эзэдые дуудажа байбад. Хатарагша бөөнэрынь дүлииршоо юм гү, харагша зониинь һүзэглэшоо юм гү, ехэл сүлөөгүйгөөр хэрэгээ бүтээнэд, бүтээлгэнэд. Тэдэ Аргалиин дабаанһаа буугшад тэдээндэ мэдэгдэнгүйхэнөөр хажуудань ерэжэ, зоной дундуур хабшуулдаһаар, дүхэригэй дунда оробод. Тэдэ юһэн бөөнэрэй ондоо хүнүүдэй бии болоһые мэдэншьегүй бөөлэжэл байхада, гэнтэ тэдэнэй нэгэниинь зуг татан һэр-мэр гэжэ хажуу тээшээ халин, ондоо аялга оруулан бөөлэжэ оробо:

-Хари холоһоо ерэһэн лэ ха,

Хаан эзэнһээ хайратайл хүн ха,

Хэргэм ехэтэ эзэн лэ ха,

Хамаг зоной анхархаар лэ ха!

Шойрог, Шойрог,

Хун шубуун гарбални,

Хуһан модон сэргэмни,

Хүн зон анхарыт!

Теэд тэрэ бөөгэйнгөө холын айлшадые мэдэжэ, онгондоо оруулаашье һаань, бэшэ бөөнэрыньшье, хүн зоншье хайхарбагүй. Иигэжэ ахай ноёной ерээд байһыень юһэн бөөнэрэй нэгэ бөөгэй зүндөө оруулхадань, тайшаа мэгдэхэ болоходоо, һэмээхэнээр гэдэргээ сухарин зоной дундаһаа гаража, бүтүү бургааһан соо уяһан мориндоо ерэжэ мордоод, һөөргөө Аргалиин дабаан бусаба. Тэндээ үнэн бэеэ бэелжэ, үнэтэ хубсаһаа үмдөөд, олон түшэмэл харуулшадаа дахуулан, одоол дээдэ хэргэмэй хориин арбан нэгэн эсэгын эзэн, хамагые мэдэгшэ ахамад тайшаа Мардайн Галсан бэеэрээ гээшэб гэжэ Ага найман эсэгынгээ албата зондоо морилбо.

Тайшаа ноён зоной дунда байһыень мэдэгшэ шэди ехэтэ бөөень Ага нютагтаа үлөөгөөд, бэшыень Агаһаа зөөлгэхэ гэһэн зарлиг буулгаһан гэдэг.

Хойто Хориһоо тайшаа ноён бууба. Агада дасан барюулха баталалгатай ерээ, дасанай һуури табиха газар бэдэрхэнь гэһэн һонин сахилгаан түргөөр Агын талаар тараба.

Галсан тайшаа Агын ахамад зайһан Унаганай Мухуу болоод бэшэшье хэдэн отогой түлөөлэгшэдые дахуулжа, Агын эхинһээ Догойн адаг хүрэтэр дасан бодхоохо бурхан шажанай дэлгэрхэ дэмбэрэлтэй газар бэдэржэ ябахадаа, Аргалиин горхоной адагай зүүн тээ оршодог Үлиртын обоо тушаа, Агын голой хойто бэедэхи Дулаан-Бараан гэжэ бүхэригхэн хадын үбэртэ хүрэжэ, оройтоходоо Бадарханайхи гэжэ һэеы гэртэйхэн айлда хоноод, үглөөгүүр бодоходоо: «Дасанай тогтохо газар эндэл байна, бүхэли һүниндөө хубарагууд шууялдажа, сан хэнгэрэг наяргажа, намайе унтуулбагүй»,-гэжэ хэлээд, тэрэ газартаа гадаһа шаажа, тэрээндээ хадаг уяад, дасанай һууриин бэлгэ тэмдэг табиһан домогтой.

Тэндэһээ тайшаа ноёной хазаар морито бүлэг Агаяа уруудажа, голойнгоо хойто бэеэр Шулуутын адагаар зүүлжээ ябажа, хойноһоо Агынгаа гол руу ороһон зэргэлээ хоёр Хүһөөшэ хүндынүүдэй адагта, хойгуураа хадануудаар хүреэлэгдэһэн, нилээд уужам салуу үндэрлиг газарта Мардайн Галсан тайшаа моринһоо буужа, ойро тойронхи газар шэнжэн танилсаад: «Эндэхи хоёр голойтной баруун горхониинь-«айраг тараг, айраг тараг», зүүн горхониинь «тахяа гахай, тахяа гахай» гэжэ урдана, эндэ ерээдүйн сагта олон зоной тогтохо һуурин болохо газар лэ»,-гэжэ хэлээд, хүрин сэмбэ субаяа хүхэ ногоон дээрэ дэлгэжэ табижархиһан гээ. Тиихэдэнь хажуудань ябаһан хуасай отогой түлөөлэгшэ Мүнхын Тобо гээшэ моринһоо һүрэжэ буугаад, үбэрһөө табин лангай мүнгэн ёмбуу гаргажа, тэрэ суба дээрэнь табяад, ганзагынгаа сумаа сооһоо түйсэтэй айраг гаргажа, мүнгэн хүбөөтэй үндэһэн аягаар халитар айраг хэжэ, дүрбэн зүг, найман эсэгын аха заханар хүлхижэ, тайшаагаа хүндэлжэ, эдеэ хоол бариһан, зугаа хөөрөө дэлгэһэн, Агын голой тунгалаг һайхан уһанһаа мори унаагаа унаагаа уһалһан, амарһан газарынь һэн ха…

Гэхэ мэтые Түгэлдэр һанаандаа оруулһаар ябаһанаашье мэдэнгүй, мориёо хүтэлөөд, гэрэйнгээ газаахи сэргэдэ хүрэжэ ерэбэ.Оройдоол мүнөө хабар зооһон хуһан сэргэнь үшөө агтын жолоодо хүсэд мэлшэрээ, элээдүй өөрынь сэргэ! Эсэгынь, Мүнхын Тобын хэлэһээр энээхэн лэ сэргынь һуурида тэрэ Мардайн Галсан тайшаа зузаан сэмбэ субаяа дэлгээжэ, энэ газарай шэнжэ түхэл үзэжэ: «Олоной багтаха, саба ехэтэ нютаг»,-гэжэ үреэһэн гэдэг.

«Ямар ехэ гүн ухаатай, холые бододог, дасан дуган бүтээжэ буян хуряаха, хайрлаха абарха сэдьхэл дэлгэрүүлхэ, нүүдэл арадтаа тогтомол һуурин байдал зохёожо, малайнгаа хажуугаар таряа талха эрхилхэ газарнуудые һунгажа үгэһэн, жэгтэй үндэр бодолтой тайшаа ноён ябааб? Теэд энэ дасанай арамнайда ерэжэ тэрэнэй хүбүүн Дэмбэл Галсанай гээшэ юундэ тиимэ эсэгынгээ шэгшыдэшье хүрэхэгүй, буяндашье, хуулидашье таарахагүй ябадалтай хүн гээшэб? Һаянай баһал зоной зөөри эдилгэ абалгын харанхы ябуулга энэ Мухуу Намжилай мунса гараар үргэлжэлүүлһээр лэ гэлсэнэл. Иимэ хара мууса ябадал мэдэжэ байгаад яадаг юм? Зарим засагаархид, зайһангуудай хуули буса хэрэгүүдые доохонуур мэдэжэл байжа «хаан бурхан хоёр адли мэдээ» гээд лэ юрын албата зон шүдөө хам зуугаад ябажал байна», гэхэ мэтээр сэдьхэн, сэргынгээ хажууда ерээд, бодолгото боложо зогсошоһон хүбүүгээ хоёр зэргэлээ гэрэй зүүн хажуугай гэрһээ гараһан хуушарһан һамган дэгэлтэй хүгшэн хараад, оронойнгоо тэнгэри дурдажа, шанагатай сайгаа сагаалхитар үргөөд:

-Хүбүүн, саймнай болоо, сайгаа уугаад тэрэ саарһанайнгаа гэр ошохоор болоош,-гэжэ Түгэлдэрые эндэ аша хүбүүнтэеэ зөөжэ ерэһэн абга эгэшэнь дуудана.

«Тайшаал хадаа ташуур баряад тамшаалгажа ябадаг сагдаа бэшэ, олониие оройлхо гүн ухаата удамарша гээшэ гэжэ эсэгымни захидаг зүб лэ ха даа»,-гэжэ саашань сэдьхэһээр, Түгэлдэр тогоонойнгоо гэртэ орожо, абга эгэшынгээ бэлдэһэн зөөхэйдэ зуураһан зөөлэхэн айрһа, ээзгэй эдижэ, сайгаа уугаад, өөрынгөө байдаг баруун гэртэ орожо хубсална.

Үглөөнэй шүүдэртэ нороһон ябаган гуталаа тайлаад, хуурай хан эрмэгтэй булгайр гуталаа үмдэжэ, хүхэ торгон дэгэл дээгүүрээ олон үнгөөр һолонготоһон утаһан бүһөөр шангахан яб гэтэр бүһэлөөд, мүнгэн хутага, хэтэ сахюураа зүүжэ, хара хилэн оройтой, улаан торгон залаатай тооробшо малгайгаа үмдөөд, газаашаа гаража мориёо эмээллэжэ унаад, Ага голойнгоо гарасаар урда бэе гаража, моринойнгоо жолоо тушаалайнгаа гэр тээшэ залаба.

Үглөөнэй наранай Хонин-хушуунай оройдо гарашоод байхадань, тэрэ ажалдаа оройтошобо гүб гэжэ сэдьхээд, галгижа ябаһан мориёо шамдуухан хатаруулба.

 

ДҮРБЭДЭХИ БҮЛЭГ

 

Урбаанай Дэлгэрэй хүбүүн Шобогор Нэлбээнэй Сэсэгтын нюрга сохилгондо ноёдой нюдэн дээрэ хамаг шадаха эди шэдиеэ харуулжа байһандал, шадал мэдүүлэн, урдаһаань бодожо бэеэ аршалха аргагүй хүлеэтэй хүниие сохилсоо юм. «Эдэ ноёд гансал минии бэрхые хаража байна» гэһэндэл бургааһаяа далайха бүреэ үндэр гэшхүүрэй талмай дээрэ зогсоһон ноёд тээшэ хараад абаха даа: «Тайшаашье тайшаа холын хүн, холын бурханһаа дүтын шүдхэр дээрэ гэлсэгшэ, энэл өөрымнай Намжил зайһан хаража абаг, энээхэн лэ ноёндо барагхан эрэ боложо ябаһанаа харуулжа, тэрэнэй сэбэр гоёхон Галтайханииень һамга абажа, хүрьгэниинь боложол абаа һаа даа, эды гэдылдэһэн ноёдые, Түгэлдэртэй шүдхэртэйнь гартаа бажуухал һэм»,-гэжэ шадахысаа ухаагаа гүйлгөө һэн. Гэнтэ тэрэнэй харан гэһээнь тушаалай гэрэй хашаагай саанаһаа Галтайхан гараад, тэрэ хойшоо, тугаар Түгэлдэрэй ошогшо зүг руу ошожо ябаба. Басаганай иигэжэ гансаарханаа ябахыень агнадаг Шобогор сохижо байһан бургааһаяа хаяжархёод, хойноһоонь гүйшэхэ гэжэ байтараа, Намжил зайһанай хүндэ харасануудта дайрагдажа, ошохо аргагүйгөө ойлгоод, тэрээндэ хороо бусалан бүри шангаар сохижо ороо бэлэй.

«Би яахадаа иимэ талаангүй хүн гээшэбиб, ноёдой зарлиг дүүргэжэ, эдэ мунсануудаар адли, улаан гараараа хүнэй нюрга сохилсохо бэшэ, хари эдээндэ сохихо даабари үгэжэрхёод, тэдэ ноёдоор мадайжа зогсохо гү, али тэрэ аляа налгай Галтайхантай Агын голой сэнгэлигтэ сэнгэжэ ябаха хүн аад»,-гэжэ толгой соохи бодолнуудтаа абтажа, далаганахаяашье болишоод, сохихоёо болишобо. Тэрэнэй эрьелдэжэ ноёд тээшэ харахадань, тугаарай ноёд һайдай байгша газарта нэгэшье хүн үгы, нюргая сохюулагша хүниинь амитай юм гү, али үгы гү, үни мэдээ табижа һунашаһан хэбтэбэ. Ноёдой үгы болошоходо, зоншье тарашаһан байба. Дэлгэрэй Шобогор бургааһаяа хаяжархёод, сэргэдэ уяатай байһан төөнтэй хүриндөө шамдуухан мордоод, басаганай ошогшо хойто гол тээшэ мориёо залаба. Тэрэнэй аалихан хараашалһаар, голой шугы руу ороходонь, нээрээл бүтүү бургааһанай дунда Түгэлдэр Галтайхан хоёр урда урдаһаа хаража зогсошоһонууд, тэбэрилдэхэеэ гү, али яахаяаб даа байба. Шобогорой түбэнги үрбэгэнөөд, амисхалынь уйтаржа, зосоонь бүгтэршэхэдэнь, тэрэ өөрөөшье мэдэнгүй «һэ, һэ» гэжэ хоолойгоо заһажархиба. Хүнэй ханяаха абяанһаа сошоһон хүбүүн басаган хоёрой эрьелдэжэшье үрдеэгүйдэ, атаа жүтөөндэ абтаһан Шобогор мориёо эгсэ эрьелдүүлэн залажа, һөөргөө гүйлгэшэбэ.

-Хүнэй харгыда хүндэлдэһэн хара лай, абынгаа орондо угаа залгажа, ахалагша зайһанай бэшээшэ болохо гэхэдэмни, энэ Мүнхын Тобын хүсэд наһаяашье хүсөөгүй хүбүүе, шамһаа дээшэ бэшэгтэй гээд, бэшээшээр абахадань, би хохидооб, тиихэдэнь зайһанай басагаар һамга хэжэ ноёдой дунда орохо гэхэдэмни, энэ золигынь үшөө энэ басагыемни буляажа байна. Һэ! Шамайе яагшал аабиб, шадахал байхаб,-гэжэ тэрэ хамар дороо гүнгэнөөд, үндэр хүринөө ташуурдажа, Харгыта хүндын харгыгаар гүйлгэшэбэ. Удангүй тэрэ харгын хажуугай үдхэн хара боролжо соо орожо, моринһоо буугаад, хүндөөр шуухиран, боролжын оёор руу шурган хэбтэшэбэ.

«Наһаншье ябашахань, мүнөө жэл хорин наймаяа хүсэжэ сагаалаа һэм. Гэртэхимни «наһаа хүсөөш, нарбаа сайгааш», ном һударта һожоргүй, эрдэм багатай, һан зургаанай тушаал эзэлхэ сэнэггүй хадаа, һамга зэмэгэ абажа түбхиныш гэжэ гэмэрэлдэжэ ябуулхаяа болёо. Теэд абаһаар таарамжатай, дээгүүр изагууртай эхэнэр олдоодшье орхиногүй. Мүнөөдэршье хараһан юумэнһөө тунхарихагүй, хүндэшэг гартайнууд мундуу эрэнүүдэй дунда орожо, Сэсэгтые сохилсобоб, теэд тэрээнһээмни ямар үри гараха юм. Харин тэндэ бэеэ харуулха гэжэ дундууса оролсоһоор байтарни, Түгэлдэр Галтайхан хоёр голой эрьедэ үни хада ошоод, инаглажа байба бэшэ гү»,-гээд, Шобогор газар дээгүүр хүльбэржэ, үнжэгэн нариихан бургааһануудые хухара нижагануулан бэеэрээ даража, ташаганатар шүдөө хабиржа, томо нюдаргаараа газар шаана. Шобогор үшөө хоёр жэлэй саана Намжил зайһанай гэрэйнь үбэрөөр гарахадаа, гэрэйнь зүүн тээхи тэргэ амбаар соо зунай шатама халуунай үедэ гадар хубсаһаяа тайлажа нюсэгэлөөд, хушалтаяа һэхэжэрхёод унташаһан Галтайханиие хараһан юм. Тэрэнэй нюдэ далтирма жэбжэгэр сагаахан хүлнүүдые, тобогорхон хүхэнүүдые, нугархай гулдагар бэеыень харахадаа: «Энэ хүүхэн минии болохо»,-гэжэ зүрхэеэ шэшэрүүлэн һайхашааһанаа һанахадань, зосоонь хүлгөө һэн.

Иигэжэ атаа жүтөөнэй хорондо абтажа, уруугаа хараад хэбтэһэн хүбүүнэй өөдөө эрьелдэжэ, нюдэеэ нээгээд, тэнгэри өөдэ харахадань, тэнгэриин уудамаар бөөн бөөн борьёгор сагаан, харашье үүлэнүүд һүрөөтэйгөөр хөөрсэгэнэлдэнэд. Нэгэ томо хара үүлэн хойноһоо бии боложо, багахан үүлэнүүдэй дунда тогтоһон шэнги аад, хүсэтэ агаарай долгиндо сохюулаа юм гү, гэнтэ урагшаа шуумайн хүдэлхэдөө, бэшэ багаханууд үүлэнүүдые үрэбхин залгиһандал, бултыень бэе тээшээ татан ниилүүлээд, нэгэ томо хара үүлэн боложо, хахад тэнгэриие бүрхөөжэрхинэ.

-Һэ, энэл сүйдтэ хара үүлэн шэнгеэр Түгэлдэр мэтын зулзагануудые залгиха ёһотойб,-гэжэ үгэлөөд, Шобогор хэбтэһэнээ үндыжэ һуугаад, үшөө нэгэ нюдаргаараа газар шаагаад, набтар няасагар хамарайнгаа һарнагар нүхэнүүдээр поршогонотор агаар һорожо, арба-тарба шара һахалтай дээдэ уралаа домбойтор үргэжэ, томонууд шара шүдэнүүдэйнгөө забһараар шиирд гэтэр нёлбобо.

«Байза, нараншье тонгойшобо хэбэртэй, мүнөө гэртээ ошожо эдеэлээд, харанхы боломсоор эдэ хоёрой лаб үгэеэ ойлголсоо үгыень нэгэ аргаар мэдэхэ ёһотойб. Дахин уулзагша аа гү, али үгы гү, уулзаа һаа юун гэжэ хөөрэлдэнэб, хэр дүтын хани халуун бололсооб гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй. Энэ һэжэг тухайгаа хэндэшье хэлэнгүй, мүнөөдөө гансаарханаал тагнаха болоноб, ойлгохол хэрэгтэй, гэнтэ зайһанай басага бүшэжэ ябаһаар ноёндо баригдаад…»-гэжэ Шобогор шиидэнгеэр сэдьхээд, хүл дээрээ бодожо, доошоо унажа һуладашаһан бүдүүн улаан бүһэеэ тайлажа, уужам хүрин тэрлигэйнгээ сээжые халхайтар өөдэнь хөөргэн бүһэлөөд, бүтүү боролжын оёорһоо гараба. Тэрэ иишэ тиишээ хараашалан мориндоо мордоод, Харгытые уруудажа, Агын голой хойто бэедэхи Обоото хадын үбэртэ баригдаһан гэр бууса тээшээ галгюулба.

Баруун ба дунда Хүһөөшын бэлшэрэй уулзадха дээрэ буусалһан Шобогорой гэртэхин, Урбаанай Дэлгэрэйхи гээшэ. Гэрэй эзэн Дэлгэр ород, монгол бэшэгтэй байһан тула бага наһанһаа хойшо зайһанай бэшээшээр ажаллаад, ноёрхожо ябаһаар тушаалһаа болижо, мүнөө гэртээ байдаг болонхой. Нээрээшье энэ багай зонһоо ород, монгол бэшэг үлүү мэдэдэг тула Агын ахалагша зайһанай бэшээшэ ябаһан, «Улаан хэлэтые урдаа оруулаагүй, заргаша, хуулинша Урбаанай Дэлгэр гээшэ Шобогор хүбүүндээ үшөө бага байхадань үзэг бэшэг заажа оролдоһон юм. Теэд һураха һожоргүй, номдоо мохоо хүбүүгээ үзэг бэшэгтэ һургажа ядаад орхиһон ха. Мүнөө тэрэнь томо боложо боргожоходоо, хаартын холшортой, бэлэн зөөри, наймаа бэдэрдэг хүнгэншэг ябадалтай хүнүүдтэй нүхэсэжэ урагша хойшоо ябуултана гэлсүүлхэдэнь, гэртэхинэйнь яһан ябтайжа, һанаа үнөөн болодог болонхой.

Атаа жүтөөндэ абтажа, һууха байха газараа олохоёо болишоһон Дэлгэрэй Шобогор арай гэжэ үдэшын харанхы болгоод, Түгэлдэрэй газаа һэмээхэн ерэжэ, үльмы дээрээ гэшхэн, гэрэйнь зүүн хойно шагнад гээд, зүүн урдань гаража, һэмээхэнээр дээбэриинь заха үргэжэ, баахан забһар гаргаад, гэр доторынь хараба. Гэр соонь тэрэнэй бэдэрэн харахада Галтайхан үгы, харин гэрэй эзэн хүбүүн гансаараа оронойнгоо урдахи багахан шэрээгэй саана һуугаад, юумэ бэшэжэ һууба. Саарһан дээгүүр гүйжэ байһан карандаштай гараа мэнэ мэнэ тогтоогоод, толгойгоо үргэжэ, нэгэ хэды юумэ бодод гээд, дахин бэшэжэ эхилнэ. Удангүй тэрэ бэшэлгэеэ дүүргэжэ, саарһа карандаашаа хуряажа, һууриһаа бодоод, бурханайнгаа гунгарбаагай урда ошожо, хүрдэеэ нэгэ эрьюулээд, доошоо тонгойжо хаанаһааб даа нэгэ шара торгоор орёоһон юумэ абажа, ехэ дүмүүхэнээр шэрээ дээрээ табяад, боолтыень тайлажа эхилбэ. Орёолтыень тайлахадань, нэгэ һөөм тухай үндэртэй, хахад һөөм үргэнтэй, оёорынь тэбхэр аад, дээшээ болохо бүреэ шобойһон, оройдоо сасагтай, шарахан үнгэтэй субаргадал дүрсэтэй юумэн гаража ерэбэ. Түгэлдэр тэрээхэнээ гартаа абажа тооһыень аршаад, бурханайнгаа урда табяад, гэдэргээ боложо, годон шэрдэг дэбдиһэн ябаган харбаад дээрэ зогсоод, аман соогоо маани уншажа, хоёр гараа толгой дээрээ хабсаран наманшалаад, үбдэгөө бохиилгон тонгойгоод, тэрээндээ мүргэжэ эхилбэ. Хүбүүн тонгогошон удаахан мүргэһэнэйнгөө һүүлээр тэрэ бурханһаа адис абаад, тэрэнээ дүмүүхэн гартаа абажа, шара торгондо орёохоёо дээшэнь үргэхэдэнь, тэрэнь дэнгэй һаруул гэрэлдэ тудажа алтанай үнгөөр толороод абаба. «Дэнгэй гэрэлдэ тудахадаа, шара үнгөөр толотобо. Энэнь юрын шара гуулин бэшэл, мүнөөхи шэдитэ, ара газарта заларһан алтан Шодон субарга бэшэ гү?»-гэжэ Шобогор һанахадаа, гарынь шэшэргэнээд, баахан забһартайханаар һэхээд байһан дээбэриеэ алдажархин алдаба. Шобогор гэрэй эзэнэй тэрэ субаргаяа хаана хадагалхыень тэсэмгэйгээр хёрхолон хараад, үргөөд шагаажа байһан һэеы хушалтаяа табижархёод, амаа ангайн уухилһаар, гэрһээ саашаа холохоно ошоод, гайхаһандаа һөөргөө хараад зогсошоно. «Тэрэ субаргань лаб лэ алтан. Зосоогоо ямар нангин юумэтэй хадань, сула алтаар бүтээһэн субарга гээшэб? Түбэдэй газарта бүтээһэн «Хамтые абарагша нангин шүтөөн ара газарта залараад, һурагынь дуулдахаяа болишоо гэжэ зоной дунда хэлсээд үнинэй замхашаһан һураг суу бии һэмнэй. Тэрэ субаргань энэ гээшэ гү? Дан лэ энэ Мүнхын Тобын юумэн наашалшоо, хүбүүниинь хурса хурдан эрдэмтэй хүн болобо гэжэ хөөрэлдэгшэ, эдээнэйдэл тэрэ «нангиниинь» байба бэшэ гү? Байза, энээниие хэнтэй зүбшэжэ, хэндэ хэлэжэ ушарынь мэдэхэ болоо ааб»,-гэжэ тэрэ сэдьхээд, наймаашан Манжуур Дугарайхи тээшэ даб гэһэн аад, гэнтэ ябадалаа тогтоон зогсоод: «Үгы, тэрэ хүгшэн шоно Мухуу Намжилһаа бэшэ хүн энэ нюуса дарасые мэдэхэгүй хаш»,-гэжэ сэдьхэлдээ шэбшээд, Намжилайхи тээшэ алхалшаба.

«Одоошье ши, Түгэлдэр, энээнһээ урагша энэ бурханай ашые гансаараа эдлэжэ, ноёншье боложо, ноёной басагантайшье һайдалдажа, нюуса шүтөөнтэйшье ябааш, мүнөө би нюусыешни мэдэжэ, хии моринойшни жолооһоо адхаа һаа, шамайе холо харайлгахагүйб. Энэ Мухуу Намжил гэртээ хүрхиижэ һууна ха гү, али тогоонойнгоо гэртэ эдихэ юумээр гүзээгээ дүүргэжэ ядажа һууна ха гү? Тэрэ басаганиинь хаана хаб?»-гэжэ тэрэ сэдьхэһээр, зайһанай тон баруун гэрэй үүдэ аргаахан татаад, богоһынь алхажа гэртэнь оробо. Намжил зайһан хойморойнгоо ороной урдахи набтархан модон харбаад дээрэ һуугаад, хажуудахи ябаган табюур дээрээ табиһан хэдэн бэшэгүүдые задалаад уншажа байба. Намжил зайһанай сүлөөгүй байхада оробоб гэжэ Шобогор һанаашье һаа, зүрхэлжэ, мэндэеэ хэлэбэ. Зайһан бэшэгээ баряад уншажа байһан хэбээрээ, нюдэнэйнгөө шэл дээгүүр орогшо хүниие хёлом гэжэ хараад, мэндэеэ хэлэһэн аад, ухаандаа хэрэгтэй хүнэй ерээд байһые оруулаа юм гү, гэнтэ бэшэгээ уншахаяа болёод, нюдэнэйнгөө шэл абажа: «Мэндэ, мэндэ, энэ ши орожо ерэбэ гүш, Шобогор гүш даа?»-гэжэ Шобогороор һонирхоодхибо. Тиихэдэнь малгайгаа абаад зогсожо байһан хүбүүн нэгэ бага урмашажа:

-Намжилхай, мэндэ һайн байнагту, би Дэлгэрэй Шобогорби, танда нэгэ баахан хэрэгтэй ерээб, болохо гү?-гэбэ.

Намжил зайһан түхэреэн шара, задарюун нюур дээрээ баярлаһан тэмдэг үзүүлээд:

-Болохо, болохо, Дэлгэр бэшээшын хүбүүндэ болонгүй яаба гээшэб. Юундэ үүдэндэ зогсонош, модон үмдэтэй болоо гүш, тэрэ баруун харбаад дээрэ һуу, орожо ерэһэншни болоо, Шобогор,-гэжэ ехэ талархуугаар тэрээндэ хандана. Найрай һүүлээр шамтай уулзаха гээд забни болоногүй. Тэрэ тайшаагай зарлиг дүүргэжэ, Нэлбээнэй Сэсэгтые барижа асаралсаһандаш, тэрэнэй хэһээлтэдэ шамбайхан байһандаш, би өөрынгөө талаһаа шамда баяр хүргэнэб. Тээ тэрэ шэрээ дээрэ байгша ута хулһан ташуур асарал даа,-гэбэ. Шобогор гэрэй ханын тархиһаа үлгөөтэй байһан ташуур абажа, Намжил зайһанда үгэбэ.

-Энэ ангир шара, алда шахуу утатай ташуур, эдэ бурханай шэмэгүүд: бадан жалсан, тугасай һүүл, дунгар бүреэ, эреэн барасай арһан-эдэ бүгэдэ баян дэлгэрэй, засаг хуулиин тэмдэг болохо гэжэ ахай ноён-Дэмбэл Галсанайн зайһанһаа дээшэ ноёной тушаалда һаяар һууха болохош гээд, намда үгэһэн бэлэгүүдынь юм. Мүнөө би хулһан ташуураа шамда, Шобогор, түрүүшын шан болшон баринаб. Саашадаа иигэжэ тайшаа ноёдой хэрэгтэ үнэн сэхэ ябаа һаа, үшөөшье ондоохон шагнал бэлэгтэ хүртэхэш, ерэ, энэ шангаа аба-гээд, Намжил зайһан тэрэ ташуураа Шобогорто барюулаад,-тиигээд, байгаарайлши, тэрэ ахай ноёной хүндэһөө үлэһэн нэгэ юумэн байна, энээнһээ нэгые барижархи,-гэн, нэгэ аяга духаряа хэжэ, тэрээндэ үгэбэ. Шобогор маһагашан бэлэгыень абаад, аягатай архииень тонгогошон уужархиба.

-Заа, Шобогор, ерэһэн хэрэгээ хэлэ, оройхон болобо, хэбтэхээр болошохонь.

-Намжилхай, танайнгаа ушар ёһо мэдэхэ, албатанаа арбан хурган соогоо шанга барижа байдаг аха ноёмнай хадатнай, би иимэ нэгэ һонин өөртэтнэй дуулгаха гэжэ үдэшэ оройшье һаань хүрэжэ ерээб.

-Зай, тойруулангүй шамдуухан,-гэжэ зайһан тэрэниие яаруулба.

-Би энэ Түгэлдэр бэшээшые үзэгдөөгүй хоморой үргэлжэ алтан субаргатай гэжэ дуулааб.

-Томо юм ха гү?

-Һөөм үндэртэй, хахад һөөм оёортой.

-Ши өөрөө хараагши, али худалаар архиин охёор ярина гүш, хара яндуул?

-Би өөрөө харааб, энэ хоёр нюдөөрөө харааб.

-Теэд тэрэнээ хайшань хээб, тэр,э хара яндуулшни?

-Бурханайнгаа гунгарбаагай дорохи шэрээгэй һугалга…

-Зай, болоо, ойлгооб,-гэжэ Намжил зайһан Шобогорой үгэ таһа дүүрэжэ үгэ хэлэхынь болюулаад, даруу номгоноор үргэлжэлүүлнэ. Тэрэ субаргыншни түүхые халта дуулаһаншье хаб. Би мүнөө хаанай хайрада хүртэһэн хориин тайшаагай найрта ерэжэ хабаадалсагты гэһэн уряалай бэшэг абаад байнаб. Тэндэ баһа һула ошохо, бэлэг сэлэг бариха болоноб. Тэрэнэй бэлэдхэлдэ нэгэ бага алтанай зүйл дутажа байгаа юм. Тэрэ шинии харагшые гартаа оруулаа һаамнай, бэлэгэй шэмэг болохол һэн ха даа.

-Хориин тайшаада бэлэг һаань, би, би…-гээд, Шобогор һуури дээрээ үндэгэшэнэ.

-Бай, бай, байзалши, намайе шагна. Шобогор, хэшээ, ши энэ хөөрэлдөөн тухайгаа хэндэшье бү хэлэ, ойлгоо гүш?

— Ойлгооб. Малгайтай мал шэнги ябахаб,-гэжэ зайһантай нюуса хэлсээ хэжэ байһандаа урмашан Шобогор бүри шэбэнээндээ ороно.

-Тэрэниие,-гээд, зайһан баруун гарайнгаа долёобор хургые өөдэнь үргэнэ,-яажашье һаань, али нэгэ аргаар гартаа оруулха ухааень олохо болонош.

Ухааень олохоб, намда зүрхэн байха.

-Ай, хүйхэр, иихэдээл эрэ хүн байнаш, зоригтойхон лэ ябаа һаа, хожомоо ноён болохош, һаядаа тэрэ бэлэгээ хойто Хори абаашалдаха шадалтай эрэ хүн намда хэрэгтэй. Хэрбээ хэлсэгшээ бүтээгээ һаашни, шамайе абаад ошожошье болохоб.

Һайрхуу Шобогор бэеэ бариха аргань һалажа, хүл дээрээ бодошоод:

-Намжилхай, намдаа найдагты, бүтээхэбди,-гэбэ.

Залуу нүхэрэйнгөө үнэнхэ зүрхэнһөө оролдохоор иигэжэ тангариглахадань урмашаһан зайһан мэдэнгүй өөрынгөө нюусые элирүүлэн:

-Зай, тэрэ алтаяа холо хадагалаад ябаха гэжэ тэргынгээ нэгэ оглёобо хүндыгөөр хүүлэжэ байнаб. Энэ ябадалнай урагшатай бүтөө һаань, бишни ахай ноёной дээдын ноёдто зууршалгаар Агын тайшаашье боложо болохоб, тиигэбэл бишни шамдаа барагхан ноёной тушаал үгэхэ шадалтай болохоб,-гээд, бүхы нюусаяа гаргажархиһандаа гэнтэ сошожо, хөөрэлдөөгөө эгсэ дүүргэжэрхибэ.

Нюуса даабаритай болоһон Шобогор дээегэр үндэр дээрээ бүри дээхэгэнээд, үүдэнэй тотого уняа толгойгоороо нэшэн, газаашаа гаража ошоно.

Тэрэ газаа гаража, үдэшын һэрюухэн агаар хомхойгоор һорон амилна. Тэнгэри бүрхэг, шэб харанхы. Урдахи Агын голой бахануудай шааялдан бархиралдаха дуулдана.

Энэ багта ехэ ноёнтой нюуса хэлсээтэй болоһон Дэлгэрэй Шобогорой хүлынь хүнгэдэшэһэн, урданайхидаал адли һүниин зоргоор айл зайдаһанииньшье хүрэнгүй, хүнэй нюрга сохижо олоһон хулһан ташуураа гартаа һэнжэгэшүүлэн, тэрэ хойно, харанхы соо бүрэг бараг барбайжа харагдаһан бууса тээшээ гэшхэлбэ.

 

ТАБАДАХИ БҮЛЭГ

Түгэлдэр мориёо шамдуухан хатаруулжа, тушаалайнгаа гэрэй зүүн урдахи сэргэдэ ерэжэ тогтобо, урдаа гурбан, баруун тээгээ нэгэ сонхонуудтай, ялагар шара хёосо хушалтатай, бүдүүн бревнонуудые сабшажа дабхасуулан бариһан ханануудтай, табсантаһан үндэр гэшхүүртэй иимэ дангигар модон гэр энэ багта хомор ааб даа. Һаргама һаруул шэл сонхонуудтай, халтирма харуулдамал хабтагай шалатай, хирпиисэ пеэшэнтэй, юрэдөөл һая нааша үзэгдөөгүй үзэсхэлэн гоё байшан гэртэ үдэр бүри ерэжэ хүдэлдэг болоһондоо хүбүүн зосоохоноо баярлан ябадаг.

-Малаа хараад, мяхаяа эдеэд, талын уужамаар нүүжэ ябаһан задагай галтай һэеы гэртэй буряад уласта хаанаһаа, хайшан гээд иимэ модон гэртэй захиргаанай зургаан бии болооб гэжэ һонирхоһон Түгэлдэр эмшэ багша Сахиинай түүхэ һургаал һанаандаа оруулаадхиба

«1600-аад оной үедэ Хори улад Балжин хатанай, тэрэнэй нүхэр Дай-Хун тайжын албатан ябахадаа, Үргэнэ голой зүүн тээхи Үлирэнгын талада Хуандайн хэрэм гэжэ түб ордонтой байһан гэдэг, 1648 ондо Ород гүрэнэй албатанай тоодо абтахадаа, Итанцын острогто ород приказчигта алба түлэдэг һэн. 1703 оной 1-дэхи Петр хаанай граммотын ёһоор Итанцын острогой мэдэлһээ һалгагдажа, Яруунын острогой мэдэлдэ ороо юм. 1729 ондо хориин зонһоо алба татаха-яссына изба-Анаа голдо тогтоогдоод, һүүлдэ тэрэ Анаагай конторо гэжэ нэрэшээ һэн. Мүнөө 1816 онһоо эхилжэ нютаг бүхэнэй отогуудай бүлгэмэй 12 мирской избагай гэрнүүд бии болгогдожо, тэдэнэй тоодо энэ Харгытын тушаалай гэр Агада тогтоол даа»,-гэжэ бодоһоор Түгэлдэрэй гэртээ ороходонь, байшан соо хэншьегүй байба. «Ай даа, зайһанхаймнай нэгэл шалтагаар оройтоо хаш даа. Баһал дээрэһээ бэшэг абажа, һанаата болоһоор бүхэли һүни үргэһэгүй хоножо, ахай ноён оройтобо хаяа»,-гэжэ тэрэ сэдьхэһээр богоһо алхажа ороод, малгайгаа абажа, байшангай баруун урдахи углууда табяатай бурхан багшын томо шара һуумал хүрэгэй урдахи зула бадарааба. Нэгэшье таһалгагүй уужам гэрэй баруун ханые голлон табигдаһан зайһанай һуудаг ногоон сэмбэ хушалтатай томо столой саагуур тойрожо, дээрэнь хэбтэһэн саарһануудые ябууд хараһаар, зүүн хойто углууда, үүдэндэ дүтэ баригдаһан пеэшэнэй хажуудахи элдэб дансануудые табяатай столойнгоо саана ерэжэ, стол дээрэхи обоо хүбөө саарһануудые эмхилнэ. Гэрэй зүүн урдахи түргэн дуулгагшын болоод, харуулшанай һуудаг һууриин саана табяатай байһан уһанай һабаһаа шанагаар уһа удхажа, бэхынгээ лагбанда уһа нэмэбэ. Мүн столойнгоо һугалгаһаа галуунай үдэнүүдые гаргажа, бүһынгөө хутага хуйһаань һугалжа, тэдэнээ үзүүрлэжэ хоёрыень даргын стол дээрэ табяад, өөртөө нэгые бэлдэнэ.

Сонхоор ороһон наранай туяа гэрэй баруун ханада үлгөөтэй «Зерцало» гэжэ хаанта Россин хуули эрхын һүлдэ тэмдэг болонхой хоёр бүргэдтэй, гурбан самсаалтай үндэр багана туяатуулна. Энэ һүлдэ тэмдэгэй хажуу талануудтань гүрэнэй хуулиие наринаар сахиха тухай хуушан монголоор аржытар бэшэгдэһэн 1-дэхи Петр хаанай гаргаһан зарлигууд шэлээр гадарлаһан хүреэ соо үлгөөтэй. Зайһанай мантан шэрээгэй хоёр хажууда сагаан торгон хушалтатай хэдэн һууринуудта миин юрын үдэрнүүдтэ хэншье һуудаггүй, эдэмнай дээрэһээ бууһан үндэр тушаалта тайшаа ноёдой һуури гээшэ. Эндэ үдэр бүри ерэжэ улас түрын албан хэрэгүүдтэ хабаададаг отогой зайһангууд, шүүлингэ, заһуулнууд болоод, юрыншье эрхэтэдэй ахалагша зайһанда ерэһэн ушараа айладхахадаа һуудаг һандай һууринууд энэ салуу гэрэй урда хойто ханануудаар жэрышэтэрынь табяатай.

Түгэлдэрэй тушаалайнгаа гэр соохи үдэрэйнгөө бэшээшын ажалай бэлэдхэл дүүргээд, столойнгоо саана һуужа, ан-бун гээд байхада, газаа гэрэй мориной түбэрхэ дуулдаад, удааншье болонгүй гэрэй гэшхүүр өөдэ хүнэй түерэн гараха абяан дуулдажа, үүдэнэй нээгдэхэдэ, Урбаанай Шобогор оробо. Тэрэ ехэ яаралтай хэбэртэй Түгэлдэр тээшэ тоомжогүйгөөр «мэндэ» гэжэ гүбэд гээд, гэр соогуур иишэ тиишээ харасагаан, зайһанай шэрээ тээшэ хургаараа заажа: «Зайһан хаанаб?»-гэбэ. «Ахай ноён үшөө ажалдаа ерэдүйл даа, ерэхэ  сагынь дүтэлөөд байна, хэрэгтэй һаа, тэндэ һуужа нэгэ бага хүлеэгты»,-гэжэ Түгэлдэрэй харюусахада, Шобогор тодожо абаад: «Таанад шэнги эндэ һуужа байха сүлөөгүйб»,-гэн, Түгэлдэр тээшэ хёлогонон хараад, газаашаа гараба.

Уданшьегүй газаа хүнэй ерэхэ дуулдажа, гэрэй үүдэн ехэ гэгшээр сэлигдэжэ, одоол ахай ноён ахалагша зайһан бүдүүн бэеэ даажа ядан уухилһаар, богоһо аалихан алхажа оромсоороо, столойнгоо саана бодошоод байһан бэшээшэ тээшэ мэндэ гэжэ нэгэ дохёод, бурхан багшын дүрэ тээшэ гараа хабсаран наманшалаад сайбар хүхэ шэршүү дэгэлэйнгээ ханшын туруу гэдэргэнь шаман толгойнгоо оройн томо дарбагар тооробшо малгай абажа, бүдүүн бэеэ мушхалзуулан гэшхэлжэ, шэрээгэйнгээ саанахи һуурида ошожо һуушаба. Тэрэ һууридаа лаб түбхинэн һуугаад, нюурайнгаа хүлһэ аршажа, нэгэ бага амяа дараад, захиргаанайнгаа гэр соохиие хараад, бурханай урда зула бадаргаатай, бэшэхэ бэхэ, үдэнүүд бэлэн, һуури һандайнууд байрануудтаа байхадань, һанаагаа тэгшэржэ, юумэ бэшэжэ һууһан бэшээшэдээ хандажа:

-Нүхаар, тэрэ тугаарай эндэһээ гараад, баруун урагшаа Амитхааша өөдэ гүйлгэгшэ хэн һэн бэ?-гэжэ асууба.

-Урбаанай Шобогор таниие һураад гараа һэн.

-Шобогор гү, ай шүдхэр, уулзаха юм аад.

-Нэгэ бага хүлеэ гэхэдэмни, хүлеэнгүй ябашоол даа.

-Зай, зай, яахаб теэд, ошоол хадаа ошоо, тэрэ яндуулыешни энэ газар хороохоёо болиһон үбгэнэй орондо нарочно-түргэн дуулгагша болгоо һаа гэһэн хүм даа. Заа, тэрэшье тэрэ, аа байза, мартаад байнаб,-гээд, тэрэ үбэрөө мэгдэн һуулижа, хүхэ сагаан шэршүү дэгэлэйнгээ аржагар баржагар хээ угалза болоһон халхагар ехэ энгэрһээ хоёр дарагар үдэтэй бэшэгүүдые гаргажа, бэшээшэдээ харуулна. –Харалши, дээдымнай ноёдһоо хайра бэшэгүүд буужа байдаг болошобо.

-Ямар зонһоо ерээб?-гэжэ Түгэлдэр һонирхоно.

-Хэнһээб гэжэ гү, нэгэниинь абай ноён ахалагша тайшаа Дэмбэл Галсанайн өөрынгөө гараар бэшэһэн, ехэнхинь хубиин хэрэгэй тэмдэг хэбэртэй, хоёрдохинь Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй заседатель, яагааб даа, мүнөө зун ерээд ошогшо,-гээд зайһанай магнайгаа хургаараа даран нэрыень һанажа ядахадань, Түгэлдэр тэрэ дороо нэрынь һанаад:

-Аа, тэрэ алаабхинуудые шалгахаа ерэгшэ сүүдэй заседатель Решетников гү даа,-гэбэ.

-Тиимэ, тиимэ, Решетниковһээ ерээ. Энэ ноёншни дүрбэн мори, дүрбэн мянган түхэриг бариса абаад ошоһон аад, үшөө үбэл тээшэ танай руу ошохомни, арһан дэгэл юу хээн хэрэгтэй гэжэ бэшэнэ.

-Абай ноён юун гэжэ айладханаб?-гээд Түгэлдэр саашань һонирхоодхино.

-Абай ноён Дэмбэл Галсанай һаяар тиишэтнай морилхимни, мүнгэнэй хэрэгээр ябахаб, энэ хэрэгтэмни һайнаар түхеэржэ байгты гэжэ зарлиг буулгаал даа, иихэдэнь яаха хээхэ зон гээшэбибди, шимни юун гэжэ һанаха байнаш?-гээд, ахалагша зайһан өөртөөл хадаа ехэ сошордолтой дээдэ ноёдой бэшэгүүдые абажа, унтангүй хоноһондоо барагар хүхэ шарайтай болошоһон, мяхалиг түхэреэн нюур дээрэхи морхогор томо хамарайнгаа узуурта сахаригтаһан шара эреэн нюдэеэ сабшалаагүй болгоод, Түгэлдэр тээшэ харашана. Бэшээшэ хүбүүн ноёнойнгоо задарюун хара шарайда, заапагар ехэ аманһаань гарадаг бардам томо үгэнүүдтэ, хүниие сорьён харадаг шэрүүн харасадань дадаһаншье һаа, мүнөө тэрэнэй сахаригтаһан улаан нюдэнһөөнь далтиран татажа байгаад, асуудалдань харюу үгэхые оролдоно.

-Зайһанхай, эдэ үндэр ноёдто бэлэг бариха мүнгэнэй манай һанда үгыень өөрөө мэдэнэт, зонһоо орохо алба татабариин мүнгэнһөө хэлтэлхэ гэхэдэмнай, ехэнхи отогууд мүнөө жэлэйнгээ алба татабаряа түлэнхэй, тиихэдэ бүгэдын жасаһаа абажа тэрэ Решетников ноёндо үгэгшэ дүрбэн мориной, дүрбэн мянган түхэригэй, мүн тайшаанарта бариһан бэлэг сэлэгэй гаршанууд үшөө бүглэгдөө үды, хэнэй толгой дээрэ байһыень мүн лэ өөрөө мэдэнэт.

-Тайшаагай морилходо яаха зонбибди?

-Тайшаагай өөрынь дурдаһан тэдэ зониие дуудуулжа ерүүлээд, хөөрэлдэхэл болонолди даа,-гэжэ бэшээшынгээ томоотойгоор хэлэхэдэнь, зайһан нэгэ бага уушхаран намдаба.

-Тэрэшнишье тиимэ, зүйтэйл юумэ хэлэнэш, теэд тэдэ дүрбэниие ерүүлхэдэмнай яадаг юм, бэшэшье тулгатай түйхэ ноёдоо ерүүлэе, олоороо хэлсэһэн өөгүй гэлсэгшэ гүбди,-гэжэ тэрэнэй хэлэһээр байтарынь, үүдэнэй түрд гэжэ нээгдэхэдэ, сагаангууд отогой зайһан «Мэргэн зайһан» гэлсүүлдэг Арсалан Мүнхын орожо ерээд, малгайгаа абаад, сахилма сагаан торгон дэгэлэйнгээ бүһэһөө мүнгэн хутагаа буулгажа, зулатай бурхан тээшэ дохисогоон наманшалаад, хром сабхи хахинуулан зайһанай урда ошожо, үбэрһөө хадаг гаргаад, зайһанхайгаа доро дохин золгожо, мэндэ амараа хэлэбэ. Ахалагша зайһан эгээл хөөрэлдэжэ байгша мүнгэнэй хүшэрхэн хэрэг хэлсэхэ, найдаха зайһанайнгаа ерэһэндэ  баярлажа, хадагыень һууриһаа бодожо тогтообо.

-Зай, хүндэтэ зайһанхай, та бэшээшэ, мэндэ амар, мал адууһан мэндэ!-гэжэ мэндэшэлхэдэнь, гэртэ һуугша хоёр: «Мэндэ, мал адууһан мэндэ»-гэжэ мүн лэ миһэрэлдэн ерэгшэ зайһаниие мэндэшэлбэд.

-Зай, зай, Арсалан һуугыш даа, ерэһэншни болоо,-гэжэ Намжил зайһан тэрээндэ хандана. –Хулинда, Үлдиргэ, Хилгэндээрнай зон албатамнай һайнууд байна гү, яагаа үнинэй иишэ ябаагүйбта?

-Бүгэдэ һайнууд байнабди, бороотой хуратай, үбһэ ногоон ургаһан, эмнеэн, дэллээн болоно даа, обоо мунханаашье тахюулнабди, баһал хубидаа сүлөөгүй хэбэртэй «олон тарбаган ноохойдоо хүрэбэгүй» гэгшын ухаанай зон байнабди. Зай, зайһанхай, танаарнай, тушаалаймнай зургаанаар ямар һонин болоно гээшэб гэжэ сагаангууд отогой зайһан Мүнхын Арсаланай һониноо хэлэхэдэнь, ахамад зайһан Мухуугай Намжил тэрэниие дэмжэн, тэли гээд:

-Тэли, тиихэдэ сагаангууд отогойхин бараг ондо ороод, малаа түлтэйнь шэнэ ногоон дээрэ гаргаад байгшатнай һайшаалтай, үшөө тиихэдэ ши, Арсалан, зоноо зонхилжо, тэрэ дасанай арамнайн найрта отогой зүгһөө арба гаран һэеы гэр баряад, тэдэ дээдын ноёдые хүндэлхэ, һуулгаха уужам үндэр асари үргөө барилсаһандатнай баясхалан хүргэнэб, ахамад тайшаашье тэндэ морилжо, хүндыемнай тогтоогоо һэн. Тэрэ уужам салуу гэрээрнай һонирхожо, «Сагаангуудайл байгаа ёһотой» гэжэ үндэр сэгнэлтэ үгөө бэлэй. Тиимэһээл сагаангууд отогойхин хамагта түрүүлхэеэл түрүүлжэ ябанабди, манай абамнайшье, Унаганай Мухуу гээшэ, «сагаангууд ганса эдеэндэ бэшэ, ажалдашье садахагүй, хомхой зон гээд энеэгшэ һэн»,-гэжэ хэлээд, зайһан һууридаа оболзон энеэнэ. Магтаалда хүртэһэн сагаангуудай зайһан һууриһаа бодожо, ахамад ноёндоо баярые хүргэнэ.

-Зай, зайһанхай, танайнгаа һайхан магтаал үгэнүүдые хүндэлэн хүлеэжэ абанабди, тиигээд Ага найман эсэгынгээ алдар нэрые үргэлсэжэ, саашаа бүри урмашан жүдхэлсэхэ бэзэбди.

-Болоо, болоо, жүдхэлсэхэ, үргэлсэхэ энэ тон зүб юумэ хэлэбэш. Эгээл мүнөө Түгэлдэр бидэ хоёр дээдын газарһаа бэшэгүүдые абаад, мүнгэ алта суглуулхын ябадал тухай ойлгожо ядажа байтарнай, ши орожо ерэбэш.

-Аа, бэшэгүүд гү, ямар удхатай бэшэгүүд бэ?-гэжэ Арсалан асууба.

Ахамад зайһан Арсалан тээшэ бүдүүн хүзүүгээ һунаан үлыгөөд:

-Тайшаа Галсанай һаяар Ага морилхимни гэжэ бэшээ, тиигээд мүнгэнэй татабари хэхэб, зөөритэйхэн зонойтнай нэрэнүүд дуулдаа, тэдэнээ бэлдэгты гэһэн зарлиг эльгээгээ.

-Хэд мүнгэтэйшүүлэй нэрэ хэлэнэб, али нэрэнь үгы гү?

-Бии, бии, дүрбэн хүнэй нэрэ дурдаа.

-Хэд бэ?

-Зайһан Морхоо Яндагай, хүбдүүд отогой Бордиин Монсогой, мүнөөхи Сэсэгтэ Нэлбээнэй, харгана отогой Гада Дабаанай. Эдэ эрхэтэдые сагаан мүнгэн, алтан монетэнүүдээ бэлдээд байг гэжэ бэшэнэ, тиихэдэнь яадаг юм,-гэжэ Намжил Мухуугай түдэгэсэн татажа тайшаагай бэшэг дурдаба.

-Энэ нарин бэшэгэймнай дарга юун гэдэг юм, хуули заршамаа мэдэхэ, урдаа хараха хүмнай Түгэлдэрнайл ха юм,-гэжэ сагаангуудай зайһан бэлэхэнээр энэ орёо асуудалые бэеһээ холо болгохоор забдана.

-Та, Арсалан зайһан, үгынгөө забһарта намайе оруулаашье, үгышье һаатнай, хаанай хуули хатуу, хэнэйшье, ямаршье тушаалтай хүн байг илгаагүй хуули хазагайруулһан эрхэтэн бүхэнһөө адлихан эрилтэ хэдэгыень өөһэдөө мэдэнэт,-гэжэ Түгэлдэр эдэ дарганарта тоб байса харюу үгэнэ.

-Тайшаашье һаа гү?-гээд, Намжил зайһан нюдэеэ ехэ болгон, толгойгоо хинсагад гүүлэнэ.

-Тайшаашье һаа. Эдэ нэрлэгдэгшэ дүрбэнэй тайшаада мүнгэеэ үгэхэ болихонь гүрэнэй хуулиин ёһоор өөһэдынь дуран, хубиин зөөрие хүсөөрөө абаха гээшэ хуулида харша, болохогүй ябадал болоно. Тайшаашье, талын малшаншье, дотор хэрэгэй министршье байг хаанай засагай урда бултааран адли харюусалгатай ха юм,-гэжэ Түгэлдэр баруун ханын хоёр тархита хомогор яһан хушуута бүргэд һүлдэтэй толи гэрэлтэ «Зерцало» тээшэ заахадань, таһалга соо түр зуура абяагүйхэн байдал тогтошоно. Хаанаһааб даа гэр соо ороһон хорото шара урда ханын сонхын шэлдэ тогтошоод, хашартайгаар дүнгинэнэ.

-Тиихэдээл хуулита албан татабаридаал найдаха болонобди. Теэд албаяа түлөөгүй улад бии юм гү?-гэжэ Арсалан зайһанай дуугай байдал таһалхадань, ахалагша зайһан хүндөөр шуухиран дуугарна:

-Энэ зунай гансал дээдын ноёдой угтамжада һан жасаһаа гаргаһан гаргашамнай хэдэн мянган түмэнэй болошобо, юрэдөөл тэдээнээ юугээр бүглэгшэ аабибди. Мүнгэн һан баригшанарай тэдэ гаргашаяа түргэн бүглэе, дээрэһээ шалгалтын ерээ һаань, хэн тэрэ дутагдалай түлөө харюусахаб гэлдэжэ һаянай намайе урагшам ябуулнагүй, өөрэймнайшье үргэһэ нойр хүрэхэеэ болёод байна. Баһал һаяар ноёод ерэхэнь, үшөө бариса зөөри хэрэгтэй, мүнгэн, мүнгэн, алта мүнгэн лэ шухала. Зай, таанад, залуу ноёд хэлэгтылши, ямар арга байнаб?

-Мэдэнэгүйб, һан жасаһаа ехэ гарша гараа,-гээд, Түгэлдэр сагаангуудай зайһан тээшэ харана.

-Зонһоо нэмэри татабари хэхэ юм гү?

-Иимэ хуули буса татабари хэхые Петр хаанай зарлигта буруушаагдана бэшэ аал?-гээд, Түгэлдэр дахин баруун ханынгаа «Зерцало» тээшэ альгаараа зааба.

-Хаанай зарлиг хатуул юм аабза, теэд энэ гаршанууд зонойл түлөө гаргагдаа, мүнөө шэнээр албанай татабариин зарлиг гарахаяа байна, шэнээр отог отогойнгоо бүридхэл абаха болонобди,-гэбэ ахамад зайһан.

-Тиихэдэ тэрэ зүүн урдахин Түүргэ Бооржын, Тари Ималхын, хилын саагуур Хүхэ-Уула тойроод, Улза, Дүшын голнуудаар нүүжэ ябаһан албатан сооһоо доёмхотойшуул олдохол байха,-гэжэ Арсалан зайһан хөөрэлдөөндэ оролсоно.

-Энэ зүйтэйл ха, эдэ холынгоо отогуудай албатанай тоо шэнээр бэшэхээр болоо гэжэ үнинэй хэлсэдэг аад, хүшэ хүрэнгүй байнабди,-гэжэ Түгэлдэр нэмэнэ.

-Хэн нэгэниие тиишэнь эльгээжэ, гэр бүлын, албатанай бэшэлгэ хэе. Энэ ябадалда хэниие эльгээхэдэ зохисотойб, хэлэгты,-гээд, ахалагша зайһан тэдэ хоёроо харана.

-Би Түгэлдэр Тобоевые хэдэн отогой зайһануудтай эльгээхэ һанамжатайб,-гээд Арсалан зайһан тодорхойлно.

-Түгэлдэр бэшээшын саарһанай ажал барагдашагүй ехэ ааб даа, теэд өөрөө, Түгэлдэр, юун гэхэ байнат?

-Ахамад зайһанай зарлиг дүүргэхэ минии уялга ха юм, танайхяар болог.

-Энэ һайн харюу, манай бэшээшэ нэгэ юумэ хэхэл гээ һаа, тэрэнээ  гэжэ    дүүргэжэл һаладаг залуу хүн гээшэ. Зай тиигэбэл, Түгэлдэр, энэ ябадалдаа таарамжатай нүхэрые абажа, зориһон хэрэгээ һайн дүүргэжэ ерыш даа.

-Нютагаараа, Сагаан-Уулаараа, гэртэхиндээ хүрөөд ошохо байгаа гүб?

-Болохо, болохо, Тобо ноёндо манһаа мэндые хүргөөрэй, эсэгэдээ тэрэ холынгоо аянай харгы заалгаад ябахадашни бүри зохихо ха. Тиихэдэ тэрэ тээсгэнэй хэлсэгшэ отогуудай үдэр бүриин үбһэ хулһанай, таряа талханай бэлэдхэл, сабшалан хубаалга, хорёо посхоодой арсалдаатай хөөрэлдөөнүүд тухай һаядаа бүхы отогуудайнгаа зайһан, шүүлингэнүүдые ерүүлжэ, зүблөө татахабди. Нэгэ зарим хашан зайһангуудые тушаалһаань буулгаха, залуушуулые дэбжүүлхэ хэрэгүүд, албатанай нэрэ обогой данса шэнээр бэшэлгэ хэхэ гэхэ мэтэ ажал ехэ гэжэ таанад залуушуул мэдэжэ ябагты,-гээд, ахамад зайһан Намжил Мухуугай мүнөөдэрэйнгөө хөөрэлдөө дүүргэбэ.

 

ЗУРГААДАХИ БҮЛЭГ

Бага үдэ багта Түгэлдэр Сагаан-Уулын Шэбьеэ голой баруун дабаан дээрэ гарашоод ябана. Түрэһэн нютагаа, гэртээ ошохоёо яараһан хүбүүн үглөөгүүр хара эртэ бодожо, Ага һууринһаа гараа һэн. Гэр тээшээ тэгүүлһэн хүбүүнэй шангахан ябаһан үндэр боро мориниинь хүлһэ һалһан болошонхой, хамараа һарналзуулан, сээжэеэ хөөргэдэн хүндөөр амилна. Хүбүүн өөрөөшье энэ хэдэн арбаад модоной газарта моринһоо буунгүй гүйлгэһэндөө нэгэ бага бэеэ хүшэнги.

Түгэлдэрэй Шэбьеэгэй дабаанһаа нютаг руугаа харахадань ямар һайхан гээшэб! Тойроод сэсэг ногоогоор бүрхөөнхэй заха хизааргүй уужам тала. Талын һэрюухэн һэбшээн ая гангын үнэр асарна. Элдэб янзын эреэ маряан сэсэгүүдэй дундаһаа улаа бутаран харагдаһан улаалзайнуудай олон гээшэнь! Хонхо сэсэгүүд, далан хальһан, малгай үбһэнүүд. Тэдэнэй дундаһаа хурса эрзэгэр хадхууртай «лама тархинууд» монсогор толгойгоороо томоотойгоор дохисогоолдонод. Огторгойдо элин дэлин жэргэжэ ябаһан жэргэжэ ябаһан жэргэмэлнүүд дээрэһээ халин буухадаа, тэдэ үнгын сэсэгүүдэй дундуур орожо, харагдахаяа болишоно.

Шэбьеэ гол хоёр эрьенүүдэйнгээ бургааһан соогуур гулгирһаар, тэрэ доро наранай гэрэлдэ ялалзан харагдагша Агын голдо шудхана. Ага голой урда бэеын үргэлжэ хүхэрэгшэ Үрөөнэйн шэлэнүүдһээ наашанхи уулануудай дунда Сагаан-Уула гэжэ хада харагдана. Энэ обоотой, тахилгатай хадынгаа нэрээр нэрэшэһэн баян Сагаан-Уула нютагтай, Хан-Уулын арын буряадууд Ага голһоо урагшаа амгалан тэнюун ажаһуудаг.

-Сагаан-Уула нютагтайбдаа, Сабатай, буянтай ябанхайб даа,-гэжэ сагаан-уулынхид нютагаараа омогорхон дуулалдадагшье байха.

Энэ Сагаан-Уула обооһоо баруугаар Ехэ, Бага-Бэрхэнүүд гэжэ хоёр зэргэлээ хүндынүүдэй голнууд хойшоо урдажа, адагтаа ниилээд, Ага голдоо ородог. Энэл хоёр хүндынүүдэй баруун Ехэ-Бэрхэ гэжэ Түгэлдэрэй түрэһэн тоонто, аба эжынь нютаг зэрэлгээн соо дулааханаар уняартан байна. Хүбүүн Ехэ-Бэрхынгээ адагһаа эхинэйнь Бэрхын дабаан хүрэтэр залуу хүнэй хурса нюдөөр хуу харана.

 

Баруун-Бэрхэ тоонтомни,

Баахандаа наадаһан нютагни,

Энгэр-Бэрхэ үлгымни,

Энхэрэн тэжээһэн эжымни,-

гэжэ түрэһэн тоонто нютагаа ерэхэдээ, хүбүүнэй зосоо уяржа, эльгэниинь хүмэреэд абана. Иигэжэ холын харгыһаа бусажа ябаһан хүбүүн нютаг ороноо энхэрэн хараһаар, Агынгаа голой гараса гаража, Бэрхын адагта байдаг ганса хуряахайтандаа дүтэлбэ.

«Эй даа, абатамни зуһаландаа ороодүй, үбэлжөөндөө мүнөөхи модон гэрэйнгээ бүтэхые һахижа байна ха юм даа. Теэд ерээ хадаа хуряахайндаа орожо, эдэнэйнгээ мэндые мэдээд гараха юм байна»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхэжэ, яаралгүйхэн моринһоо буужа, сэргэдэнь мориёо уяад, гэртэнь оробо.

-Ши, Түгэлдэр, юундэ сэргэдэ буугаад удаарбаш, Агын тушаалай байшангай бэшээшэ дарга ерэбэ гэжэ намаар угтуулхаяа һанаа гүш?-гэжэ гэртээ гансаараа зүүн эргэнэгэйнгээ урдуур аяга шанагаяа аршажа байһан Дынсылмаа эгэшэнь урданайхяараал гани галзуу боложо, түрэһэн дүүгээ угтаба. -Ши ябан ошон зоной түрүү ноёншье боложо магадши, тиимэһээ зонһоо ондоо боложо, хутагта хубилгаан бэшэ хадаа, ходоог тэргэ, зөөлэн олбог, моришон заршанай ямбада мээхэйрэнгүй, хүнһөө гараһан хүн шэнгеэр, зонтоёо адли зонойл зэргэдэ ябаха юумэ. Зон гээшэ өөһэдынгөө хара хүлһөөр, бэеэрээ оролдожо, ган гасалан, хүйтэ нойто, шуурга шамарга дабажа гарадаг улад гээшэбди. Зонһоо ондоо болоһоной үри байхагүй, зонтоёо зэргэ ажабайдал тээшэ тэгүүлэн ябаха хэрэгтэй. Тархияа һонорхон, табгайгаа дааритайхан ябуулаал һаа дээрэхэн байха,-гэжэ эгэшэнь заабари заршамдаа улам гааража, эрэ хүндэл хамсыгаа шаман, саашань дуугарна.-Юундэ тэрэ эсэгынгээ Түбэд орон ошожо, хэдэн һара, жэл хатуу аянда, ябага нюсэгөөр, хооһо нойтоор ябажа, залажа асарһан нангин шүтөөниие хүгшэдэйнгөө гэр гуламтаһаань гаргаад, тэрэ хүсэд түбхинөөгүй Агынгаа гэртэ абаашабаш? Нарин нангинаар бэедээ абажа ябажа шадахагүй аад, хаяха гээхэ гээ хүн гүш?

-Үгы, абжаа юун гэнэ гээшэбта, тэрэ шүтөөнииетнай өөрөө үбэршэлөөд ябахаяа һананагүйб. Олоной түлөө, олондоо зорюулһан буянай газарта, дасан дуганда гү, али амяарнь субарга һүмэ бүтээлгэжэ табиха һанаатайб.

-Субарга, һүмэ… Хэзээ бүтэхэ юм тэрэшни. Мүнөө тэрэнээ хаана хээд ябанаш?

-Шодоноо гү?

-Тиимэ бэд даа.

-Гэртэмни, бурханай шэрээн доодо һугалга соо хадагалаатай.

-Суургатай гү?

-Үгы, гэрнишье суургагүй.

-Тюу, яашаһаншье тулюур амитан гээшэбши, тэрэшни алта мүнгөөр, эрдэниин шулуугаар шэмэглэһэн, уйгаргүй үнэтэй сэнтэй юумэн гэжэ мэдэнэгши, тэрэнииешни агнаашад ганса манай эндэхин бэшэ, хариһаашье  байжа болохол. Хари, юрэдөөл, үнгэрөөшэ һүни гуламтыемнай хүн худхана гэжэ аягүйгөөр зүүдэлээл һэм,-гээд, эгэшэнь түр зуура абяагүйхэн һуутараа, түргэн гэгшэ хойто ханынгаа ханза уудалжа, шэнэхэн дэгэлээ гаргаад, һар-һур хубсалжа эхилбэ.-Тушаалай гэр, зайһан, тайшаанар гэлдэхэт, ажал хүдэлмэригүй, мээл сагаан саарһа дэрлээд ябаха ямар тиимэ зоной түрүүшүүл байдаг юм. Энэ дарагар хубсаһаа тайлаад, тэрэ һарьмай дэгэл үмдөөд, газааһаа түлеэ залһа үтэр оруула. Баруун булагһаа уһа асара. Ноёнби гэжэ гэдэһэ гүзээгээ унжуулаад, хүзүүгээ хүшэлдөөд һуулши, аба эжын хажууда зоргоороо үдэһэн, үнжэгэн хүн болоош. Түргэлэ, хубсаһаа һэлгүүл! Мүнөө тэрэ Агыешни ошожо, Алтан Шодоноо абараагүйдэмни болёо. Уймаршни тэрэнээ эзэгүй гэртээ орхёод ерээ ха юм… Тэрэ сэргэдэ уяатай жороо хулыемни үтэр эмээллэ, уламынь шангаханаар татаарай, би шинии тогоошон абга эгэшэдэ абаашаха зөөхэй, тоһо бэлдэхэмни.

-Абжаа, хуряахаймнай, хүүгэдтнай хаана гээшэб?

-Сондоолой Сонинхон хоёрнай хүгшэн абындаа ошонги, шинии ерээ хада, үглөөдэр тэдэнээ ошожо асархабди. Хуряахайшни түрхэмэйдөө модон гэр барилсана, байтараа үдэшэлэн тээ ерэхэ байха. Тиихэдэнь ши абындаа ошоорой,-гэхэдэнь, Түгэлдэр түргэхэн торгон дэгэлээ тайлажа, хуряахайнгаа халсагайхан һарьмай дэгэл үмдөөд, зөөхэйдэ зуураһан модон улхан табагаар дүүрэн хонин тараг ябууд гудамхяад, табагтай айрһанһаа һабардажа амандаа хээд, эгэшынгээ даабари дүүргэхэеэ газаашаа гараба…

Хүлеэһэн хуряахайньшье үдэшэлэн ерэбэгүй. Түгэлдэр гэр һахижа, үнеэ бурууень, мори харыень ажаллажа хоноод, үглөөдэрынь абжаагайнгаа бусажа ерэхэдэнь, абынгаа үбэлжөөн тээшэ мордохо болобо. Эгэшэнь Ага ошожо, Түгэлдэрэй гэрһээ бүрин бүтэн байһан Шодон Субаргаяа абажа ерэһэндээ һанаагаа ехэл амаржа, ан-бун гэжэ хоюулан сайлабад, эдеэлбэд.

-Бари энэ мылэ, баруун сүмхөөгтөө ошожо уһанда оро,-гээд, эгэшэнь һанагдаагүй хоморой, хангалтаһан үнэртэй монсогорхон мылэ дүү хүбүүнэйнгээ гарта барюулба.-Алеэ, наашаа һуугаад тонгой, тэрэ толгойнгоо гэзэгэ задалуул, хүзүү һээрээ, үбдэг, хүлэйнгөө һаари һайса угаагаарай, бүтүү гэр соо һүни үдэргүй хүхэршэтэрөө һуухада, бэеһээ юун үлэхэ юм…

-Абжаа, энэ юун гоё үнэртэй мылэ бэ?

-Янтарь мылэ. Намжилай Галтайхан үгөө һэн.

-Галтайхантай хаана уулзабат?-гэжэ хүбүүн һонирхоодхино.

-Аа, залуу басагадай нэрэ дуулахадаа шэхэншни һонор бы, дүүхэй нээрээл һамга абахаар болоош, хүгшэднайшье хойноһоошни һанаата болоно.

-Абжаа, Галтайхантай хаана уулзааб гэнэт?-гэжэ дабтан һурана.

-Би мүнөө Агаһаа бусахадаа, зуураа Ага-Хангилай Үлдиргын адагай Унаганай Мухуутанай буусадань хүрэжэ, хүгшэдые бараалхааб. Тэндэ Галтайхан хүгшэн абынгаа хүгшэдые һахижа байна даа. Тиигээд энэ янтарь мылэ Намжил абамни Шэтэһээ асараа һэн гэжэ намда бэлэг үгөө.

-Үшөө тэрээгүүр юун болоноб?-гэжэ Түгэлдэр саашань һонирхоно.

-Мухуутанаар гү, тэндэ мүнөөхи Урбаан бэшээшын хүбүүн Шобогор оронхой, гаранхай, Галтайханай хажуугаар орёолдонхойл һэн. Шамайешье һураад абана. Эмээлэймни ганзагын сумаагаар лэ һонирхоо гээшэл ха, сэргэдэ байһан морииемни һайхашаагшаан боложо, дэлһэ һамбайень эльбэхэдээ, юундэб даа, юрэдөөл сумааемни баряад, дараад үзэхэ юм. Зосоонь үнэтэ юумэн байна гэжэ тэрэнэйшни нохой хамарынь унхидажа мэдэнэ гү гэхээр. Абатнай Мүнхын Тобо Түбэд орон ошоходоо, ямар юумэ залажа асарһан бэ, юундэ баруунай орондо «Гал баатар, Губиин бүргэд гэжэ нэрэшэһэн бэ?» гэжэ байжа, энэ Шодоноймнай һурагаар һонирхохо һанаатай шэнги болошоо! Тиигээд шамайе хэр удаанаар аяншалгада гарабаб, би баһа ута замда аяар Хойто-Хори  Намжил зайһаниие үдэшэжэ, тайшаагай найрта ошохомни, ехэ алта мүнгэн хэрэгтэй гэжэ байжа эхи захагүй яринхайл һэн. Би Шобогорые багаһаань мэдэхэ аад, балай үгэдэнь үнэншөөгүй һэм даа.

-Абжаа, энэ Шодон Субаргынгаа түүхэ мэдэхэ гүт?

— Үгы, тэрэ абаһаа һураарай, абамнай үбгэржэ, бэень хүндэхэн боложол байна. Мэндэдэнь ши энэ Шодоной түүхэ хүсэд хөөрүүлжэ абаха байгааш. Бишни эхэнэр хүн гээшэб, барагдашагүй бөөһэнһөө олон гэрэй ажалтай. Тэхэ хуряахайшни гэрэй модо сабшахын амта танижа, бүри тархяашье үргэхэ сүлөөгүй ябана. Хари тэрэ Нэршүүгэй абымнай тала Шиилхэ Головинай Иван дархан эндэ ерэжэ, модон гэрэй барилгын дүй дүршэл эдээндэмнай олгобо. Байшан гэртэй болоходомной ехэл һайн гээшэ гэжэ эсэгэмнай баяртай, мүнөө болотор зуһаландаа ороогүй, барилгын дүүрэхые хүлеэжэ байна. Хари байшан гээшэмнай ямар юм ааб даа. Түгэлдэр, шимнай маанад соогоо бэшэг тамгада һураһан хадаа эхэ эсэгынгээ амидыда уг гарбалаа, орон нютагайнгаа түүхэ юумэнүүдые хөөрүүлжэ, хадуужа гү, али бэшэжэшье абаха байгааш. Тиигээд мүнөө баруун голомной уһан дулаахан байха, ошожо бэеэ угаагаад, һэргээд, тэдэ хүгшэдтөө ошо. Хуряахайшни тэдэ дархашуулаар тэндэ гэр барижа байха. Тэрэнииень үзэхэ, харахаш, өөрөөшье һураха байгааш. Зай, тиигээд мүртэйгөөр хүнэй зэргэдэ яба.-гээд, эгэшэнь дүүгээ эльгээхэеэ түхеэрнэ.

Залуухан наһандаа Ага найман эсэгынгээ түбэй зургаанай бэшээшэ болоһон дүүгээ эгэшэнь ноён гэжэ нэгэшье хэрэгсээнгүй таһа зэмэлжэ, газаахи гэртэхиеэ хүүлэбэ. Хүбүүн заруулжа, хүдөөгэйнгөө сэбэр агаараар амилхадаа, голойнгоо тунгалагхан уһанда ороходоо, бэень хүнгэн болошоһон, ухаан бодолыньшье һэргэжэ амаршоод, Ехэ-Бэрхынгээ бууса тээшээ хүхюутэйхэн шогшуулба.

«Үшөөл сэргэдэнь ерэжэ бууха, түрэһэн эсэгымни гуламта зандаа байна даа»,-гэжэ һанаһаар, тэрэ гэртээ хүрэжэ, түрэл шобхогорхон һэеы гэрэйнгээ газаа буужа, мориёо уяба. Мантан хара нохойнь түрүүн хүнэй ерэхэдэ һөөл борожо хусаһан аад, мориёо танижа, һүүлээ шарбан, залуу эзэнээ угтаба. Хүбүүнэй нохойгоо ябууд эльбэһээр, шамдуухан үүдэеэ татажа гэртээ ороходонь, эсэгэнь хоймортоо, эхэнь зүүн эргэнэгэйнгээ урда һуужа байбад. Түгэлдэр гэртээ орон сасуу малгайгаа абажа, баруун ябаган харбайд дээрэһээ бурхандаа гурба дахин мүргөөд, адис абаад, һөөргөө сухарижа, аба эжыгээ «мэндээ» гэжэ мэндэшэлбэ. Эхэнь хүбүүгээ дугаарнь танижа: «Түгэлдэр хүбүүмнай ерээ, яашаһан хабатай юм бээ»,-гэжэ ухаа алдаһаар һууриһаа бодожо ядаһаар байтарынь хүбүүниинь дүтэлжэ, эжыгээ һугаһаань дүнгэжэ бодхооходонь, эхэнь эжэлэнгүй «алеэ түнтүүгээ» гэжэ хүбүүнэйнгээ мүндэгэр толгойдонь хүрэжэ ядажа байгаад таалана. Хүгшэрхын далайда хүртэжэ, эжынь бэе бишыхан боложо борхииходоошье һаа, далан уршалаа нюур шарайһаань гараһан эхын энхэрэг сэдьхэлэй элшэ хүбүүнэй зосоохиие уни бутараан дулаасуулна.

Эхэтэеэ уулзалгын ямба дүүргээд, Түгэлдэр хоёр альгаа хабсаран наманшалаад, «мэндээ» гэжэ эсэгэдээ дүтэлхэдэнь абань:

-Энэ хүбүүн Түгэлдэр гүш? Мэндэ, мэндэ, наашаа болоод тонгой,-гэжэ урдахи табюур дээрэнь байһан модон соголигтойхон ном абажа, хүбүүнэйнгээ толгой адислаба.-Зай, хүбүүн, ай хүйхэр хүбүүмни, хаанаһаа гэнтэ орожо ерэбэш, һуугыш даа, һониноо ябуула,-гэжэ эсэгэнь маһайн хүхижэ, һууридаа бэеэ зохёон һууна. Эсэгын толгойн үһэн, һахалынь бүри саб сагаан болошонхой, шэг шарайнь хүрьһэтэй, дорюун, үзүүртээ монсод гэһэн хамарынь няасайн татажа, һоёо һахал руугаа шэнгээшье һаа, дуугархадань дууниинь эли тодо. Анханда үдхэн хара байһан нидхэнүүдынь шэнгэржэ, барбайлдахадаад, богони болонхойнууд. Тэдээн дорохи нюдэдынь хёрбойлдон углуутажа, яһала ошотойхоноор харанад.

Залууханшье һаа, дааһан тушаалдаа урагшатай, эрдэм номтойхоншье, зондо хүндэтэйгөөр хэлсүүлдэг хүбүүнэйнгээ хүрэжэ ерэһэндэ үбгэжөөл баярлашоод:

-Зай, ямар хэрэг үйлэ дууряажа, али зүгые барижа гараһан зургаанай байшангай этигэмжэтэ нюур гээшэбши?-гэжэ асууба.

-Аба, би мүнөө алба татабариин хэрэгээр урагшаа, урда зүгэй гүрэнэй обоо хилын наада, саада нютагуудаар нүүжэ ябадаг отогуудай албатанай тоо бүридхэхэ, нэрэ обогуудайнь тэмдэг шэнээр бэшэлгэ хэхэ даабаритай гарааб. Намжил зайһан намайе эльгээхэдээ, нютагаараа хүрөөд, эхэ эсэгэеэ бараалхаад мордохыемни зүбшөөгөө.

-Заа, тэрэ ноёншни үшөө юун гэжэ айладханаб? Юундэ иишээ ябанагүйб?

-Танда мэндые хүргэнэ, тиигээд тэрэ зүүн урдахи замайнгаа албанай харгы, тэндэхи газар нютаг эсэгэдээ заалгаад ябаарай гэжэ захяа һэн.

-Аа, тэрэ хүгшэн шоношни зүйтэйл хэлээл даа, тиихэдээ ши удаахан ябадалаар гараа байнаш. Энэ ямар юумэ намда һарбайнабши?

-Аба, энэ мүнөөхи Шодон Субарга талаар гарахадаа абындаа хадагалаад яба гэжэ абжаадаа гэмэрүүлээб.

-Аа, Шодон гү, эгэшэшни тиигэжэ зэмэлээ бы, тэрэ баһа зүйтэй байха. Алеэ наашань, энээнииешни һайсахан утаад, арюудхаад, саанахана хэхэбди,-гэжэ эсэгэнь хоёр альгаяа тодон торгон боолтотой шүтөөнөө абажа, урдахи ябаган шэрээ дээрээ дүмүүхэнээр табиба. Тэрэ Намжил зайһан, тэрэ Арсалан зайһан тэдэшни түгнэ сагаангууд нэгэ хүхүүр, нэгэ амин зон байха. Таанад эндээ, Ага нютагтаа зургаанай гэртэй болоод, амар байра дээрэ эндэхи хэрэгээ шиидхэнэт. Урдань ахалагша зайһан, бэшээшэнэр аяар Хойто-Хори Анаагай конторо ябадалтай байгаа юм…

Эсэгэ хүбүүн хоёрой хөөрэлдэжэ байха һамбаанда эжынь шадалаараа шамдажа сай шанаад, табаг түхеэрнэ. Хүгшэн хүбүүгээ эдеэлүүлхэ гэжэ үхэг, эргэнэгээ уудалжа, айрһа, ээзгэй, зөөхэй, тоһо, сагаан талханда зууража шараһан шара улаахан уураг, дарзагар зузаанаар хүшөөһэн үрмэ, нюдөөд ээзгэй зөөхэйдэ холиһон мойһо аяга табагуудаар дүүрэн хэжэ, хүбүүнэйнгээ урдахи набтархан табсан дээрэ табина. Эжынь аахилна, һабандана, холоһоо ерэһэн үриингөө урда хамаг байһанаа гаргана.

-Тэрэ зөөлэн айрһа ээзгэй, шараһан уураг зөөхэйдэ холёод һайса эди, шэг шарайшни ямар дурһагүй юм, саг соогоо эдеэлэн амарангүй, мээл саарһан дээрэ һуу һууһаар, хүбүүмни хүхышоо. Бэеэ ойлгожо яба гэхые ойлгоно гүш даа, хүбүүн? Бэеэ ехээр баарлажа, юумэ хэхэдээ толгойгоо эрьежэ, унахаяа һанадагаа бү марта. Саг соогоо эдеэлээд, амарха сагтаа амараад ябаха юм,-гэжэ хүгшэн сэхиртэжэ эхилһэн нюдөөрөө эдеэлжэ һууһан хүбүүнэйнгээ нюур энэрхы дулааханаар харана. Түгэлдэр эхынгээ табиһан эдеэ амтархан, хурса сагаахан шүдөөрөө таршаганатар хазана, айрһа хурһа, үрмэ зөөхэй урматайгаар жажалан эдинэ.

-Галсан-Жимбаа нагасаһаа һураг дуулданагүй гү?-гэжэ тэрэ сайлахынгаа забһарта эсэгэһээ асууба.

-Нагасаһаашни эртэ хабар тэмдэг ерээ һааб даа, тиихэдээ тэрэ түбэдэй Лаврин хиидтэ гурбан буряад хүбүүд шаби ороод, номой бисалга хэжэ эхилһэнээ дуулгаа һэн. Үшөө тэрэ Бооржоһоо гараһан Пүлэм Бадмын хүгшэнэй зөөдэлтэй зуураа харгыдаа Хүхэ-Нуур багта ушарһан зэрэб үгэ дуулдаа һэн, бэшэ тэмдэг үзэгдөөгүй байна.

-Аба, та тэрэ Лаврин хиид хүрэтэр ошоһон гүт?

-Ошоһон даа, ехэл нангин, мүргэлэй газар даа…

-Нагасамнай хэр удаан һураха гээшэб?

-Одоо тэрэмнай бурханай мэдэлэй, нэгэн-хоёр жэлээр бэшэ, арба-хорин жэлээр һураха һургуули байха даа. Удаан сагые тэнсэжэ, олон сая ном сударые дабажа гараха тэсэбэри, буянай газар гэхэл даа. Ганса Лаврин хиидээр дүүрэхэ бэшэ, саашаа саашаа Галдан, Сээрэ, Брайбун гэгдэһэн ехэ ехэ Түбэдэй дасан хүреэнүүдые бараалхажа, ном шудалха зэргэтэй байха.

-Аа, эжы яһала хүл дээрээ хүнгэхэнүүд, бэеэ даагаад байхынгаа хажуугаар үшөө буусадаа модон байшан барюулжа байна ха юмта даа. Би сүлөөгүй ажалтай хэбэртэйб, гансал Тэгшэ хуряахайтан таанадаа харалсана гээшэ. Би тэдэ бүгэдые мэдэжэ ябанаб. Эжынгээ шанаһан сай уужа, бэлдэһэн үрмэ тоһыень эдижэ, элүүр энхэ таанадаа золгожо, зосоомни тэгшэрбэ даа. Би сайда садааб, мүнөө тэрэ барилгашадаараа, Тэгшэ хуряахайтаяа ошожо уулзахамни гээд, хүбүүн газаашаа гаража, гэрһээ зүүн тээшээ зайтайхан үндэрхэн, доболиг газарта ялагар сагаан модоор гэр сабшажа байһан дархашуул тээшэ аалихан гэшхэлбэ.

Үглөөнэй тэнгэри сэлмэг, зунай ааяма халуун үдэр болохо янзатай байһан аад, байн огторгойдо бамбагар сагаан үүлэнүүд бии боложо, үүлэнэй саана наранай ороходонь, баруун хойто Агын голһоо һэбшээхэн үлеэжэ, газаа хүдэлмэри хэжэ байһан зондо нэгэ бага һэрюун болобо хэбэртэй.

Түгэлдэр барилгашад тээшээ ошожо ябахадаа, яаралгүйхэн түрэһэн гуламта-Ехэ-Бэрхынгээ хүндые һонирхон харана. Үбэлжөөнэйнь зүүн хойно «Тобо үндэр» гэжэ нэрэшэһэн, ара хажуудаа нарһан, хуһан ойгоор хушагдаһан, нюсэгэн мүнсэгэр хада энэ багайнгаа байгаалиин дэнзэ орой, түшэг тулга шэнги байдаг хэбээрээ мандайжа харагдана. Тэрэ урда хүхэрэгшэ ой модотой Бэрхын дабаанһаа нааша Бэрхын гол годиролдон наашаа урдана. Голой баруун, зүүн бэеэр дээрэһээ доошоо монсогорхон оройтой адлиханууд хэдэн хада толгойнууд һубарилдана. Мойһото, Үлиртэ, Эхэ толгой, Эсэгэ толгой, Үлжөөргэнтэ хүнды, Алирһата һудал… Түгэлдэрэй багадаа һайсахан абжаагаа дахажа тарнаа, мангир, үлжөөргэнэ түүһэн газарнууд. Зунай дулаанда зөөлэхэн ногоо нюсэгэн хүлэйнгөө улаар һэрюу даатар гэшхэн, үдэр бүри ошожо ородог, шунгадаг тунгалаг дулаахан уһатай Бэрхын гол, эрьеэрынь ургадаг һүдэ, гэшэгэнээн, шабараар гэр, мал хэжэ наададаг газарнуудынь. Эдэ бүгэдэ түрэһэн нютагайнгаа багаалиин баялиг соо умбажа үндыһэн хүбүүндэ мүнөө тойроод харагдагша танил дайдань ямар дүтэ, ямар жэгтэй дулаахан гээшэб!

-Энэ һайхан түрэһэн дайдаяа эльгэндээ энхэрэн тэбэринэб, хүлөө шоройдоһон гуламтаяа һанааб, эхэ эсэгын буянгаар юртэмсэ дээрэ мэндэ ябаа сагтамни, нютагһаамни ехэ сэнтэй юумэн олдохогүй. Түрэһэн нютаг, түрэл зоноо хэзээшье хайрлажа, хамгаалжа ябахаб,-гэжэ зосоогоо сэдьхээд, хүбүүн уһатаһан нюдөөрөө хуушан буусаяа, хуһан сэргэеэ, эжы абынгаа борсогор борохон һэеы гэр, түрэһэн тоонтоёо хаража, уяран зогсоно.

 

ДОЛООДОХИ БҮЛЭГ

Гурбан эрэшүүл, гурбан дархашуул хүлһэ һалһан, эсэшэ сусашагүй хүдэлнэд. Тэдээндэ үдэрэй халууншье, ороһон бороошье һаад тушаа болоногүй.

Гэр бариха гэжэ ехэ хүбшэһөө сар, морин унаагаар ганса, шара улаахан болотор холтоһыень хуулаад, удаань ханын зосоо тала болохо хажууень зузаанаар хальһалдан сабшажа, хабтагар тэгшэ болгоно. Тэрэнэйнгээ хажуу хабһыень горитойгоор зуража хобоолжо паазалаад, углууда һууха узуур, үзүүртэнь оноо гаргаад, дабхасаха хоёр ханынгаа мододой хоорондо бүдүүн сүндэрөөбхөөр  нүхэ гаргажа шээблээд, һуугаад байһан ханын бревно дээрэ хүхэ ногоохон уһадаһан хүбхэн жэгдэхэнээр табижа, дээрэнь һууха хүсэд зохёоһон ханынгаа модо гурбуулан үргэжэ, шээбүүдынь, углуунуудынь оноодонь оруулжа, ехэ дүмүүхэнээр хүбхэнөө хүдэлгэнгүй табинад. Һүүлдэнь мантан гэгшын мунсаар тэрэнээ дээрэһээнь сохижо, нэгэшье забһаргүйгөөр, тон байрааринь һуулганад.

-Энэ ямар яндан нимгэн углууб, мухар болотор тайражархиһан, дулаа барихагүй, хүйтэншье байха юм бэшэ гү?-гэжэ табижа байһан ханын модоной үзүүртэ, углуу тушаа байһан Головин Иван уршагэд гэжэ Мархаасаан Тэхэ тээшэ дуугарна.

-Ханза углуу хараана гүш, Иван?

-Тиигэнэ.

-Теэд шинии хэлэдэг балгааһан гү, али ород углуу юугээрээ үлүү юм. Ханын бревно бүхэн ахаһаа газаашаа бултайгаад, дүрбэн углуугаараа дүрбэн зүг, найман хизаар тээшэ ганса һалаабша харуулхаһаа бэшэ юугээрээ һайн гэхэбши, үшөө углуугайнгаа хонхорто бороогой уһа суглуулжа нороод, шиигтэхэдээ түргэн үмхирнэ ха юм,-гэжэ Мархаасаан Тэхэ гэжэ алдартай, дүшөөд гара наһатай, худанса шарайд угай, тулмааша, баряаша гүүлэдэг, ехэ дархан, олые үзэһэн хуушан тэрлигэйнгээ хормой шуужа, энгэрээ сэлиһэн, ута барбагар үдхэн хара хазаар һахалтай дээрэһээ Хара Зогдор гэжэ нэрэшэһэн хүн һөөргэдэн харюусаба.

Ханын модоной нүгөө үзүүртэ байгша Головин Иван гээшэ анха сагта Нэршүүгэй воеводо байһан Головинай уг удамжын хүн юм. Үшөө 1705 ондо дээдын газарһаа стольнигой зэргэ эзэлдэг түшэмэл, полковник Петр Саввич Скрипицын газар үзэхэ, нютагуудые шэнжэлхын түлөө ерэхэдэнь, Түгэлдэр Тобын уг изагуур Хүндын Хабанша тэрэниие газаршалһан, ябаха замдань элдэб туһа хүргэһэн байгаа. Тэрэнэйнь түлөө воеводо Головин Хабаншада шан хайра хүртөөһэн юм. Тэрэ холын сагһаа уг дамжан Нэршүүгэй Головинтан, Хабаншын уг гарбал, Мүнхын Тоботон танил тала, хоорондоо ябалсаатай зандаа.

Иван Тимофеевич Головин гээшэ дүшөөд наһанай, арьягар томо бэетэй, сэнхир хүхэ нюдэдэйнь хоорондоһоо гараһан хабшагар хамартай, ногоон холст сээжэбшэ дороо халхагар хара сатин үмдэ үмдэһэн, хүлдөө түриигөөрынь уяһан иишэгэ гуталтай, шаб шара ута гэгшын баһал хазаар һахалайнгаа үнгөөр Шара Зогдор гэжэ нүхэдтөө нэрэшэһэн ород яһанай хүн юм. Иигэжэ энэ шэнэ баригдажа байһан гэрэй табигдажа байһан ханын модоной хоёр үзүүртэ Хара Зогдор, Шара Зогдор гэжэ нэрэшэһэн дархашуулай нэгэниинь-Нэршүү хотоһоо уригдажа ерэһэн уһан буряад хэлэтэй ород, нүгөөдэнь-нютагай буряад хоёр зэргэлэн хүдэлнэ. Гурбадахинь уужам даруу зантай, оодон һарьмай дэгэлтэй, түрииень түнгэдэһэн булгайр гуталтай, хондолойдоо хүрэмэ ута хара гэзэгэтэй, гушаад наһанай, хүдэр улаан Түгэлдэрэй Тэгшэ хуряахайнь гээшэ.

Хоёр нүхэдэйнгөө үдэрһөө үдэртэ нэгэ юумэ олоод лэ тоосолдожо байдагтань дадашаһан Тэгшэ гэр тойроод эндэ тэндэ орхигдоһон дарханайнгаа зэмсэгүүдые: сүндэрөөбхэ, һүүшэ, харуул, һүхэеэ суглуулжа тэбэриһэн бии боложо, энеэбхилһээр тэдэнээ шоглон дуугарна.

-Заа даа, Шара Зогдор Хара Зогдор хоёр эхилбэ гүт, заа, заа дуулажа байнаб,-гэхэдэнь, Шара Зогдор гүүлэдэг Головин Иванда юу байхань эхилээл ааб даа.

-Тэгшэ, ши нэрэдээ хүрэмэ тэгшэ бодолтой, юумэ ухамайлжа ухаалдидаг хүн гээшэш, энэ Хара Зогдоройнгоо тулмаашалхы шагналши. Балгааһалжа ханынгаа модонуудые үлүү гарган хэһэн углуутай гэрые һалаабшална гэнэ, дээрэ табигдаһан шала хүйтэн гэнэ, нарһа хахалаад дарнииса абая гэхэдэ, шэнэһэнэй холтоһон хушалта дарниисаһаашни дортохогүй гэнэ. Эгээ энэшни дархан хүн гэхэдэ юун гэдэг тала бэ? Манай Нэршүүгэй Бутин хүпеэстэ харуулаа һааш, одоол энэ углуугайш түлөө шамда һалаабша үгэхэл һэн,-гэхэдэнь, Хара Зогдорынь тодожо абаад:

-Теэд шинии магтадаг Бутин хүпеэс холо байна. Энэ гэрыень барилсагша манай дарга Тобо ноён зэргэлээ гэртэ байна, ханза, һалаабша хоёрой ханзыень өөрөө шэлээ һэмнай,-гэбэ.

-Мэдэхэгүй, үбэлжэхэдөө мэдэнэ бэзэ.

-Хари, Иван, тэрэ үндэр шала гээшэш зүйтэй ха.

-Аа, толгойншни соорхойдо һая орожо байна бы, тиихэл һэн энэ миин дүрбэн углуудань үбилтэ хээд табиһан гэршни удаан байхадаа, газар руугаа һуужа, шэнгэхэ, тиихэдэнь шалань газарта няалдажа үмхирхэгүйнь түлөө шалыень дээрэхэнэ хэе гэнэ ха юмбиб.

-Тэли, энэ танайхи, Иван Тимофеевич, аргагүй зүб гэлэй, теэд тэрэ шэнэһэн хушалта голоо һаа, дарнииса хуулаха болоно гүбди?

-Тиихэ бэд даа. Дабирхайтайхан нарһан дарнииса гээшэшни уһашье табихагүй, бүхэшье байха, сайбар шара һаруул үнгэтэй-гоёшье гээшэл.

-Заа, заа. Энэ дүүмни талын дунда Тэгшэ бидэ хоёрһоо бэшэ хүнэй дуулаха бэшэ хада, тэрэ Бутин хүпеэсэйнгээ шанга һабарһаа сүлөөдэ гараһанһаа, мандаа зоргоороо багшалышдаа,-гэлдээд, тэдэнэр нарьяса энеэлдэнэд.

-Мэндээ!-гэжэ тэдэнэй хажуу тээһээнь хүн гэнтэ мэндэшэлжэрхибэ. Хоорондоо хүхюу зугаа гаргажа, энеэлдэжэ байжа, ажалаа хэжэ байһан дархашуул зэргэ «мэндэ» гэгшэ хүн тээшэ харахадань, урдань залуухан жэбжэгэрхэн бэетэй, саб гэмээр хубсалһан, түхэреэн улаахан шарайтай, бултанай таниха Түгэлдэр Тобын хүрэжэ ерэнхэй, соол харахан нюдөөрөө энеэбхилэн зогсожо байба.

-Мэндээ, энэ Түгэлдэр-Гомбо-Жабнай гээшэ гүш, яаһан ондоо болошоо гээшэбши?-гэлдэжэ тэдэнэр хэжэ байһан юумэнүүдээ орхёод, Түгэлдэрэй хажууда ерэжэ һонирхон харанад. Зоной һонирхол татаһан хүбүүн бага хитэн татажа байгаад, бултыень мэндэшэлбэ.

-Мэндэ, мэндэ, амгалан һайнууд байна гүт, Тэхэ аха, Иван Тимофеевич, Тэгшэ хуряахай. Ямар гоё ордон гэр бодхоожо байнабта, ажал хэрэгтнай бараг ха, бэенүүдтнай һайнууд гээшэ гү? Энэ Тэхэ ахай, дядя Иван таанад Тэгшэ хуряахайтай зэргэ нэгэдэжэ, модо сабшаха дарханай амта танижа, өөдөөшье хараха сүлөөгүйнүүд байнад гэжэ абжааһаа дуулааб. Болоо, болоо, һэеы гэр һайн, теэд модон гэрэй һайниие баһал үзэжэ эхилжэ байна бэшэ гүбди,-гэхэдэнь, Головин Иван урагшаа алхан Түгэлдэртэ дүтэлжэ, ород янзаар гарыень баряад, хүбүүе һонирхоһондоо томо болоһондонь баярлажа, тэбдэн яараһандаа, ород хэлэеэ холин байжа:

-Здравствуй, Түгэлдэр, ох ты, какой бравый хүбүүн стал, аа,-гэн, хүбүүнэй мүр тоншоно.-Однако, «конь надо и конфет надо» гэдэгээ мартаа гүш. Забыл, наверное, Түгэлдэр?-гэжэхүхинэ.

-Не, не забыл «конь надо и конфет надо» мартаагүйб,-гэжэ Түгэлдэр баахандаа ород хэлэндэ, ород үзэгтэ орожо, эдэнэйдэ  Нэршүү хотодо байһанаа һанан, баһал ород үгэнүүдые холижо харюусана.-Дядя Ваня, где Паша, мой ровесник, ваш брат? Ох, мы с Пашей как играли, бегали, как за это нам доставалось от тети Маши!-гэжэ Түгэлдэрэй багынхияа мартаагүй дурдахадань, Иван Головин маһайштараа энеэнэ, хоёр үбдэгөө альгаараа сохижо байжа хүхинэ.

— Знаешь, Түгэлдэр, Паша сейчас, мүнөө Павел Тимофеевич Головин болоо, знаешь уже кем он стал, он стал так же как ты, баһа ноён бэшээшэ болоо, секретарем или заместителем председателя Нерчинского округа, вот Паха кем стал, от тебя он не отстает и тебе привет передал, шамда мэндые хүргөө.

-Заа, һайн даа, һайн байнад ха юм, Пашада намһаа мэндые хүргөөрэйгты, дядя Тимофейдэ, тетя Машада, манайда айлшан ерүүжэн.

-Зай, зай, хүргэхэб, болоо, болоо,-гэбэ Иван Головин.

-Энэ эсэгымнай гэрые оролдожо барижа байһан та гурбанда Тэхэ аха, дядя Иван, Тэгшэ хуряахай таанадтаа баяр хүргэнэб, би өөрөөшье баярлабаб. Энэ багта һаядаа үзэгдөөгүй шэнэ юумэн бүтэжэ байна гээшэ. Өөр тухайдаа хөөрэхэ болоо һаа, би мүнөө тушаалайнгаа албанаар урда зүгэй обоо хилэ шадарай албата зонойнгоо тоо абажа, хори буряад угсаатанай хэр үнэржэжэ, үдэжэ байһыень мэдэхэеэ аянда гараһан аад, нютагаараа хүрөөд ябахаяа ерээб.

-Аа, тиихэдээ Түгэлдэр, зүүн урда, урда зүгэйнгөө Бооржо, Үлирэнгэ, Хулһата, Ималха нютагуудые үзэхэшни гээшэ. Ехэл һонин, элдин уужам нютагуудаар ябахашни даа,-гэжэ Тэхэ дарханай хэлэхэдэ, Иван саашань һонирхоод:

-Тэрэ талын зон гансал һэеы гэртэй гү, али модон гэрнүүд бии юм гү?-гэжэ асууба.

-Би энэ асуудалда түдэгэсэнэб. Тэхэ дарханхай мэдэхэ бэзэ,-гэбэ Түгэлдэр.

Тэхын хурса хара нюдэн үдхэн хара нидхэ дороо ошотожо, энэ асуудалдань холохонһоо түүхэлэн харюусажа эхилнэ:

-Хори буряад улад Балжин хатанһаа урда модон, шабар, шулуун барилгануудые хэдэг һэн аабза. Зүүн, урдахи хүршэнэрһөө нүлөө абажа, бариһан, дархалһан юумэнүүдээ буряадаар нэрлэдэг байһан юм. Жэшээнь, хирпиисэ сохидог, шабар гэр баридаг, хирпиисэ ба шулуун гэрэйнгээ ханын гоёолто үнгэтүүлжэ, шаажанаар хэжэ шададаг, модоор, түмэрөөр, мүнгэ алтааршье дарха хэдэг, хара сагааншье дарханай урашуултай байһан зомди.

Балжинай үеын Бүүбэй-Бээлын сэрэгэй аюулай тодхороор, тэрэ барилгамнайшье, тэргэ шаргамнайшье нэгэ зуугаад шахуу жэлдэ зогсошоһоноо, мүнөө һэргээжэ байна гээшэбди. Энэ модон барилга, газар таряанай зэр зэбсэг, тэргэ шаргамнай һэргээгдэхэдээ, мүнөө сагта суг һуурижаһан ород хүршэнэрһээ ехэ нүлөөтэйгөөр, тэдэнэй хэлэн дээрэ зарим нэрэнүүдынь хэлэгдэжэ эхилбэ гээшэ аабза. Энэнь һайтай, муутай ааб даа. Һайниинь гэхэдэ модон, түмэр барилга, үбһэ сабшаха, таряан, газарай ажал дэлгэрхэдээ пооромгүй һайн ааб даа. Тиихэдэ муунь юуб гэхэдэ, буряад зоной барилгынгаа, тэргэ шаргынгаа зэр зэбсэгэй буряад нэрэнүүдыень мартаха гээшэ хэсүүхэн, муу гэжэ би сэхэ хэлэхэ байнаб,-гэжэ Мархаасаан Тэхын зогдор һахалаа эльбэн, бревнонууд дээгүүр һууһан нүхэдтөө хөөрэһөөр байхада, дархашуулай байра һэеы гэрэй нээлтэтэй үүдэнэй хажууда халуудаһандаа ута гэгшээр хэлээ гаргаад, амаараа амилжа хэбтэһэн халтар нохой гэнтэ бодожо хусаба. Дархашуулай толгойгоо үргэжэ харахадань, баруун хойноһоо хоёр моритой хүнүүд ерэжэ ябабад.

Дархашуулай ярилдаһаар һуутар тэдэ зониинь дүтэлхэдөө, хүбдүүд отогой зайһан Һэмүүн Нашанай, энэ нютагай хуасай отогой зайһан Тодхолой Жарантайн хоёр болошобод. Тэдэ тушаалта ноёдые хүбүүд угтажа, моридыень абажа, гасууһаа уяад, хүндэтэйгөөр мэндэшэлбэд. Нашанай Жарантайн хоёр Түгэлдэр бэшээшын эндэ байхада, олзуурхан баярлашанад.

-Һэмүүн бидэ хоёрой эндэ ерэһэн ушарнай энэ модон гэрэй барилга хараад, Тобо ноёноо бараалхаад бусаха түүхэтэй ганзага ниилүүлжэ ябанабди. Эндэ тантай, залуу дарга, уулзаһандаа бүри баярлажа, хүрэһөөр нэгэ асуудал хэлэхыемни зүбшөөгыт,-гэжэ хос гэһэн тодохон хоолойгоор Тодхолой Жарантайн ерэһэн хэрэгээ хэлээд, Түгэлдэртэ хандажа:

-Эгээ энэ, бидэ буряад угсаатан, илангаяа энэ Ага таһагайхин, таряа ургуулжа яданабди, мангажиинда оруулха жэл бүриин таряа худалдажа абан, пооромгүй гарзада оронобди, эгээ энээхэн таряанай асуудалаар та юун гэхэ байнабта, манда хэлэжэ үгыт?-гэжэ асууба.

-Бидэ һаядаа зайһангууд, шүүлингэ, заһуулнууд бэшэшье тушаалта нюурнуудые дуудажа, таряа ургуулха асуудал тухай Агынгаа тушаалай гэртэ суглараад хэлсэхэбди, таанадыешни урихабди, тэндэ һанаһанаа хэлэхэт.

-Аа, тэли, тиихэдээ энэ асуудал тухай ябуулга хэгдэжэ байна ха юм даа.

-Бидэнэр тэндэ сугларжа энэ асуудал зүбшэн хэлсээд, дээшэнь хэрэг барихабди,-гэжэ Түгэлдэр үбгэжөөлэй һанаа амаруулна.

Түгэлдэр бэшээшэеэ золгоһон Нашанай Жарантайн хоёр эндэ байһан дархашуулаар танилсаад, бүтэжэ байһан гэрэй барилгаар һонирхобод.

Тодхолой Жарантайн шодогорхон гэзэгэтэй, торшогор туранхайхан, борхигорхон үбгэн эрэ долдо хонгёо хоолойгоор томо һэлдэгэр бэетэй, мэнсэгэр мяхалиг, мундуу янзын түхэлэй Һэмүүн Нашанайда хандажа:

-Ши, Һэмүүн, бүри урзанда жэлэй сагаалганаар бишни модон байшан барюулхамни, энэ Тэхэ дарханиие хэлэхэмни гэжэ һайрхаа һэмнайш, алин бэ тэрэшни? Одоол «ама бардам, ала салдаган» гүбди, али тэрэ сагаалганда эдижэ һуугша дала адхаалтаяа, хониной тарган һүүлтэйгөөр холижо, тэрэ хэлэгшэеэ дууһан залгижархёо һэн гүбди, аа үүри?-гэхэдэнь, тэрэнь Тодхолой тээшэ һэнгэргүйгөөр хаража:

-Модон гэр бүтүү, агаарынь муу, шэл сонхоншье олдохогүй, модо отолхонь нүгэлтэй гэхэ мэтээр шил хорёо һэмнайш. Мүнөө болоод юугээ нэхээбши? Вот, энэ Тобын гэр хара, иигээд лэ бариха ха юм, тиимэ гү, хүбүүд?-гэжэ Һэмүүн бүдүүн хоолойгоор бар-бар дуугарна.

-Тиихэдэ хорижошье болооб, эгээл мүнөө модон гэр барихамни гээ һаашни, хорихоһоо наана, энээхэн бүдүүн модонуудые уран оёор жэгдэлэн сабшажа, хоноон дабхасуулжа, оншотойхоноор хэһэн гэртэ мүнөө өөрымни хорхой хүрөөд байна. Энэ Тобо ноёной удаа манайда морилыт гэжэ эдэ хүбүүдээ уриха дурамни хүрэнэ, аргатнай ямар байхаб, хүбүүд?-гэжэ торшогорхон Тодхолой зайһан нозог аалин Һэмүүнээ үрдижэ, дархашуулда хандаба.

-Һэ, мэнэ һая модон гэрые газар доро ороторынь муушалза ябаһан аад, яаһан жорхойбши? Хүбүүд, энэ гэрээ дүүргээд, манайда ошожо, намдаа үндэр сагаан үргөө бодхоохот. Намдатнай таанадта хүлһэнэй түлөөһэ бариха эбэрээ хатаһан амба сарнуудшье байха, азаргаар адууншье байха, абдар дүүрэн алта мүнгэншье байха, иимэ һайхан гэрэй түлөө юугээшье гамнахагүй, хүндэмүүшэ ямбаша, хүндэхэн гартай хүбдүүдэй хүбүүн байхаб,-гэжэ хамсыгаа шаман, мантан нюдаргаараа пас гэтэр хүндэлэн табяатай хабтагай шаагаад абана. Теэд Тодхолой мүхөөгөө үгтэхөөр бэшэ, тэдэнэй хөөрэлдөө шагнан миһэржэ байһан Түгэлдэртэ хандажа:

-Түгэлдэр, үеэли, тамнай манай бүгэдымнай Ага таһагай захирха зургаанай түлөөлэгшэ байнат. Энэ бидэ хоёрой арсалдаа шиидхэжэ үгыта, би дархашуулые урид уряа ха юмбиб,-гээд Һэмүүнэйнгээ нюур хараад абана. Түгэлдэр жэрэгэр сагаахан шүдэнүүдээ харуулан энеэжэ, Головин тээшэ харахадань, Головин Тэхэ дархан тээшээ заажа:

-Дархашуул өөһэдөөл мэдэхэл даа. Дарханхай хэлээд үгыт,-гэбэ.

Мархаасаан Тэхэ модо сабшажа байһан һүхэеэ хажуу тээшэнь табяад, нюргаяа сэхэлдюулжэ, хүлһэеэ аршан, зайһангууд тээшэ хаража:

-Болохо, болохо, бидэ хоюуландатнай ошохобди. Үшөө нэгэ бүлэг дархашуулые урихадамнай хамаагүй,-гэбэ. Тиихэдэнь хоёр үбгэд һанаагаа амаржа, гэрэй барилгаар һонирхонод. Барилгын хабаатай хэдэн асуудалнуудые һураад:

-Зай, Тобо ноёноо бараалхая,-гэлдэжэ, моридоо хүтэлөөд, Түгэлдэртэй зэргэлэн һэеы гэр тээшэ ошобод.

Тэдээнтэй хөөрэлдэжэ ябаһан Түгэлдэр гэнтэ гэдэргээ эрьелдэн, һөөргөө хуряахайдаа ерээд, абынгаа «хони гаргаха» гэһэн захяае дуулгаба.

-Ойлгооб, Түгэлдэр. Ши хони гаргахадамни намда хамһалсахаш,-гээд, хуряахайнь баһа гэдэргээ ошожо, нүхэдтөө ушараа хэлээд, хоюулан гэртээ ерэхэдэнь, тэдэ айлшадынь моридоо сэргэдэ уяад, гэртэ орошоһон байба.

 

НАЙМАДАХИ БҮЛЭГ

Буусаһаа урагшаа шулуулиг добохон дээрэ жэгдэхэнээр түхэреэлэн, хуһан харшануудые холбожо бариһан хониной хорёогой арын һүүдэрээр хэбтэһэн бүлэг хонид сооһоо нэгэ эрье хони хүлһөөнь шүүрэн баряад, гэрэйнгээ зүүн урдахи зуухын хажууда асаржа, доронь хуушан тохом дэбдеэд, хадам хүрьгэн хоёр хамһажа тэрэнээ гарганад. Хоёр бүһэтэйшүүл, эбһээлхэ зуура гэхээр, хонинойнгоо арһыень нюдаргалжа хуу татаад, гэдэһыень гаргахаа байтарынь хажуудахи халтар нохойнь хусажа, хойто Агын голой харгыгаар тэргэ моритой зоной ерэжэ ябаһые абяархаба. Зуухын хажуудахи зоной толгойнуудаа үргэжэ харахадань, аалихан ябаһан тэргын ябууд дунда багаханууд хүүгэд хэбэртэй тэргынгээ ара тээшэ һолжорон буугаад, харгын хажуугаархи үдхэн зүлгэ ногоон соогуур наашаа гүйлдэхэдөө Тэгшын табатайхан хүбүүн Сондоолой, тэрэнэй эгэшэ долоотойхон Сонинхон хоёр болошобо. Саанань, тэргэ дээрэ, тэдэнэй эхэ Дынсылмаа гүйлдэжэ ябаһан хүүгэд тээшээ юуб даа хэлэхэдэнь, тэдэнь дуулаха сүлөөгүй наашаа харайлдана.

Хоёр борсогорхон зээнэрээ таниһан Түгэлдэр түргэхэн гараа угаажа аршаад, үхибүүдэй урдаһаань угтажа, нэгэ нэгээр гар дээрээ үргэжэ, пулхагар  улааханууд хасарнуудынь таалана, гар дээрээ үргэхэдөө: «Үды шэнээн үндэр сагаан хүбүүн, үды шэнээн үндэр сагаан басаган болооройгты»,-гэжэ хүхеэнэ. Үнинэй харагдаагүй дуратайхан нагасадаа таалуулан тэбэрюулһэн, дээрэ үргүүлһэн хоёр хүүгэд хүхилдэжэ, баярлаһандаа ханхинаса энеэлдэнэ, эхи захагүйгөөр үрдилдэн һониноо хөөрэхые оролдонод.

-Эжымнай Түгэлдэр нагасатнай ерээ гэжэ хэлэхэдэнь, бидэ хүгшэн аба, эжыдээ хэлээд ерээбди,-гэжэ горитойхон болоһон морхогор сагаахан Сонинхон хэлэнэ.

-Нагаса, энэ мойһо эдигты, бидэ хулагшанаа байлгаад, Мойһотоһоо мойһо түүгээбди,-гэжэ гүйһэндөө халуудажа хүлэршэһэн погдигор харахан Сондоолой нюһаяа татан хэлэбэ.

-Одоо амтатай мойһон,-гэлдэжэ хоёр зээнэрынь зэргэ шаг шууяа табилдан хаб хараханууд монсогорхон мойһонуудаар нагасаяа хүндэлхые оролдонод.

Энэ үедэ гэдэһэ аршаха гэжэ элдэб амһартануудые: тэбшэ, шабдаа, модон байлгансаг, тудхуурнуудые гэрһээ гаргажа ябаһан Тобын хүгшэн Долсон абгай Дынсылмаа басаганайнгаа ерэһэндэ баярлашоод:

-Эгээл саг соо ерэбэш, басаган, гэртэ орожо хубсаһаяа һэлгүүлээд, энэ гэдэһэ аршаад, түргэхэн газаахи тулга дээрэ эдеэ табяадхия. Хүбүүн, Түгэлдэрнай ерээ, үшөө айлшадтайбди, басагамни, Дынсылмаа, хабатай халуун дээрэ ерэбэш,-гэбэ.

-Түгэлдэр, хуряахайдаа хамһалсажа дүүргээ һаа, тэдэ Сондоолой, Сонихонтой аргал хургал, зомгооһо мүшэр суглуулжа, тэрэ зуухын хажуудахи тулга доро гал түлэхэеэ бэлдэгты. Сондоолой, Сонинхон, мээл наадахаяа бодоод, миин бү байгты, тэрэ тэргэ амбаарай хажууда байгша аргалай араг, һабар абаад ябагты, аргал түүгты. Түгэлдэр, тэрэ гурбан хүлтэй тулга хамаагүй зууха дээрэ дорохоно һуулгажа табяад, доронь гал түлихэеэ бэлдэ. Басаган бидэ хоёр доронь шуһа шудхаад, ормог, эреэлжэ хээд, тэрэ томо дэльбэн тогоон соо эдеэгээ табихабди. Яаһамши, Дынсылмаа, шамда,-гэжэ үри хүүгэдэйнгээ сугларһанда хүхижэ хүлынь хүнгэдэшэһэн хүгшөө дуу дорьбоон боложо, хонинойнгоо гэдэһэ аршажа һабандана.

Гэртэ баруун ябаган харбайд дээрэ хэдэн дабхараар ебхытэр дэбдиһэн торгон хүбөөтэй шэрээһэтэй шэрдэгүүд дээгүүр дабшалан һууһан айлшадаараа сай уужа, сагаан эдеэн табаг барижа, аалихан хөөрэлдэжэ, хоймортоо һууһан гэрэй эзэн Тобо үбгэжөөл газааһаа ороһон хүбүүн хүрьгэн хоёртоо хандажа:

-Эдеэнэйнгээ болоо һаань, оруулжа айлшадтаа табигты, гэртэ халуун болохонь ха, үрхэеэ ехэ болгожо, үшөө ара тээшэнь татаад, гэрэйнгээ хаяа багашагаар шуужархигты, һэрюун орог,-гэбэ.

Хүбүүд гаража, үрхэеэ гэдэргэнь татаад, гэрэйнгээ хойто, зүүн туургануудые дороһоонь өөдэнь хумин үргэжэ шамаад, дээһэн ооһорто торгон уяна. Хаяагаа үргэгдэһэн гэр соо гансата һэрюун агаар орожо, ногооной ба ая гангын аятайхан үнэр хангалтана.

Уданшьегүй айлшадайшье, гэртэ байһан бэшэ зонойшье урдуур талын тарган хониной мяхан табагууд табигдаба. Гэрэй гуламтын баруугаар зэргэлжэ һууһан хүндэтэ айлшад, отогой ехэ заха зайһангууд Тодхолой Жарантайн, Һэмүүн Нашанайн урдахи табюур дээрэ уурал бааяһан нилээд багтаасатай томо гэгшын тэбшэтэй мяхан табигдаба. Хойморойнгоо һуурида һууһан гэрэй эзэн Тобо ноёной урда, эсэгэһээ доошо һубарин һууһан Түгэлдэр Сондоолой хоёрой урдуур мяхатай табагууд бии боложо, шэнэхэн мяханай амтатайхан үнэр шүлһэ һайруулна.

-Тэгшэ хүрьгэн, дархашуулнай хаанаб?-гэжэ Тобо үбгэжөөл һанаата болоно.

-Тэгшэ дархашуулаараа тэндээ, зүүн гэртээ эдеэ хэжэ, эдеэлжэ байна,-гэжэ айлшадай урдуур мяхан табаг табижа, эдеэ шанажа халуудашаһан Дынсылмаа харюусаба. Эжыдээ хамһалсажа ябаһан Сонинхон басаган галайнгаа зүүн тээ, эргэнэгэйнгээ урда урдаа баахан тэбшэтэй мяха табяад, хормойгоороо хүлөө бүглэн үбдэг дээрээ сомсойходожо һууһан нагаса эжынгээ хажууда ошожо, баһал үбдэг дээрээ сомсойходожо һуухадаад, эдеэлхэеэ бэлдэжэ, холын айлшадай табагаа хүдэлгэхыень хүлеэнэ.

Айлшадай урдахи табаг түхөөгөөд, Дынсылмаа тэбшын захада тугаарай бэлдэһэн түрүү мяхан бүхэнһөө тэбхэр тэбхэрхэнээр хэршэһэн хэршэлээ мяхануудые нэгэ улхан табаг соо хэжэ гартаа баряад, малгайгаа үмдэжэ, газаашаа гарана. Гэрһээ тээ урагшаханаа зайтайхан газарта ошожо, орон дэлхэйдээ, обоо ууладаа «хэшэгэймнай дээжэ, бусалһанаймнай түрүү, амасагты, үргэлһөөмнай хүртэгты» гэжэ үгэльгэ үргэлгын һайхан үгэнүүдые нэрлэжэ үргөөд ерэнэ.

-Зай, хүндэтэ айлшад, нютагай отогой зайһангууд, мүнөөдэр Түгэлдэр хүбүүнэймнай манаа эрьежэ ерэһэн, хүгшэн бидэ хоёртоо хадаа ехэ баярай үдэр байба. Иимэ үлзытэй үдэр та хоёрой орожо ерэһэндэ баяр дээрэ баяр нэмэбэ. Зай тиигээд, ноёд, энэ манай хүндын халуун эдеэнһээ бариита, табаг баригты,-гэжэ Тобо ноён хаһатай зохидоор хоёр гарайнгаа альга айлшад тээшэ дэлгэн табаг мэдүүлнэ.

Тодхолой Һэмүүн хоёр бэе бэе тээшээ баруун гараа дэлгээн «табаг баригты», «та баригты» гэлдэжэ ёһолоод, бүһэдөө ябаһан хутагануудаа хуйһаань һугалжа, тэбшэтэй мяханай оройн түрүү мяхануудһаа яаралгүйхэн монсогорхонууд мяха отолжо галда үргөөд, табаг хүдэлгэнэд.

Айлшадай дээдэ тээнь һууһан Тодхолой Жарантайн тарган эрьеын зузаан мяхатай дала аргагүй зохидхоноор зүүн гараараа барижа, баруун гараараа шүүһэ гаратар аалихан отолжо, нэгэ монсогорхон мяха галда үргөөд, нэгэ монсогорые отолжо амандаа хээд, тэрэ дала дээрээ хабһа дабхасуулжа нэмээд, нара зүб эрьелдүүлжэ баряад:

-Зай, Түгэлдэр нагасынгаа үбдэг түшөөд һуугша хүйхэр хүбүүн, наашаа ерэл даа,-гэжэ нагасатаяа нэгэ табагһаа эдеэлхэеэ һууһан Сондоолойе дуудажа урдаа ерүүлээд:-Хүйхэр хүбүүн, наашаа болоод, түнтүүгээ үгэжэрхёод, энэ Тодхолой ахайнгаа залааһа абажархи, Балжин хатандал шэдитэй, Бабжа-Баатартал хүсэтэй эрэ боложо, олондо туһатай, түмэнэй тулга боложо ябаарай, үбгэртэрөө үтэлһэн Тодхолойн үгэ бү мартаарай,-гэжэ Тодхолой хүбүүе үреэжэ, залааһа барюулаад, түнтүүень таалаад табина. Гэртэ байһан зон бүгэдэ баруун гараа  наманшалан үргэжэ: «Үреэл тогтог, үреэмнай морин болог, үримнай хүн болог»,-гэлдэжэ Тодхолойн һайхан үгэнүүдые тогтооно.

Хүндэтэ айлшадай галда үргэжэ, залааһа барижа, табаг хүдэлгэжэ, эдеэлжэ ороходонь, гэртэ байһан бэшэшье зон гал гуламтадаа үргэһөөр эдеэлжэ эхилнэд. Зоной абяагүйхэнүүд боложо, урда урдахи табагтай мяханһаа хутагаар отолон эдеэлэн байхадань Дынсылмаа тулга дээрэ бусалжа байһан тогоонһоо хототой шуһа, эреэлжэ, хошхоног, ормог оруулжа зоной табаг, тэбшэнүүд дээгүүр нэмэбэ.

-Иигээд лэ, энээнһээ хойшо Агымнай талаар модон байшангууд баригдахань лэ гээшэ, манай Сагаан-Уулын Бэрхэдэ, Тобо үеэли, танайхиһаа эхилбэ, энээнэй удаа Һэмүүн яаха юм, бил, юрэдөө, баһал энэ модон гэр барюулха хорхоймни хүрөөд ябана гээшэб,-гээд, Тодхолой Жарантайн тэбшэтэй мяханһаа нэгэ үмхэ отолон ама руугаа абаашаба.

-Дээ, энэ Тодхолойн эдихэ дуугархань нэгэ, бү уралаа отолжорхил даа, би шамһаа дортохомни һэн гү, шамаяа үрдихэдөөл болохоб,-гээд Һэмүүн тарган хониной зузаан гэгшын хабһанай гадар томо томоор отолбо.

-Байшаншье байшан, үбэлэй сагта һэеышье гэртээ аргалханаа түлеэд байжа болоно. Харин энэ зундаа хура бороогой үедэ гэрнай тэсэхэгүй, дуһаалшаха, наратайда халуун болошохо, найргүйхэн лэ гээшэл даа. Эгээл дээрэһээ дуһаалхагүй модон хушалтатай зуһаланайл гэр барюулха байгаа,-гэбэ Тодхолой.

-Ехэ һамганайнгаа ама байшан гэрээр бүглөөд, хоёрдохи, залуудаа зунай гэр барихамни гэжэ һанажа ябаһан нюусаяа Тодхолоймнай тарган мяханда оборготоод, үгэ алдажархиба,-гээд, Һэмүүнэй ташаганаса энеэжэ, хажуудахияа хадхаад абахадань, гэр соохи зон дарья табилдан энеэлдэшэнэд.

-Һэмүүн, аргаарыш, Тодхолоймнай Үржин хатанда дуулдаа һаа, байшантай ахатай юумэн болохонь гээшэл,-гэжэ Тобо үбгэжөөл хэр-хэр энеэнэ.

-Хареэ, энэ Һэмүүн аман байнал гэжэ турьяһаар толгой дээрэмни галтай сусал буулгуулхаяа һанаал ха,-гэжэ Тодхолойн тэдэнэйнгээ шог зугаа дэмжэхэдэнь, баһал бэшэниинь хүхилдэн энеэлдэнэ.

Энэ мэтээр шог зугаашье, томоотой хөөрэлдөөшье гаргажа байжа эдеэлээд, зоной мяхан табагта садажа байха үедэ Дынсылмаа газаһаа улхан тогоон соо шүлэндэ халааһан аарса оруулжа үндэһэн аяганууд соогуур хэжэ, Сонинхоноороо айлшадтаа барюулба. Аягатай аарса Тодхолой зайһанда баряад, Һэмүүн ноёндо асархадань, тэрэнь аарсанһаа арсажа, айраг аягалхыень дурадхаба. Сонинхон һөөргөө тэхэрижэ, эргэнэгэй доодо тээ байһан һабаһаа удхаад, аягаар дүүрэн арьялма гашуун айраг асаржа, хоёр гар дээрээ аягаа барижа, айлшанай урда бүхын дохиходоод: «Айлшан аха, айраг баригты»,-гэхэдэнь, Һэмүүн ноён аргагүй нугархай зохидхоноор аяга барижа байһан басаганда баярлажа, хүндыень абажа амасаад, урдаа табяад, үбэрөө һуулижа, мүнгэнэйнгөө сугсага гадартай, үнгын утаһан угалзатай эбхэмэл сүүмхэ гаргажа, тэрээн сооһоо түхэреэн сагаан мүнгэн монетэ абажа, басаганда һарбайна.

-Ай, хөөрхэй хүүхэн, яашаһан арьялма, хатуу айрагтай бэрхэ басагамши, заа бари энэ хашарһа мүнгэ. «Мүнгэн шэнги мүнхэ, алтан шэнги  һаргама һайхан басаган болоорой»,-гэжэ аяга баригша басага урмашуулна.

Түгэлдэр нагасатаяа зэргэлжэ һууһан Сондоолой тугаарай абаһан залааһанайнгаа мяханһаа зөөлэхэн эльгэ, бөөрэшье эдижэ садаад, тоһон болоһон хоёр гараа арбайлгаад байхадань, дүтэшэг һууһан нагаса эхэнь:

-Мяханда садаа гүш, садаа һаа садааб гээд, табагаа хуряа,-гэжэ зээ хүбүүхэнэйнгээ гарайнь, аманайнь тоһо дэгэлэйнгээ дотор хормойгоор аршаад,-Садаа һаа абжаатаяа газаагуур гаража наадангаа тугалнуудаа харагты, үнеэд гэнтэ гэдэгэнээрхэжэ ерээд, тугалаа хүхүүлжэ байгуужан,-гэхэдэнь, үхибүүд хүхилдэн гүйлдэжэ, үүдэндэ түрисэлдэһөөр газаашаа гарабад.

Айлшадшье мяхан хүндэдэ садажа, айраг, аарсаар даруулжа:

-Садаа, бэрии садаа,-гэлдэжэ, хутагануудайнгаа тоһо булгайр гуталайнгаа түриидэ, гарайнгаа, аманайнгаа тоһо дэгэлэйнгээ дотор хормойнуудта аршанад.

Байшаншье, зуһаланайшье гэр барижал эхилээ хадаа баригдахань лэ гээшэ, теэд энээхэн газарай эдлүүридэ хабаатай таряанай ургаса урагшагүйдөөд лэ байна. Хориин буряадуудай үе үе ган гасуурта орожо, зуд туранхада дайрагдажа, зобоходонь, ехэ дээдэ эзэн хоёрдугаар Екатерина хатан хаан хайрлажа, 1792 ондо гүрэнэй һанһаа таряа тарихын зэбсэгүүдые: анзаһа, хадуур, мүн таряанай хүрэнгэ орооһо түлөөһэгүй миинтээр үгэжэ, таряан ажал эрхилхыень дээрэһээ зууршалһан гэдэг. Энэнь яаха оногүй зүб үүсхэл. Теэд манай мүнөө эзэлжэ байһан энэ Ага, Онон голнуудай нютагуудаар таряан муу ургадаг, хуурай, үтэгжэл багатай, үрэжэл муутай газартай юм гүбди, али өөһэдөө тарижа шаданагүй юм гүбди, саашадаа газар таряалангай талаар яаха зон гээшэбибди, энээниие та, ноён ахай, нэгэ бага манһаа урид түрэһэн, хара сагааниие илгаруулха хүн хадаа манда хэлэжэ үгыт,-гээд Тодхолой Жарантай зайһан Тобо үбгэжөөлэй нюур алдангүй харана.

-Энэ Хори 11 эсэгын, тэдэнэй тоодо Агын 8 эсэгын зоной эдлүүриин газарай түүхэ балайшье орёо байхагүй,-гээд, Тобо үбгэжөөл аман соохи абар-табар шүдэеэ мүнгэн шэгшэлүүрээр шэгшэлнэ. Гэртэ байһан үхибүүд, һамгадай газаашаа гарахадань, эгээл урданай үбгэн удамаршын мүнөө сагта өөрыень халажа ябаһан шэнэ ноёдто буряадайнгаа түүхэһээ зарим ушарнуудые хөөрэ гэмэ намдуухан байдал тогтоно. Эдэ үбгэдэй һонин түүхэ шагнаха болоһондоо Түгэлдэршье урматай һууна.

-Манай эртын элинсэгүүд Барга баатар, Хоридой мэргэнэй эхэ нютаг Байгал далайн баруун зүүн хажуугай газарнуудһаа эхилээд, зүүлжээ Сэлэнгэ мүрэнэй баруун тээһээ Үргэнын гол, Амар мүрэнэй эхин хүрэтэр үргэлжэлһэн газар дайда эзэлжэ, нүүжэ ябаһан Хори буряад угсаатан гээшэбди. Урдань монголтоёо суг, монголойшье хаашуулай мэдэлдэ байхадаа, һүүлдэ 1600-аад оной үедэ Балжин хатанай Дай-Хун тайжииншье албатан ябахадаа энэл нютагуудаараа нүүжэ, ерэжэшье, ошожошье ябаабди. Энэл элинсэг хулинсагайнгаа эхэ нютаг эзэлжэ, эдлэжэ ябахаар ХVII зуун жэлэй тэн багаар Ород гүрэнэй албатан болоһомди…

Хориин 11 эсэгын зон Ородой эхэ сагаан хаанай албатан болохо дуратай байһанаа 1642 ондо мэдүүлээд, 1648 ондо Ород гүрэнэй албатанай тоодо абтажа, жэл бүри 20-20 мүнгэ алба хүн бүриһөө түлэжэ байха болоһон ха. Нэршүү хотын воеводствын захиргаанда хабаатай, Итанцын острогто мэдэлтэй болобо. Энэ сагта Алексей Михайлович Романов хаан шэрээдэ һуугаа.

Хориин зон албаяа ангай арһааршье үгэдэг байгаа. Алба татабари абадаг ородой приказчик саг соогоо албаяа түлөөгүй зоной баахан хүүгэдые Итанцын острогто залог болгон абаашажа хаадаг, эзэлбэриин газарыень буляажа абаад эдлэдэг байгаа. Энэ мэтэ элдэб янзын хашаланда ороһон буряад зоноо хамгаалхын тула галзууд обогой Бадан Тураахин 11 эсэгын нэгэ нэгэ түрүү хүнүүдые, нэгэ хэды харгыда ядахагүй шангахан нүхэдые абажа, хазаар морёор 1702 ондо хаанай ниислэл хото Москва мордоо юм. Тэдэнэй энэ холын, иимэ бэрхэтэй аян замай гол зорилго гэхэдэ, нэгэдуугаар Петр хааниие бараалхажа, Байгалай саада буряад зоной зүгһөө гомдол бариха байгаа. Үндэр ехэ хаан хари яһатан, холо газарай албатанаа анхаран угтажа, гуйлта, гомдолыень шагнаад, 1703 оной мартын 22-ой үдэр Сибириин приказ гэжэ зургаанһаа Эрхүүгүй болон Нэршүүгэй хоёр ахамад стольнигуудта захирал буулгаһан байна. Тус зарлигай ёһоор буряад зон өөрын түрэлхи газараа хэнһээшье, хаанаһаашье ямаршье хашалангүй эзэлжэ һууха болоһон ородой ахамад ноёдһоо хашалалга, хардалга үзэхэеэ болиһон ха.

Хориин 11 отогой эхэ албатан 1703 оной грамотын ёһоор Байгалай үмэнэһөө хитад-монголой хилэ хүрэтэр өөрын түрэлхи газарнуудаар сүлөөтэй нүүжэ ябаха эрхэтэй болоһон,-гээд, тэрэниие ехэ анхаралтайгаар шагнажа һууһан зайһангуудай, Түгэлдэр хүбүүнэйнгээшье нюурнуудые, мэнэ һая Петр хаанай суута грамота өөрөө гартаа баряад байһандал, Тобо үбгэжөөл ехэл урмашан хараад, саашань хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ. -Теэд хүнэйшье, бүгэдэ зонойшье ажабайдалда элдэб һанагдаагүй хубилалтанууд болодог лэ ха юм даа.

1802 ондо Байгалһаа урагшаа нютаглаха болоһон Ород оронһоо ерэһэн гүрэнэй таряашадта газар бэдэржэ, хаанай зарлигаар ябуулагдаһан ехэ дээдын хэргэмтэй Лаба ноёной идхалгаар, 1804 оной засаг захиргаанай шиидхэбэреэр Хориин зон өөһэдын анханһаа эзэлжэ һууһан эрхим ургасатай, үрэжэл һайтай, одоол таряа эрхилхэ Энгидэй голһоо 105 десятина газарые тэрэ ерүүл таряашадта нютаглаха газар болгон үгөөд, тэрэнэй орондо Ононой саана Түүргэ, Бооржо, Үлирэнгэ гэжэ газарнуудһаа ганса мал үсхэбэрилхэдэ таараха газар абаха болоһон юм. Үшөө тэдэ шэнэ нютаглахаяа ерэһэн гүрэнэй таряашадта, тэдэнэй түбхинэжэ һуухын тула Хориин зонһоо 1 мянган морид, 1 мянган тугалтай үнеэд үгтэһэн ха.

Энгидэй голой Үлеэтэ нютагта һуужа байһанаа, Хориин зарим зон Ага болон Онон голой саагуур, наагуур нүүхэдээ, анханай энэ нютагуудаар һууһан Ага долоон эсэгын аха дүү хори буряадтаяа ниилэһэн юм. Энэ Үлеэтын зөөдэлһөө урагша Агада галзууд, харгана, хуасай, сагаангууд, шарайд, хүбдүүд, бодонгууд гэжэ агын долоон отогууд байһанаа нүүдэлшэдээр хальбин болон худай отогой үсөөхэн зон ерэлсээд, 9 отог болоһон аад, һүүлэй үедэ худай отогойхин улам үсөөржэ Ага 8 эсэгэ болоод байна,-гэхэдэнь, Һэмүүн Нашанайн зантагар толгой ондоо зөөдэлтэй худхажа:

-Аа, тиихэдээ Үлеэтынхидэй зөөдэлһөө Мухуу капитантан бүлэгэй зөөдэл амяараа юм бы?-гэжэ тодорхойлон асууна.

-Амяараа бэд даа, Үлеэтынхидэй гү, али Энгидэй голһоо зөөжэ ерэгшэдшни анхан нютаглажа байһан Аряа нуурһаа Шэтын хото хүрэтэр 105 мянган десятина газараа абтаад, тэрэ газарайнь агсаанда үгтэһэн Ага, Онон, Бооржиин голнуудай нютагуудта зөөжэ ерээд, эндэхи һуурин зоноор ниилэһэн гэжэ таанадта хэлэжэл байнаб. Тэрэ нүгөө Мухар-Шэбэрэй Түгнэ голһоо ерэгшэ 1803 оной үеэр болоһон зөөдэл.

Хориин тайшаа Дамбадугар Ринчинэй гээшын захиралтаар Ага Ононой буряадуудта ахалагша байжа, тэдэниие таряанай ажалда һургахын тула, сагаан отогой зайһан титулярна советник-юһэдэхи зэргын зүблэгшэ Мухуу капитан гэжэ зоной дунда нэрэшэһэн Мухуу Унаганай гээшые 1803 ондо Түгнын голһоо олон нүхэдтэйнь нүүлгэжэ, Ага ерүүлээд, агын отогуудай ахалагша зайһан болгоһон юм. 1811 ондо Мухуу Унаганайн гуйлтаар тэрэ ахалагша зайһанһаа буужа, орондонь тэрэнэй хүбүүн Намжил Мухуугай ахамад зайһан болоод байһыень өөһэдөө харанат. Тиихэдээ энэ түгнэ сагаангууд гэгдэдэг Унаганай Мухууе дахажа ерэһэн сагаангуудые нүүдэл ерүүл сагаангууд, тэдэнэй ерэхэһээ урда энэ нютагтаа байһан сагаангуудые байра сагаангууд гэнэл даа,-гэжэ Тобо үбгэжөөлэй хөөрөөгөө дүүргэхэ багта Түгэлдэр хүбүүниинь эсэгэдээ хандажа:

-Аба, энэ Ага Ононоймнай нютагуудаар буряад нэрэтэй газар уһануудай хажуугаар эвенк-түнгүүс гү нэрэтэй хүнды, гол горхонууд бии бэшэ аал?

-Аа, хүбүүн, энэшни зүб асуудал. Ага нютагай баруун урдахи дэбисхэр дээрэ ажаһуудаг Ононой буряад-хамнигад урдань ойн монголшууд гэгдэдэг байһан, зүүн урдахи зүгтэ Дагуурта-дагуур монголшууд, зүүн, зүүн хойто зүгтэ ойн ортон түнгүүс-эвенкнүүд хаяа хадхажа, заримдаа нютаг нэгэдэжэ һууһан дээрэһээ энэ манай Ага Ононой нютагуудта буряад нэрэтэй газар уһануудай хажуугаар түнгүүс-эвенк, дагуур, монгол, мүнөө ородшье нэрэ томьёотой хүнды хаданууд, уһа голнууд бии байха, энээндэ одоо ямар гайхал, гэмшэрэл байха бэлэй даа,-гэхэдэнь, Түгэлдэр үшөө нэмэжэ асууна:

-Танай энэ дурдагша хамниган-буряад, түнгүүс-эвенк хэр хоорондоо илгаатай зон гээшэб?

-Тад ондоо, эдэ хоёр яһатаниие нэгэдүүлэн ойлгожо болохогүй, зан заншалыншье, ажалыншье хуу өөһэдын тусгаар үндэһэн маягтай уладууд. Ононой хамниган-буряадууд монгол угтай, һэеы гэртэй талын малшад, манай монгол изагуурай зон; ойн ортон түнгүүс-эвенкнүүд ой тайгада ажаһуудаг, оро үдхэдэг, ан агнадаг улад мүнөө мори, мал тэжээдэг боложо байгаа бэзэ; харин тэрэ дагуур-монголшуудые Оросой гүрэндэ түнгүүсүүд гэжэ буруу нэрлээд, мүнөө дагуур зон гэжэ эндэмнай хэлсэхэеэ болёод, ганса Дагуур гэжэ нютагай нэрэ үлөөд байна аабза…-гэжэ Тобо ноёной үгэеэ дүүргээгүй байтар Һэмүүн Нашанай һөөлдэнги бүдүүн хоолойгоо хашан, хөөрэлдөөндэ оролсожо:

-Ээ, иихэдээ энэмнай һонин лэ хөөрэлдөөн боложо байна. Зай тиихэдээ Тобо ноёнхай, танаймнай эсэгэтэн Хатуунай Мүнхэтэн гээшэ али зөөдэлөөрынь ерэһэн зон гээшэбта, үлүү һонирхоо һаамни, хүлисөөрэйгты,-гэнэ.

-Һэмүүн абяагүйхэн һуужал һуу, намаяа догоодоод үзэхэеэ һанаа гүш, харюу үгэнэб. Минии эсэгэ Хатуунайн Мүнхэ гээшэ тогтор хуасай омогой, хойто Хориһоо зөөжэ ерэһэн, энэ Сагаан-Уулын Ехэ-Бэрхэдэ нютагжаһан айлайхи ааб даа. Мүнхэ зайһан гээшэ хойто Хориһоо зөөжэ ерэхэдээ, Агын хори буряадууд үргэмжэтэй зон, эдэ зониие эмхидхээ һаа, бүгэдэ буряад зоноо үргэжэ ябаха зотой нютаг гэжэ анхан ерэһэн гэдэг. Тиихэдэ хойто Хориин зарим ноёд, тайшаанар һамуу ябадалтай, эдилгэ абалгада мээхэй, зондоо таарамжагүй хүнгэн ябадалай эхи харуулжа эхилээд байгаа. Энэ Агада ерэгшэ Мухуу Унаганай гээшэ хэршье шэрүүн абаритай, заргаша, хэлэрхүү хүн байгаашье һаа, үнэн сэхэ зантай, һарюу ябадалгүй ноён ябаһан юм, хари энэ эсэгынгээ шэрээ дарагша Намжил Мухуугай гээшэ яаха юм ааб даа, таанад үзэнэ, харана ёһотойд. Зарим ноёд зоной орой болоходоо эрхэтэн албатанайнгаа байдал хэрэглэхэеэ болижо, хубиингаа тала, ноёнойнгоол шэрээгэй түлөө хамаг шадалаа гаргадаг дээрэһээнь хэрэгынь урагшагүйдэдэг, нүгөө бэрхэ ухаансар ноёдынь албатанаа үргэжэ, эмхидхэжэ өөдэнь үргэдэг, олоной түлөө оролдодог, буянтай харгытай дээрэһээнь юумэниинь наашаа хараһан, бүтэсэтэй байдаг, зониинь өөдэлхэ, үрэжэхэ, ажана түни ажамидарал асардаг удамарша ноёд яһалал байха даа. Хүн зон һохор дүлии бэшэ, энэ мэтые хуу мэдэжэ, шүүжэ байха.

Зай, тиихэдээ таанад залуушуул Ага Ононойнгоо болоод бэшэ бэшэшье газараа үрэжэл муутай, таряа талхан урганагүй гэжэ бү сүхэрэгты, үтэгжүүлэгты, үрэжүүлэгты. Таряан гээшые таридаг юм, тариһан хойноо хададаг юм. Энэ тугаарай хэлсэгшэ 8 эсэгын зоноо мал адууһатай, ядамаргүй байлгахын хажуугаар эрдэм номдо һурагты, мүнөө сагта байшан гэр барилга, таряа тарилга, үбһэ бэлдэлгэ, дал хорёо, бууса түхеэрэлгэ манай буряадта амин шухала хэрэгүүд гэжэ мэдэгшэтнай һайн байна. Нютагай зайһанууд, Тодхолой Һэмүүн хоёр, энэ хүбүүн Түгэлдэршье һайн хэрэгээ бүтээжэ, зондоо туһатай ябагты, үлгэ һалга, ядаһан тулиһанаа харалсагты. Зай тиигээд, хойто жэлэй Сагаалганаар үндэр сагаан үргөө байшангуудые барижархёод, хээ угалза зуузатай, аржагар сагаан эрмэгтэй буряад гуталнуудаараа хахинуулжа, ядаха ядамаргүй ябыт даа,-гэжэ үндэр наһанай ута харгые үзэһэн, Ага найман эсэгын үбгэн түрүүшүүлэй нэгэн, Түгэлдэрэй эсэгэ Мүнхын Тобо хараһан үзэһэнөө доодо үетэнэйнгөө сэдьхэлдэ дамжуулан түхөөжэ һугаа бэлэй.

 

ЮҺЭДЭХИ БҮЛЭГ

 

Үглөөнэй һэрюунээр Сагаа-Уулын Ехэ-Бэрхэһээ гараад, Бэрхын дабаа дабажа, үшөө саашаа дүшөөд модо ябаад, үдэ багта Ононой хойто бэеын Сүүгэл гэжэ хойноһоо Онон уруугаа ороһон богонихон аад, уужамхан хүнды хүрөөд ябатарынь, дээрэһээ голоо уруудажа ороһон айхабтар ехэ уһатай аадар адхаран, тэдэ хоёр аяншадые нэбтэ шобто сохихоор забдашаба. Аадарай эршэдэн шааяхада, аяншад моридоо байлгаад, эмээл дээрэһээ буужа субануудаа үмдөөд, табжаганаһан бороогой шэмэрүүн дуһалнуудһаа нюураа халхалан буруу хараад, бэгзылдэн зогсобод. Тэнгэриин дуун тад-няд наяржа, нюдэ һаргама сахилгаанай сагаалхин сахихада, Сүүгэл хүндын хойто, зүүн, баруун хаданууд үргэлжэ гэрэлтэн харагдана, нээрээл дабшалаад һууһан хүн шэнгил гэжэ Тэхэ дархан һанаадхина. Тэрэ Түгэлдэртэ дүтэлэн, һанагшаяа нүхэртөө хэлэжэ, тэдэ хаданууд тээшээ гараараа заана. «Ороһон бороо замхадаг, бууһан урагууд мордодог» гэһэн арадай сэсэн үгын ёһоор аадарай замхахада, Түгэлдэрые Онон Бооржо нютагуудаар газаршалан үдэшэжэ ябаһан Мархаасаан Тэхэ тугаарай сахилгаан соо нүхэртөө харуулагша һуумал бурханда түхэлтэй хадануудаар хүреэлэгдэһэн Сүүгэл хүнды тухай хөөрэжэ эхилнэ:

-Эртэ сагта Баншан богдо Чоглой-Намжил гэгээнтэнэй соржи гэлэн Цүлтимдэ үзүүлһэнэй ёһоор, буряад зон хэзээ нэгэтэ Сүүгэл гэжэ газарта дасан хиид бодхоохо. Тэрэ дасангайнь нэрэ Даша-Чоймполиин болоод, сахюусаниинь Чойжил болохо. Энэ хиид хадаа бурхан шажанай голто боложо, амитанай туһада агууехээр тэрэниие дэлгэрүүлхэ гэһэн юм,-гээд, нюдэеэ ялалзуулан, бороодо нороһон хазаар һахалаа шобторно.

-Нээрээшье гоё газар байна. Хойноо-ой модоор бүхэриг халхабшатай, наагуураа, үбэр таладаа-нюсэгэн хадануудтай, урдуураа-үлир мойһоор намаарһан Онон гол хүбөөтэй, урдаһаашье, хойноһоошье ерэхэдэ зоной тэг дунда дасан баряа һаа, болохол нютаг байжа болоо,-гэжэ Түгэлдэр Тэхэ хоёр Сүүгэл нютаг һайхашааһаар, моридойнгоо ама баруун тээшэнь залажа, Онон голой хойто бэеэр үгсэбэд. Аадарай һүүлээр тэнгэри һолонготожо, газар дэлхэй, үбһэ ногоон ундалжа һэргээд, аргагүй арюун сэбэр агаар тогтоно. Амилхада аятайхан. Аянда эсэнтэһэн бэеэ һэргээжэ, замаа үргэлжэлүүлхэдэ унаа моридтошье, эзэдтэньшье хүнгэн болоно.

Сүүгэлһээ баруулжаа хэдэн модо ябаад, хойгуураа сагаан шулуутай хоёр томо хадатай Суусал гэжэ богонихон хүнды оршоно. Тэндэһээ баруун урагшаа ошоһон харгыгаар ябахада, зайтайхан газарта Уртын адаг болобо. Урта баруун тээһээ зүүн тээшээ һунаһан уужам, талархуу хүнды. «Уртада ургаяа хаяба» гэһэн домогой ёһоор, Балжин хатанай зөөдэлэйхид ургаяа хаяад ошоһониинь, тэдэнэй хойноһоо намнаһан сэрэгэй ударидагшань газарта хэбтэһэн ургын узуур үзүүр хоёрой шэг зүг шэнжэхэдээ, хатанай ошоһон мүр алдажа, ондоо зүг тээшэ бэдэржэ удаарһан, харин Балжинай бүлэг холохон тэрьедэжэ ошоһон гэлсэдэг.

Уртын адагаар урагшаа дабахадаа, тэдэнэр Ононой хойто эрьеын Хүһөөшэ гэжэ нютагта ерэбэд. Энэ багта Ононой хойто бэе нюсэгэн шулуун хабсагайтай, саашаа наашаа түлхылдэһэн буламуудтай газар байба. Тэдэнэй дунда Бумба-Хартахай гэжэ хабсагайлиг хадын үбэрөөр зоной үбэлжэдэг буусанууд харагдана. Хүһөөшэ тушаа, голой урда бэедэ «Хээтэ» гэжэ нэрэтэй үндэр эрид дабаатай хада табхайна. «Хээтэдэ хээгээ хаяба» гэһэн үгэ суута хатанай домогтой холбоотой юм. Хээтын үндэрһөө үргэлжэлһэн хадануудай баруугаар Бооржо гол Онондо шудхадаг. Бооржо гол зүүн тээһээ урдажа ерээд, адагтаа эгсээр гэнтэ хойшоо годирходоо хүндэлэн хүшэжэ, Онондо шудхан ороһон тулань, тэрэ газарые Хүшүүр гэжэ нэрлэдэг. Хүшүүрэй дэрээбэндэ ород, хамниган болон буряад хасагууд һуудаг юм. Тэдэнэй дунда Сада, Санжаа гэжэ аха дүүнэр, Ананда, Ханда гэжэ алдаршаһан, баяжаһан хасагууд бии юм. Тэхэ ахынгаа хөөрэһэн газар нютагуудай, хада уулануудай болон голнуудай нэрэнүүдые Түгэлдэр шэхэндээ хабшуулжал, сээжэдээ баясажал ябаба.

-Адуун-Шулуунһаа зүүлжээ хүхэрэн нэмжыжэ харагдадаг Хүхэльбын хүхэ шэлын араар Түүргэ гол зүүн тээһээ баруун тээшээ урдажа, Уртын адагай доохонуур Онондо шудхан ороно. Харин Хүхэльбын хүбшын үбэрөөр Бооржо гол баруулжаа урдажа, Дээдэ, Доодо-Бооржонууд болоһоор, Адуун-Шулуунай баруун тээ Нэлын гүбээгэй хормойдо туласа урдажа ошоод, хойшоо годиржо, Хээтын баруугаар Хүшүүртэ Ононтоёо ниилэхыень харабабди,-гэжэ Тэхэ дархан утын харгыда ганзага ниилүүлһэн залуу нүхэртөө хөөрэжэл ябана.

Хүһөөшэ нютагһаа баруулжаа зайтайхан газарта, Онон голой хойто бэедэ үргэн уужам Хүнхэрэй тала эхилнэ. Энэ үрэжэлтэ талын гүбээ, хүндынүүдээр, түхэреэн сөөрэм нуурнуудай эрьенүүдээр байһан һэеы гэрнүүд хараани холоһоо харагдана. Уужам талада һүрэг һүрэг үхэр малнууд эли бодо олошорно. Энэ нютагай шэмэтэй хүхэ ногоое-малай эдеэлсые һайхашааһаар, тэдэ хоёр Онон голой хойто бэеын харгыгаар яба ябаһаар, үдэшэлэн тээ «Тогоон-Шулуун» гэлсэдэг талын дунда хабтайжа байһан шулуунда хүрэжэ ерэбэд. Баруугаараа, хойгуураа хадануудтай, урдуураа Ононой хойто эрьеын добонуудаар хүреэлэгдэһэн мухар хүндын тэбсэгхэн дээрэ хүнэй зорюута зохёожо хэжэрхиһэндэл, тогоондол аб адли оройдоо хонхортой, һууринь ба үндэрынь һэеы гэрэй зэргэ «Тогоон-Шулуун» гэжэ Агада алдаршаһан шулуун байба.

Хоёр аяншад холын харгыда эсэһэн моридһоо буужа, хүлһэнэйнь сэлмэтэр эмээлнүүдтэйнь тушажа табяад, ганзагынгаа сумаанууд сооһоо түйсэтэй тараг, зөөхэй, шараһан талха гаргажа, «Тогоон-Шулууе» тойруулан үргөөд, зүүн урагшаа хэлтын татаһан амһар дээрэнь зэд мүнгэнүүдые табяад, гурба дахин нара зүб тойрожо гороолбод. «Тогоон-Шулуунай» хойно, зүүн хойнонь, хорёод алхын газарта «Үлгы-Шулуун», «Таг-Шулуун», «Дэрэ-Шулуун» гэжэ нэрэтэй, эдэ нэрэнүүдтээ таараһан дүрсэтэйнүүд, хабтагаршье, тэбхэршье, бүмбэгэрхэнүүдшье шулуунууд байна.

Зунай ута үдэр үнгэрхэ дүтэлбэ. Хоёр аяншад эндээ гал түлижэ, сай шанажа уугаад, хонохо гэлсэбэ. Тэдэнэр һаруул дээрэ аргал, хуурай модо мүшэр суглуулбад. Моридоо барижа эмээлнүүдыень абаад: «Ононой эрьеын энэ һайхан ногоондо эдеэлжэ, холо ошохогүй байха»,-гэлсэн, тэдэнээ шүдэрлөөд табибад. Эмээлээ абтаһан морид хүхэ ногоон дээрэ хүльбэржэ бэеэ һэгсэрэлдэн, үдэшын шүүдэртэй ногоо шар-шар гэтэр зулгаажа, хабатайгаар турьялдан эдеэлшэбэд. «Тогоон-Шулуунһаа» хажуу тээшээ зайтайхан газарта, хадын бооридо аяншад гал түлибэ. Тэхэ дархан сумаа сооһоо зэд тогоогоо гаргажа абаад, хажуудахи жалгынь оёорто харьялжа байһан булагһаа уһа асараад, шулуун үбилтэтэй модон тулга зохёожо, тэрээн дээрээ тогоохоноо үлгэн, сайн уһа табиба. Түгэлдэр эмээлнүүдээ түүдэгэйнгээ дэргэдэ асаржа, сайлаха һууринуудые бэлдээд, сумаагаа нээжэ, түйсэтэй зөөхэй, айрһа, шараһан талха, тугал туулмаг сооһоо тоһондо хуураһан шаб шарахан замбаа, саарһанда орёолтотой хэршээд нюдэһэн шара сай гаргаба.

Наранай оромсоор хээрэ талада бүрэнхы түргэн боложо, огторгойн одо мүшэд харагдаба. Хүсэд дүрэжэ ядажа байһан галай хара хүхэ утаан һуунагтан, тэнгэри өөдэ дэгдэнэ. Баймга түүдэгэй гал халахадаа, ехэ дүлэтэйгөөр соробхилон аһажа, тогоон соохи уһан шаршаганан бусалба. Тэхэ дархан саарһатай сайһаа нэгэ шэмхэ абажа тогоондо үйбэ. Тиигээд тэрэ сайнгаа эдеэшэтэр халта хүлеэгээд, тулгынгаа модые тогоонтоёо үргэжэ абаад, галайнгаа хажууда дүмүүхэнээр табиба.

-Эдеэшээ ааб даа,-гэлсэжэ, шэнэхэн сайһаа галдаа, орон дэлхэйдээ ёһолон үргөөд, бэе бэеынгээ үндэһэн аяганууд соо хэжэ, ан-бун сайлажа оробод. Утаатайхан галда шанагдаһан улаан шарахан сайдаа замбаа хээд уухадань, ямар ульгам оросотойгоор уугдана гээшэб! Сэбэр агаарта хээрэ эдеэлхэдэ, эдеэн ямар амтатайб!

Улаан шарахан замбаа хэжэ зөөлэхэн болгоһон халуун сайгаа оошожо һууһан Мархаасан Тэхэ түүдэгэй галай утаанда нэгэшье ядарһан хэбэргүй һууна. Сай уужа, айрһа ба зөөхэй амтархан эдижэ һууһан Түгэлдэр аягатай сайгаа урдаа баряад:

-Тэхэ аха, та дуулаһаншье, мэдэхэшье байхат. Энэ «Тогоон-Шулуун» тухай зоной дунда юун гэжэ хэлсэдэг юм, ямар түүхэ домогтой бэлэй?-гээд, аха нүхэрэйнгөө нюурые адаглан харашана.

Һаяхан мүндэлһэн зунай һүүл һарын табан шэнын һара тэнгэриин баруун хойно дээрэхэнэ гараад, орон дэлхэйе бүрүүлхэн туяагаараа гэрэлтүүлнэ. Шэнэхэн һарын туяада «Тогоон-Шулуунай» баруун тала гэрэлтэжэ, зүүн талань өөрынгөө түүхэ домогые нюуха гэһэндэл, һүүдэртэн мандайна. Тэхэ дархан сайгаа һорохо зуураа, тэрээн тээшэ харад гэжэ байгаад, нүхэртөө хөөрэжэ эхилнэ:

-Энэ «Тогоон-Шулуун» тухай домог түүхэ байханшье байха. Зүгөөр минии мэдэхын гурбан домог бии гээшэ ха. Хараа бэшэ аад, тэдэнэй алиниинь үнэн гээшэб гэжэ хэн мэдэхэб даа. Тиибэ яабашье нэгэдэхи домогынь иимэ юм. Тэнгэриһээ заяатай суута богдо Чингис хаанай тагаалал боложо наһа дүүрэхэдэ, сэрэгэйнь удамарша жанжан ноён баатарнууд олон түмэн сэрэгтэеэ энэ багта, Ононой эрьедэ тэрэнэй хүүртэй алтан хуурсаг асаржа, тэдэ сэрэгээрээ Онон голдо шэнэ һаба малтуулжа, ондоо тээгүүр урадхуулаад, «хатан эжы» голой хуурай болоһон һабынь оёорто нүхэ малтажа богдо хаанай бэетэй хуурсаг, алта мүнгэнтэйнь, зэр зэбсэгтэйнь хүдөөлүүлээд, тэрээн дээгүүрээ Онон голоо дахин хуушан һабаарынь урадхуулжархихадань, Чингисэй алтан хуурсаг уһан доро орожо, мүнөө болотор олдодоггүй гээд хэлсэдэг. Эсэгэ хаанаа хүдөөлүүлһэн монголой сэрэг ба ноён баатарнууд энэ «Тогоон-Шулууе» тойрожо, хэдэн үдэр соо ехэ найр хэһэн гэлсэгшэ. Тиигээд лэ энэ шулуун «Чингисэй шулуун» гэжэ нэрэшэһэн, тэрэнэй мориной туруунай сараатайшье юм гэһэн нэгэ домог байха. Хоёрдохи домогынь гэхэдэ, энэ «Тогоон-Шулууе» «Баатарай аяга» гэжэ суута Бабжа-Барасай домог түүхэдэ ороһон «Баатар», «Гэдэргэ» хаданууд «Сэрэг-Нарһан» шадар байһан хадань, эндэхи нютагай зон тиигэжэ нэрлэдэг гээбы даа. Гурбадахи домогынь гэхэдэ, манай Хориин 11 эсэгын хатан эжы Балжинай Бүүбэй-Бэйлын сэрэгһээ тэрьедэжэ ябахадаа, энэ «Тогоон-Шулуунда» ерэжэ амарһан, бэеэ угааһан, дүрбэн зүг найман хизаарай орон дэлхэйдээ мүргэһэн газарынь, хатанаймнай үреэлтэй, хэшэгтэй дэмбэрэлтэй шулуун гэжэ эндэхи нютагайхид мүнөө болотор эндэ тогтожо мүргэдэг, эдеэнэйнгээ дээжые үргэдэг юм.

Үүлэнэй саанаһаа тэргэд  һара гаража, «Тогоон-Шулууе» гэрэлтүүлхэдэнь: «Нээрээл элинсэг хулинсагаймнай түүхэтэй холбоотой нангин шулуун байна даа»,-гэжэ тэдэнэр зосоогоо бодоһоор сайдаа садажа, байратайгаар эдеэлжэ байһан моридоо харабад. Тиигээд тэдэ хоёр тохомуудаа дэбдижэ унтарияа зохёогоод, эмээлээ дэрлээд, субануудаараа хушажа, зунай халуун үдэрэй аянда агсадажа эсэһэн бэеынгээ үе мүсэнүүдые тэниилгэн хэбтэбэд.

Одо мүшэдөөр яларһан сэнхир огторгой доро, хүжэ ногоон газар дээрэ хэбтэһэн тэдэ хоёр хэшэг бэлэг элбэгтэй «Тогоон-Шулуун» һахюултай юумэд бүхэ нойроор унташабад.

Түгэлдэрэй үглөөгүүр һэрихэдэнь, һаруул болошоод, аяар холо, Ононой саана хүхэрэгшэ хабсагайнуудай хярын оройгоор гарахаяа байһан наран элшэ туяагаараа тэнгэриин хаяагай бүлэг бүлэгхэн үүлэнүүдые нэбтэ харбана. Һүниин дуулимда нойрсожо амарһан дайда үнгын шубуудай аялга доро, үглөөнэй шүүдэрээр бэеэ сүршэн угаажа, ерэхэ үдэрэйнгөө халуун хаһые хүлеэнэ.

-Түгэлдэр, саймнай эдеэшээ, би моридоо асархамни,-гээд, Тэхэ дархан хазаарнуудаа баряад, зүүн урдахи гүбээ дээрэ эдеэлжэ байһан моридтоо ошобо.

Түгэлдэр энэ үзэсхэлэн һайхан үглөөнэй агаарта нэгэ хэды хэбтээд, хүл дээрээ харайн бодожо, мухар жалгын булагта хүл нюсэгөөр ошоод, нюур гараа угааба. Тиигээд тэрэ шүдэ хаха ташама хүйтэн уһанһаань альгаараа удхан ууба.

-Ямар хүйтэн уһан гээшэб! Ямар тунгалаг уһатай булаг гээшэб! Аянай зондо зорюута унданиинь боложо гараһан ёһотойл мүнхын аршаан гэхээр лэ!-гэжэ тэрэ аман соогоо үгэлһөөр, хоногшо газартаа ерэжэ, гуталаа үмдөөд, жалгын зүүн добо дээрэ гараба.

Тэрэнэй урда Онон гол олон һалаа, сүмхөөг татуурнуудаараа налюуртан, үргэн боложо нэмжыгээд, хойто ба урда бэеын хабсагайнуудай хоорондо һаба соогоо багтажа ядаһандал хабтайна. Үлир мойһоной эшэнүүдээр бүтүүрһэн олтирогууд, уһанай захаар жэгдэхэнээр ургаһан бургааһан шугынууд харагдана.

Ононой талын уужамые, ургаса ногоонойнь шэмэтэйе хүбүүнэй гайхан хаража байхада, моридоо барижа хүтэлһэн Тэхэ дархан тэрэнэй хажууда бии болоод:

-Зай, Түгэлдэр, Онон хатан эжымнай хэр бэ?-гэжэ дорюун хоолойгоор асууба.

-Онон голойнгоо иимэ һайханиие мүнөөл хаража байнаб. Дарханхай, хэлэжэ үгыт, юундэ энэ голнай хатан эжы гэгдэнэб? Хаанаһаа эхитэй, һабагшатай юм?

-Залуу нүхэр, зүб лэ энээгээр һонирхонош. «Түрэһэн нютагайм хара уһанииньшье амтатай» гэжэ зон магтан хэлсэдэг гээшэ. «Мал бэлшээриин һайнда үдэдэг, хүн нютагай буянда үнэржэдэг»-гэгшэ даа гэжэ Тэхэ дархан хөөрэжэ эхилнэ. –Энэ Онон голнай Монголой Хэнтэй уулаһаа эхи абажа, бүхы утынгаа гурбанай нэгэ хубииень Монголой газар дээгүүр урдана ха. Тиин Дээдэ-Ульханай дээхэнүүр хилэ дабажа, манай буряад нютагуудаар гурбанайнь хоёр хубинь урдана. Саашаа, зүүн хойшоо урдажа, нэн түрүүн Ага голтой ниилээд, үшөө саашаа урдажа, Энгидэйдэ шудхан орожо, Шиилхэ мүрэн болоно. Булган малгайтай эндэхи буряад зон Онон голоо-Эхэ гол, Ага голоо-Эсэгэ гол гэжэ эртэ урда сагһаа хойшо нэрлэжэ ябаа юм. «Онон» гэжэ нэрые Чингис хаанһаа эхитэй гээд зарим зон хэлсэдэг. Чингис хаан багадаа Тимүүжэн гэжэ нэрэтэй үхибүүн ябахадаа, түрэһэн тоонто голойнгоо эрьеэр номо годлёор ан агнажа ябатараа нэгэ туулайе харбахадань, тэрэнэй тудагдаһан үгыньшье мэдэгдэнгүй, голой бургааһан соогуур үгы болошоо гэхэ. «Оноо гүб, али үгы гү?»-гэжэ сэдьхэн, голоо уруудажа бэдэрхэдэнь, голынь уруудаха бүреэ ехэ оноо һабатай болоо юм ха. Тиихэдэнь Тимүүжэн тогтожо: «Ээ! Ан минии оноо үгышье һаа, тэрэ туулай арилаа, олдохоо болёо. Теэд эндэ уһаар элбэг, оноо һабадаа багтахаяа болиһон Оноо гол байна даа»,-гэжэ тэрэнэй энэ голые «Оноо» гэжэ нэрлэһыень, хожомынь тэрэнь «Онон» гээд нэрэшэһэн домогтой юм…

Тэхэ дархан зүүн гартаа моринойнгоо жолоо баряад, Түгэлдэртэ баруун гараараа голой саада бэедэ нэмжыһэн нарһан тужые заажа харуулаад:

-Ононой урда бэедэ нэмжыгшэ нарһан тужа Нэлын нарһан гээшэ. Энэ нарһан тужа баһал Балжин хатантай холбоотой юм. Балжин хатан эндэ хариин сэрэгтэ хүсэгдэхэ болоходоо, моринойнгоо гүйдэл дунда үһэнэйнгөө һам абажа‌: «Дайсанай дабашагүй ой модон боло!»-гэжэ шэбшээд хаяжархихадань, хооһон талын дунда нэлэнхы бүтүү нарһ ан тужа бии боложо, дайсанай харгые хааһан, Балжинай зөөдэлые абарһан гэдэг домогтой юм. Нэлын нарһан нэлэнхы үргэн, хуурай элһэн газартай, хэдэн алда доошонь малтахада уһан гарадаггүй гэлсэдэг. Онон голой урда бэедэ энэ харагдагша Саһашын харуул гээшэ. Тэрээнһээ доохонуур Шандаантын хэрэм байха. Тэндэ хилын харуул харадаг хасагуудай дэрээбэн бии юм. Энэ Шандаантын харуул тушаа аалихан урадхалтай гарасаар онгосодо һуужа, моридоо хүтэлөөд, Ононой саада бэе гарахабди. Зай, мүнөө Шандаантын гараса дээрэ уулзаха гэжэ болзолдоһон нүхэднай ерээд байгаа ёһотой,-гээд, Тэхэ дархан хөөрөөгөө дүүргэбэ.

-Тэхэ ахай, харгыдамни үдэшэхэдөө намда ямар олон һургаал заабаринуудые, орон нютагайнгаа түүхэ домогуудые хөөрэжэ үгэбэ гээшэбта. Би тантай золгожо ушарһандаа баярланаб, олзуурханаб, энээнһээ хойшо тантай уулзажа, һургаал заабаринуудыетнай абаха хүсэлэнтэйб,-гэжэ Түгэлдэр аха нүхэртөө сэдьхэлэй баясхалан хүргөөд, хүрин хара шэрүүн шарайень дулааханаар харана.

Иимэ баян түүхэтэй, иимэ уужам тэнюун Онон голойнгоо нютагуудые баясан хаража зогсоһон хүбүүнэй эрьелдэжэ гэдэргээ харахадань, хойто хабсагайн боородохи «Тогоон-Шулуун» тогоонойнгоо амһарые нэгэ бага зүүн урагшань хэлтылгэн: «Зүүн урагшаа хэшэгтэй, элдин баян нютаг юм даа, тэрэ һайхан урагшаа хэшэгтэй, элдин баян нютаг юм даа, тэрэ һайхан нютагуудай зоноор золгожо, харгы нэгэдэжэ, ажабайдалай хүшэр замда ганзагаа ниилүүлжэ ябагты» гэһэндэл зүбшөөн, толгойгоо дохёод байһандал харагдана.

 

АРБАДАХИ БҮЛЭГ

 

Мархаасаан Тэхэ Тобын Түгэлдэр хоёр Шандаантын харуул тушаа Ононой хойто эрьедэ хүрэжэ ерэбэд. Эндэхи гараса дээрэ мүнөөдэр, шэнын зургаанда уулзаха гэжэ болзолдоһон, Түгэлдэрэй саашанхи аян замые газаршалан үдэшэхэ болоһон үндэр бэетэй, шэрүүн харасатай, хирбээ һахалтай, сагаан шарайтай Урда-Агын хүбдүүд отогой шүүлингэ Ошорой Тумаа багахан бэетэй, ута гэгшын сахюур замагта буу үргэлһэн Нагуудайн Баахандай гэжэ бэшээшэтэеэ тэдэ хоёрые хүлеэжэ байба.

-Мэндээ, мэндэ амгалан! Харгы замтнай арюун хүнгэн байба гү, хазаар моринтнай бүдэрөө дохолоогүй гү?-гэлдэн моринһоо буугаад, малгайнуудаа абажа, гараа дэлгэн, толгойгоо дохилдон мэндэшэлэлнэд. Тэхэ дархан тэдэ залуу нүхэдтэй танилсажа, нэрэ омогоо хэлсээд:

-Зай, тиихэдээ Тумаа, та улаалзай хүбдүүд, Баахандай бэшээшэ дэлдээд шарайд, Түгэлдэрнай хуасай, битнай худанса шарайд, найман эсэгын гурбан отогойхид Онон хатан эжынгээ гараса дээрэ уулзаха заяатай байбабди,-гээд, заадажа байһан хүгшэн шаргалайнгаа тархи, хушуун дээгүүр һууһан һоно батаганаануудые ташуурайнгаа бүреэгээр этэрэн үргөөбэ. Хоёр эрьеэрээ надхан намаалан байһан үлир мойһоной үдхэн һөөгүүдээр бүрхөөгдэһэн, үргэн аад, аалин номгон урадхалтай гарасын урда бэедэ нэгэ онгосо байһан аад, эзэниинь харагданагүй.

Зунай нарата үдэр харгыдаа халуудаад хүлэржэ ябаһан аянай зон Онон голой хашарһатан мэлмэржэ байһан уһанда дүтэлэн, моридойнгоо эмээлнүүдэй уламуудые һуладхажа, хазаарынь амагайбшалжа, тэдэнээ уһалаад, өөһэдөөшье дэгэл гуталаа тайлажа, хүл гараа угаажа сэлмэнэд, суба дабхасынгаа тооһо һэжэрнэд. Үрэ жэмэсээ даажа ядан байһан мойһоной эшэнүүдтэ хүбүүд дүтэлжэ, хүрин хара монсогорхон мойһонуудые адха соогоо суглуулжа, тэдэнээ амтархан эдинэд.

-Зай, энэ зүнтэг шаргал бидэ хоёртнай Онон мүрэниие тамаран гараад, тээ тэрэ харагдагша шара эрьеын саана ород хасагуудай байдаг дэрээбэн ошожо, онгосын эзэниие хүлһэлжэ үзэһүүб. Таанад эндээ уһанда орогты, амарагты, сайшье шанахадатнай болохо,-гээд, Тэхэ дархан хуушан борохон тэрлигээ хахад алда гэхээр үргэн мүрһөө тайлажа эхилхэдэнь, һанаагаа зобоһон Түгэлдэр тэрээндэ дүтэлөөд:

-Дарханхай, эндээ нэгэ хэды хүлеэгээ һаамнай, онгосын эзэн бии болохогүй юм гү, та яажа урда бэе гарахабта?-гэжэ асууба.

-Түгэлдэр, энэ шаргал бидэ хоёршни үе наһаараа тэнэжэ, гол мүрэнүүдые тамаран гаталһан байхабди. Энэ урда зүгтэ Утайн Табан-Уулада мүргэхэеэ ошоходоо, Үргэнын голһоо эхилээд, Хитадай Хуанхэ, монголоор Хатан гол гэхэ мэтын ехэнүүд мүрэнүүдые бараалхаһан байхабди. Һанаагаа ехээр бү зобо.

-Утайн Табан-Уулые үзэһэн юм гүт?

-Үзэһэн даа. Хитадаар У-табатай гэжэ уула табан оройтой, бурхан шажантанай ехэ һүзэглэдэг уула юм. Утайда бурханай зүрхэн тарниин тоогоор зургаан зурагар зурлаатай «Зургаадай» модон ургадаг. Энэ модо тэндэһээ залажа, һүзэгшэд мааниин эрхи хэдэг,-гээд, Тэхэ дарханай эрхиеэ хүбүүдтэ харуулхадань, нээрээл эрхиинь тобшонууд зургаан сагаан зурлаатай байба.

-Зай, хүбүүд, битнай урда бэе гаража үзэһүүб,-гээд, Тэхэ дархан гутал хубсаһаяа шамдуухан тайлаба. Тиигээд моринойнгоо эмээлэй дэбһэ, дүрөө, дүрөөбшэнүүдые дээшэнь эмээл дээрээ шуужа, субадаа орёоһон баадантай хубсаһаяа дээрэнь бүхэлжэ уяад, ганса халимдар үмдэнэйнгөө түриие үбдэгһөө дээшэ гаратар монсогойлжо шууба. Жолоонуудаа эбхэжэ хазаартань торгоод, мухар жолоогүй хазаарай хасарһаа барижа, мориёо хүтэлэн, голой налуухан эрьетэй гараса уруу оробо.

Эрьеһээ саашаа ябаха бүринь, уһан гүнзэгы боложо, дарханай гэдэһэндэнь, үбсүүндэнь хүрэжэ, һүүлдэ бүри гүнзэгырбэ. Моринойнгоо хүлөө алдан тамаржа эхилхэдэнь, Тэхэ шаргалайнгаа хазаар табяад, гэнтэ уһа уруу шунган үгы болошобо. Тэхын харагдахаяа болишоходо, эрье дээрэ зогсоһон нүхэдынь гайхашабад. Гэнтэ тэрэ моринойнгоо ара тээнь шохогонон, толгойгоо уһан дээрээ гаргаад, шаргалайнгаа һүүлһээ баряад, хойноһоонь тамаржа оробо.

Уһанда тамаржа һураһан шаргал мориной тархи, эмээлтэй нюрганиинь харагдаад, урагшаа шуумайжа, голые хүндэлэн тамаршаба. Тэрэнэй һүүлһээ бариһан эзэниинь балай шагтагалданашьегүй хэбэртэй. Хоёр хүлөөрөө тэртэдэн тамархадаа, сээжэ бэень уһан дээрэ шохойжо, гол соогуур газар тулган алхалжа ябаһандал тэрэ харагдана. Урданай аяншадай иимэ тамаралгаар Тэхэ дархан хоёр хүлөөрөө уһа тиирэн, ехэ амгаланаар тамара тамарһаар, моринтоёо һубарилдан, уһанһаа гарашаба. Тиигээд тэрэ уһа һабажа байһан моринойнгоо ганзага, эмээл абажа, уһанайнь һабхархыень, мүн нэгэ бага амияа даруулхыень мориёо дүтын хайлааһанһаа уяба. Тойроод тэрэнэй харахада дүтэ нааша хүн үгы хэбэртэй. Тэхэ онгосодо дүтэлжэ, тэрэнэй эрмэгһээ үрөөһэн гараараа тулгаад, нүгөө гараараа нороод бэедэнь няалдашаһан үмдэеэ арай ёохон тайламсаараа, бажуужа уһыень гаргаад, тэрэнээ хайр шулуун дээрэ дэлгэн табиба. Нойтон үмдэнэйнгөө орондо һэлгүүлэн үмдэхэ үлүү үмдэгүй тэрэ шараа нюсэгөөр онгосын хажуугаар ябасагаана. Тиигэжэ ябатараа онгосо уруу харахадань, тэрэнэй оёорто нэгэ хүнэг болохоор һаяхан баригдаһан загаһанууд амаа ангагашуулан, һүүлээрээ шарбан, толгойгоороо онгосын ханые сохижо байбад. Гүльмэдэ орожо уһанһаа гаргагдашоод, амияа саглан зобожо байһан загаһануудые Тэхэ дархан хараад, тэдэниие хэмгүй ехээр хайрлажа, нэгыень баряад, тэрэнээ голой эрьедэ абаашажа, уһа уруу табижархиба. Тэрэнь гарасын захын аалихан урадхалтай уһан соо ялагар сагаан гэдэһээрээ өөдөө хараад урдажа ябатараа, гэнтэ амидыран хүдэлжэ, һүүлээ шарбаад, нюдэ сабшаха зуура уһанай гүнзэгы уруу хулд гээд, үгы болошобо. Энэ загаһанай амидырхадань баярлаһан дархан онгосо соохи загаһануудһаа үшөө нэгые хоёр гараараа хабшан баряад, уһан соо табиба. Таба-зургаан загаһа гол соо табижа үрдеэд, салдаганаашье мартажархёод, һахы һалаг гол онгосо хоёрой хоорондо гүйжэ ябахадань, гэнтэ урдахи үндэр шара эрье дээрэһээ эхэнэр хүнэй хашхарха абяан соностоод:

-Эй! Кто там? Кто распоряжается чужим добром? Что ты лезешь на чужое, как на свое? Кто тебе разрешил? Сейчас мы тебя мигом отучим самовольничать!-гэлдээд, түмэр асануудые бариһан улаан эреэн хубсаһатай хоёр эхэнэр эгсэ эрье дээрэһээ һүрэн доошоо буушабад. Тэдэнэй хараал шэрээл табилдан эрьеһээ буушахадань, хоёр гараараа загаһа бариһан, шараа нюсэгэн мүртөө һахал һамбайдаа дарагдашаһан Тэхэ мэгдэһэндээ сагаан эреэн нюдөөр тэдэниие харашоод, дуугай зогсобо. Шараа нюсэгэн, һахал һамбайдаа дарагдашаһан хүнэй урдань зогсожо байхада, айһан һамгад ухаа алдан хашхаралдаад, барижа ябаһан асануудаа хаяжа, бурхан тэнгэриеэ дурдалдан һүхирэлдэһөөр, гэдэргээ эрьен, тэрьелхэеэ тэгүүлбэд. Иимэ хүниие харахабди гэжэ һанаагүй һамгад һөөргөө дугташалдан, эрье өөдөө абирхадаа, нэгэниинь тэбдэһэндээ эгсэ эрьеһээ халин унашаба. Тиихэдээ хатаһан хайлаһанай жада мэтэ хурса үзүүртэй һалаада зузаан холст сарафанайнгаа хормойгоор шагтагалдажа, өөдөөшье, уруугаашье гараха аргагүй боложо, хиидэ үлгэлдэшоод, нюсэгэн ташаа гуяа харуулжархёод, хорёодо хабшуулдаһан ямаандал шашхаба. Модоной һалаада үлгэлдэшоод, агаарта арбаганажа байһан эхэнэрые Тэхын абарха гэжэ тэрээн тээшэ даб гэхэдэнь, нүгөөдэ һамганиинь хурса үзүүртэй асаяа газарһаа шүүрэжэ абаад:

-Глашу не трогай, черт бородаты! Ишь срамник, на сквозь голый. Куда лезешь? Убью!-гэн, асаяа далайжа, шараа нюсэгэн Тэхые үлдэбэ.

-Би энээндэшни туһалхаяа һанаалби. Энэш тэндэһээ унааһаа, толгойгоо соорохол гэхэдэнь, тэрэ ород һамган ойлгохо юм бэшэ, асаяа ёдогошуулан, хараал шэрээл табина.

-Эй, галзуу һамган! Энэ эхэнэрэйшни нюсэгэн гуя намда хэрэгтэй бэшэл! Би энээнииешни абарха гэжэ ябанаб,-гэхэдэнь, тэрэ эхэнэр хэлэһэн үгыень ойлгоногүй.

Тэхын яаха хээхэеэ ойлгохоёо болишоод байхада, хойто бэеын эрьеһээ айхабтар бардаасатайгаар буугай абяан наяршаба. Асатай һамган тэрээнһээ сошожо, асаяа хаяад, эрье өөдэ мүлхин абиржа дээрэнь гараад, нүхэрөө абархые оролдобо. Теэд ганса эхэнэрэй хүсэндэ даагдахагүйгөөр үлгэлдэшэһэн һамгые тэндэһээнь абажа ядахадаа, тэрэ һэгээ орожо, нойтон үмдэеэ үмдэжэ үрдиһэн Тэхые дуудан, баруун гараараа даллажа байжа:

-Эй, черная борода! Что стоишь, смотришь или с испуга, от нападения баб ноги твои отнялись? Иди сюда, помоги мне Глашу вызволить! Глаша, потерпи немножко. Сейчас мы тебе поможем,-гээд, тэрэ һамган даллажа Тэхые дахин дуудаба.

Нойтон үмдэеэ үмдэжэ үрдиһэн Тэхэ эрье өөдэ халтиран барин, жалгын гангада бултайһан үлир мойһоной эшын үндэһэнүүдһээ татаһаар тэдээндэ хүрэбэ. Өөрөө мултархын оногүйгөөр шагтагалдашоод, уйлганажа байһан бэлсэгэр шара һамгые сээжээрынь тэбэрижэ үргэхэдэнь, нүгөө шара һамганиинь гэшүүһэндэ сооротороо үлгэлдэшэһэн хубсаһанайнь хормойе ходолжо абаба. Тэхэ тэрэ осолтогшо эхэнэрые гар дээрээ үргэһэн шэгээрээ эрьеһээ буужа, онгосын хажуудахи хайр дээрэ табиба. Аюулһаа гаралсаһан хоёр һамгад үһэеэ заһажа, хубсаһа хунараа арилгажа байгаад, уйгаргүй түргөөр өөһэд хоорондоо дуугаралсаад, онгосо соохи загаһануудаа хаража, гараараа зангалдан, урмаа хухарһан янзатайнууд юумэ газар уруу нёлбонод. Һамгадай иигэжэ байхыень хараад, Тэхэ дархан юунэй түлөө добтолгондо ороһоноо ойлгожорхибо.

-Эй даа, эдэ загаһануудаа харамнажа, та хоёр намда орообты!-гэжэ хэлээд, Тэхэ дарханай өөдөө хаража, бүхы бэеэ доһолуулан, ташаганаса энеэжэрхихэдэнь, хоёр һамгад бэе бэеэ хаража байтараа, өөһэдынгөө гэмээр, тулюур юумэнэй түлөө эшхэбтэр байдалда оробобди, онгосыемнайшье, онгосотой загаһыемнайшье хэншье абахаяа һанаагүй гэжэ ойлгоод: «И смех, и грех»,-гэлдээд, бэе бэеэ заалсажа, зангалсажа байгаад, өөдэ уруугаа харан энеэлдэшэбэд.

Тэдэ гурбанай мүнөө һая эндэ болоһон ушараа һанан, энеэлдэжэ байхада, нэгэ эрэ хүн эрье дээрэ бии болоод:

-Что такое, что за шум?!-гэжэ бадашаба.

Һамгад гансата энеэлдэхэеэ болижо, тэрэниие хараад, нэгэ доро шарьялдан, эндэ болоһон ушараа хэлэбэд. Тэрэ эрэ урмаа хухаран, гараа дэлгэжэ, доошоо буухадаа, Тэхые танижархёод:

-Вот да встреча! Тэхэ Мархасанов, старый мой знакомый, тала,-гэжэ хухигар сагаан шарайгаа зөөлэрүүлжэ, шара шүдэнүүдээ ирзайлган энеэгээд, Тэхын гар барина.-Я же Семен Шестаков, помнишь? Мы тогда встретились вблиз границы Маньчжурии. Эх, тала! Ты откуда взялся, с неба свалился что ли?-гээд, хуушан танилайнгаа гарыень һэжэрээд, мүрыень тоншоод:

-Зай, Тэхэ, ши хаанаһаа хайшаа ошожо ябанаш?-гэжэ тордиһогүй буряадаар дуугаржа эхилбэ.-Би тэрэ урдахи бургааһанай соорхойдо үбһэ сабшажа байһанаа, буугай һүрэхэдэ сошожо, энэ бухалшан һамгадай үгы болошоходо гайхаад, наашаа гүйжэ ерэбэб. Хэн буу табяаб, юун болооб?-гэн, эреэн нюдэеэ бүри бэлтылгэн, Тэхыншье, һамгадайшье нюурнуудые харана.

-Ай, юуншье болоогүй, хуу үнгэрөө,-гэжэ хоёр һамгад ородоор хэлээд, гараараа зангаад, хубсаһа хунараа болон үһэеэ дахин заһашанад.

-Юуншье болоогүй гэнэ гүт?-гэжэ Семен ородоор тэдэ хоёрто хэлээд, Тэхэдэ хандажа:

-Зай, тала, онгосо хэрэгтэй гү, энэ дороо?-гэжэ асууба.

-Хэрэгтэй, Ононой энэ эрьедэ гараха гээбди,-гэбэ Тэхэ.

-Глаша, Маня, сено пока оставьте, сейчас идите домой, варите крепкий чай, гостей принимать будем. Эй, бабы, берите свои рыбы,-гээд, Семен хоёр һамгадта тэдэ загаһануудые барюулжа, гэртэнь эльгээгээд, хажуу тээшээ ошожо, мойһоной эшын оёорһоо онгосынгоо һэлюурнүүдые ошожо асараад, голой эрьеын хайр шулуун дээрэ хоёр ута һургааг табижа, тэрээн дээгүүрээ онгосоёо түлхин гол уруу буулгажа ябахадаа:

-Тэндэш хэды хүн бэ? Аа, гурба гү? Моридынь хэдыб, баһа гурба гү? Зай, тэдэнииешни энэ дороо наашань гаргахаб. Ши, Тэхэ, һанаагаа зобонгүй, эндээ хубсаһа, тохомоо хатаажа бай,-гэжэ Семен талань хэлээд, хүндэмүүшэ эзэнэй уужам тэнюун зан гаргана.

Семен Шестаков Тэхын гурбан нүхэдые моридтойнь голой наада эрьедэ гаргаад, тэдэниие гэртээ абаашажа хүндэлөөд табиба. Удангүй тэдэнэр Шандаантын харуулһаа холодожо, Нэлын нарһанай зүүн захада хүрэжэ, нэмжээ уужам талада гарабад.

-Хүүбүүд, доошоо харыт! Ямар олон тибһэнэй эшэнүүд байна гээшэб!-гээд, Тэхэ дархан гараараа заажа, үнгэеэ буураһан, сэсэгээ гүбижэ байһан улаалзайнуудай эшэнүүдые харуулна.

-Нээрээшье, томонууд гээшэнь! Намар тибһэнэй эдеэшэһэн хойно зорюута эндэ ерэжэ малтахаар лэ!

-Мангирнуудынь харыт, утанууд гээшэнь! Оройтожо, арайл модохир болошоо юм байна,-гэлдэжэ, хүбүүд морин дээрэһээ харгын захаар ургаһан ногоон уруу ябууд харанад.

Зунай үдэрэй хэршье ута һаа, сэнхир тэнгэреэрээ наранай аалихан баруулжаа дүүлиһээр ябахадань, үдэршье үнгэрхэ дүтэлбэ. Огторгойн хаяагаар үүлэд бии болоошье һаа, бороо орохо шэнжэгүй.

-Һүү! Нүхэдүүд, зүүн урагшаа харыт! Тээ тэрэ хүхэрэгшэ тэнгэриин хаяада юун гээшэб?-гэбэ Ошорой Тумаа.

-Арьягар барьягар үүлэнүүд бэшэ гү,-гэжэ Баахандай таамаглана.

Тэнгэриин зүүн урда хаяада байгша орьё торьё юумэнүүдэй хадануудшьеһынь, үүлэнүүдшьеһынь ойлгожо ядан, моридоо байлгаад, хүбүүдэй гайхалсан байхада, хойнонь үлэн татаад ябаһан газаршалагша ахань тэдээндэ ерээд, гараа һарабшалан баряад, зүүн урагшаа хараба. Хүхэрэгшэ талые удаахан хаймадан хаража байһан Мархаасаан Тэхын шэг шарайнь гэрэлтээд, нюдэниинь хурсадан ошотоод:

-Зай, хүбүүд, һайса шэртэжэ харагты. Тэнгэриин тэрэ хаяада манаран хүхэрэгшэ орьё торьё юумэнүүд талын дунда бэлшэжэ ябаһан адуун шэнгеэр харагдана бэзэ. Эдэтнай суута Адуун-Шулуунай хаданууд гээшэл даа. Үндэр оройнуудынь холоһоо харагдадаг юм. Аяар баруун хойто зүгтэ оршодог Алхана уулын оройһоо, Зандай Дүрбөөшэ гэжэ монголой нэлэнхы талаһаа Адуун-Шулуунай хаданууд харагдажал байдаг юм даа,-гэбэ.

-Одоо мүнөө Адуун-Шулууе харахамнай гээшэ гү? Харыт, нээрээл бэлшэжэ ябаһан адуун шэнгил! Хүдэлнэшье бэшэ гү?-гээд, Баахандай моринһоо буужа, амаа ангайлдашоод байһан нүхэдөө ээлжэлүүлэн харашана.

-Эртэ урда сагта хариин хаанай сэрэг эдэ шулуунуудай забһарнуудта хороод байһан эндэхи сэрэгые обёоронгүй, сэрэг бэшэ, харин адуун байна гэжэ эндүүрһэн гэлсэдэг юм.

Алаглан эреэлэн харагданхай

Адуунхан-Шулуунайм гоё гээшэнь,-

гэжэ булган талын буряад угсаатан холын алишье орондо ябахадаа, энэ нютагаа дурдажа, гуниглан дуулалдадаг, үльгэр домогтоо хэлсэдэг байһан юм.

-Зай, Түгэлдэр, хүбүүд! Битнай урдань энэ нютагуудаар ябажа үзэһэн ба мэдэхэ хүн хадаа таанадые Нэлын нарһые үнгэргэжэ, Бооржын адаг хүрэтэр шахуу үдэшэбэ, газаршалба гээшэб. Таанад энэ асатагша харгын урдахи харгыгаар саашалхадаа, үдэшэлэн тээ Бооржын адаг хүрэхэт. Битнай харгын хойто асаар ошоходоо, Хүшүүр хүрэжэ, нэгэ танилайдаа хонохоб. Үглөөдэр Хээтын дабаагаар хойшоо дабажа, Тэнхэхын гарасаар Ононойнгоо хойто бэе гарахадаа, Сагаан-Уулынгаа Ехэ-Бэрхэ хүрэнэ аабзаб. Таанадни саашаа һайн ябажа, хэрэгээ бүтээгты. Энэ талада ойлгожо ябаха юумэн юун бэ гэхэдэ, мана һохорой нүхэнүүд байха. Мүнөө тэдэ манай харгыда дайралдабагүй. Урагшаа нэлэнхы уужам талада гарахадатнай, хаа-хаанагүй мана һохорой нүхэнүүд, обогор обогор шоройнууд һубарилдан байха. Тэдэ шорой доро байдаг хии нүхэнүүд ехэл аюултай, осолтой юм. Мориной тэрээн дээрэ гэшхэбэл, газар сүмэрөөд, морин хүлөө гасалан хухалдаг. Гэгээтэй гэрэлтэй байхада тэрэ мэтэһээ зайлажа һэргэг ябагты. Харанхы үдэшэлэн ябалтагүй. Таанад залуушуул энэ талаар үшөө оло дахин ябахат, наһантнай залуу, нарантнай эртэ,-гэжэ Тэхэ дархан ошохо харгыдань хүбүүдые зоригжуулан хэлэхэ зуураа, ганзагынгаа сумаа сооһоо түйсэтэй айраг гаргажа, харгынуудаа арюудхан наманшалжа тэрээнһээ үргөөд, хүбүүдтэ уулгаба.

-Таанад хээрэ талада хоноходоо, моридоо холо табингүй, һэргэг хонооройгты. Шоно нохойшье, адуун һүрэг хулуужа Монгол абаашаад худалдадаг хоёр хүлтэй хүйхэрнүүдшье ябахадаа болохо. Зай, хүбүүд, харгын хани болон танилсажа һайн ябабабди. Саашадаа таанад һайн ябагты,-гээд, Мархаасаан Тэхэ хүгшэн шаргалдаа мордожо, Хүшүүр ороһон харгыгаар шамдуухан шогшуулба.

Хүбүүд Тэхэ ахадаа һайниие хүргөөд, үдэшэн хойноһоонь харад гээд, моридтоо мордожо, холоһоо алаглан эреэлэн харагдагша Адуун-Шулуун тээшэ моридоо хатаруулбад. Тэдэнэр Тэхэ дарханай заагша харгыгаар яба ябаһаар, үдэшэлэн харанхы боложо байхада, Бооржо голой адаг хүрэбэ. Балай үргэншье бэшэ һаа, гүнзэгы ба эршэтэй урадхалтай, хараһан газараар уһа уруу орохын аргагүй эгсэ эрьетэй гол байба. Аяншад голой эрьеэр зубшан ябажа, налуухан эрьетэй гараса оложо, зүүн эрьедэнь гараад, уһатай ундатай энэ голойнгоо эрье дээрэ хонохо гэжэ хэлсэбэд.

 

АРБАН НЭГЭДЭХИ БҮЛЭГ

 

Бооржо голһоо зүүлжээ заха хизааргүй үргэн талын дунда гурбан хазаар моритой хүнүүд зэргэлэн ябанад. Газарта хүрэмэ һүүл дэлһэтэй, агтабша хударга, хүмэлдэргэтэй, мүнгэлмэл эмээлтэй, үргэн сээжэтэй, үндэр мундаатай һайхан боро морин дээрэ ногоон торгон энгэртэй дэгэлтэй, хилэн тооробшо малгай үмдэһэн, хүри улаан хүдэр шарайтай Тобын Түгэлдэр дундань, баруун гар тээнь соходоо төөнтэй нарин хээрые унаһан, сагаан шэршүү дэгэлтэй, шэрүүншэг харасатай, гонзогор сагаан нюуртай Ошорой Тумаа, зүүн хажуудань хододоо амаа даран хөөрэжэ, урагшаа тэгүүлэн ябадаг набтаршаг хулые унаһан, өөрөөшье набтаршаг аад, шаб гэмэ бэетэй, нимгэн улаахан шарайтай, хүрин тансаран дэгэлэйнгээ энгэр сэлинхэй, ара нюргандаа ута хоолойтой буу үргэлһэн Нагуудайн Баахандай гурбан ошожо ябаһан замаа үргэлжэлүүлнэ.

Тойроод ой модогүй хооһон нэмжээ уужам тала. Хүхэ ногоон үндэр хяаг, хилгана, сахилзанууд, хонхо ба улаалзай сэсэгүүд, тарнаан, гэшүүнэ талын һэбшээндэ миралтан долгилнод. Энэ сэсэгтэ нугын ногоон дээгүүр үнгэ бүриин эрбээхэйнүүд, зүгынүүд, һолонго далитай тэмээлжэргэнэнүүд, дууша жэргэмэлнүүд ниидэнэд. Үдхэн ногоон соогуур хүзүүгээ һунааһан борохон торхируунууд, бүднэнүүд жэрэгэнэлдэн гүйлдэнэд. Тоором нуурнуудай эрьеын шабар соо хүхэ дэглынүүд хүлнүүдээ аргааханаар үргэжэ, яаралгүйгөөр алхалнад. Нугаһанууд болон ангирнууд абяа гаралдан, нуурай нюруу дээхэнүүр ниидэнэд.

Энэ уужам талада дура зоргоороо үдэһэн тарбагануудай дошын олон гээшэнь! Тарбагануудай нүхэнүүдһээ гадуур мана һохорой, шонын, араатын, хирһанай, зумбараануудай, хулганаануудай нүхэнүүд алхам бүхэндэ дайралдана. Хүхэрэн байһан тэнгэриин доро охотноон болон хулганаануудай дайсан элеэнүүд, тарбаганай дайсан талын бүргэдүүд далинуудаа тэниилгэн, агаарай долгиндо дүүжэндэн элинэд.

Үглөөнһөө хойшо хараани холоһоо хүхэрэн манарагша орьёл торьёл шулуунууд аянай хүбүүдэй дүтэлхэ бүри арьягар барьягар хада хабсагайнууд боложо, тэдэниие угтанад. Бооржын адагһаа хахад үдэр ябажа, эгээл үдын халуунай бууяжа байхада, гурбан аяншад Адуун-Шулуунай һүрөөтэй хабсагайнуудай баруун хажууда хүрэжэ ерэбэд.

Хүбүүдэй ошожо ябаһан замые хүндэлэн хаажа, хадын хүндыһөө эхи абажа урдаһан нариихан голой урда бэеын тобогорхон толгойн саанаһаа нэгэ хүн моринойнгоо гүйдэлөөр гаража ерэбэ. Тэрэ хүн талын тарбаганай ба мана һохорой нүхэнүүдһээ моритоёо бүдэржэ унахаһаа айнгүй, харгыгүй тунга ногоон соогуур табилуулжал ябана. Бараан моритой тэрэ хүн хүбүүдэй урдуур сэхэ зүүн тээшээ гүйлгэжэ ябатараа, мориёо тэдээн тээшэ залаба. Тэрэ дүтэлжэ ерэхэдээ, хара хүхэ дэгэлтэй, тооробшо малгайтай, гонзогор улаахан шарайтай залуу эхэнэр болошобо. Тэрэ эхэнэр аянай хүбүүдтэ туласа гүйлгэжэ ерээд, мориёо эгсэ байлгахадаа, нюурнуудыень шарайшалан хаража мэндэшэлээд:

-Таанад баруун хойноһоо ерэбэ гүт? Зуурандатнай ябаган үхибүүн дайралдаагүй гү?-гэжэ асууба.

-Үгы, ямархан үхибүүн һэн бэ?-гэжэ Ошорой Тумаа асууба.

-Минии гурбатайхан хүбүүн… үглөөгүүр хониндоо гарахадам, гэртээ унтаһаар үлэһэн юм. Үдэдэ гэртээ ерэхэдэмни, тэрэм гэртээ үгы байгаа. Тиихэдэнь би ухаа мэдээ алдажархёод, энэ бэдэржэ ябанаб.

-Гэртээ гансаараа үлэһэн юм гү?-Түгэлдэр тэрэ эхэнэрһээ асууба.

-Хаа-яа гансаарынь орхидог зомди. Нүхэрни үсэгэлдэрэй адуундаа гараа һэн. Үбгэн абамнай эртэ үглөөгүүр бодожо, энэ Адуун-Шулуугаа тойрон гороолхоёо ошоо юм.

-Теэд тиимэ багахан үхибүүгээ юундэ гансаарынь гэртээ орхёо гээшэбта?

-Яадагшьегүй һэн. Һэреэд, унда уугаад, нохойтоёо наадажа байдаг һэн лэ даа.

-Нохойтнай баһал үгы гү?-гэжэ үгэ үсөөнтэй Тумаа хөөрэлдөөндэ оролсобо.

-Үгы… Энэ багаараа бэдэрээд олоогүйб. Үгыл аад үгы. Баарһан хүбүүмни, яашоо гээшэб. Би өөрөөл зэмэтэйб. Хүбүүгээ гансаарынь бү орхёорой гэжэ үбгэмни хэлээд ошоһон юм гээд, залуу бэри нюдэнэйнгөө нулимсые хамсыгаараа аршаба.

Иимэ юрэ бусын аюулта юумэ дуулаһан хүбүүд яахамнайб гэлсэһэндэл, бэе бэеэ харалсаад абана.

-Та дан ехээр бү мэгдэгты. Хүбүүнтнай олдохо байха. Бидэ танда туһалхые оролдохобди. Та мүнөөдэр хонидоо хайшань гаргаабта?-гэжэ Түгэлдэр залуу бэриһээ асууба.

-Тээ тэрэ баруун гүбээгэй дээрэхи буусын саанахи хүнды өөдэ адуулаад, хонидоо уһалха гэжэ гол уруу туугаад, гэртээ ерэхэдэмни, хүбүүмни үгы байгаа. Яаха хүн гээшэбиб? Хаанаһаа хүбүүгээ олохо хүн гээшэбиб?-гэжэ залуу эхэнэр сүхэрһэн шарай харуулжа, уйдхартай нюдөөр тэдэниие харана.

-Зай, хүбүүд! Энэмнай юрын хэрэг бэшэ, хүнэй ами наһанай хэрэг болоод байна. Бэдэрэлсэхэмнай гү?-гэжэ Түгэлдэр нүхэдтөө дурадхаба.

-Бэдэрэлсэе, бэдэрэлсэе. Моридоо уһалаабди, бэдэрэлсэе…

-Тэрэ хүбүүнтнай хайшаа ошолтойб гэжэ һайсахан бодое, зүбшэе. Тиигээд лэ бэдэрэлсэел даа.

-Зүб даа, зүб хэлэнэт, нүхэдни. Минии һанахада, тэрэ хүбүүхэн һэреэд, хонидоо бэлшээридэ гаргаһан эхынгээ хойноһоо дахаа бэшэ аал даа,-гэжэ Түгэлдэр багсаална.

-Тиигэбэл хонидоо адуулһан бэлшээриинтнай газараар бэдэрээд үзэебди,-гэжэ Ошорой Тумаа Түгэлдэрэй һанамжые дэмжэбэ.

-Та мүнөөдэр хонидоо хаагуур адуулаа һэмта, тэрээгүүрээ маниие дахуулаад ябагты,-гэбэ Түгэлдэр.

-Энэл хүндын адагһаа эхин хүрэтэрынь адуулаад, тэрэ саана нэгэ хушуун харагдана бэзэ, тэрээн дээгүүр баруулжаа… гол оруулаад гэртээ ерээб.

-Энэ хүндытнай юун гэжэ нэрэтэйб?-гэжэ Түгэлдэр һонирхоно.

-Лахаа. Бидэ Лахаа хүндын адагта, Лахаа голой эрье дээрэ байнабди,-гэжэ тэрэ залуу бэри харюусаба.

-Хэр ута хүнды бэ?-гэжэ хэды саг соо бэдэрхэбибди гэжэ һанаагаа зобоһон Баахандай тэрэ бэриһээ асууба.

-Утахан юм даа, дээгүүрээ Мужыха хүндытэй ниилэдэг. Минии айха юумэн юун бэ гэхэдэ, энэ хүндын зүүн бэедэ харшанай нүхэн бии юм гэлсэдэг, баһа тэрэ багтань шонын нүхэн дайралдадаг. Хэрбээ тэрэ арбагархан хүбүүмни тиишээ гараа һаа, тэрэ нүхэ һүбэ уруу унашуужаг, шоно нохойдо барюулшуужаг гэжэ һанаа үнөөн болоноб. Холо ошоогүй байха, яаһан жэгтэй юм гээшэб! Теэд дүтэ наагуур харагданагүйл, хайшаа үгы болошодог үхибүүн гээшэб?-гэхэдэнь, Түгэлдэр хандажа, шиидэнгеэр иигэжэ хэлэнэ:

-Та, Тумаа,-хүндын баруун бэеэр, Баахандай-зүүн бэеын хадануудай боорёор, би энэ хүндые голлоод ябаһууб. Юумэнэй харагдаа һаань, ооголхот, үгы гэбэл, үндэр газарта гараад, малгайгаараа даллахат. Зай, бэри, үглөөнһөө үдэ болотор ябаһан мүрөөрөө ябажал ябагты. Бидэ танай хойноһоо дахан таража, хүндын бүхы талмайе харахабди.

-Зай, зай, тиигэе,-гэлсээд, тэдэнэр гурбан тээшээ таһаржа, хонишон эхэнэрэй хойноһоо дахан, хүнды өөдэ үгсэбэд.

Нүхэдэйнгөө түргэхэн моридоо шогшуулһаар гүбээгэй саана харагдахаяа болин ороходо, Түгэлдэр боро мориёо ташуурдан хатаруулба. Тэдэнэй дээшээ үгсэхэ бүри хүндын хоёр хажуугай хада болон гүбээнүүд хони ямаанай эдеэлэ гэмэ бутархай богонихон буурсаг ногоотой болобо.

Түгэлдэрэй ехэл анхаралтайгаар иишэ тиишээ хараашалан ябахада, шанха урдань тобхогор томо нэгэ шулуун харлан харагдаба. Хүндын жэгдэхэн талмайн тэг дунда байһан тэрэ шулуун хүнэй толгойдол аб адли монсогор аад, тэгэн дундуураа хаха гантажа, забһартай болошонхой. Түгэлдэрэй дүтэлхэдэ, тэрэ шулуун зүүн тээшээ хараад байһан хүнэй нюуртал адли болошобо. Тэрээн тушаа голой зүүн бэедэ бүри һонин дүрсэтэй хабсагай харагдана. Тэрэ хабсагай баруун тээшээ хараад байһан адуунай толгойдол аб адли дэрэгэр хоёр шэхэтэй, дэлһэ һамбайтай, хушуу  нарбатай, нюдэтэй. «Эдэ ёһотойл Адуун-Шулуунай эхи захын үзэгдэл шулуунууд гээшэл ха. Теэд би энэ толгойн хаагуурынь тойрожо гараха хүн гээшэбиб?»-гэжэ сэдьхээд, Түгэлдэр моринһоо буужа, уламаа шангадхан татаад, зогсожо байхадань, гэнтэ ара нюргандань нэгэ амитан эрхирбэ. Тэрэнэй сошоод, мэгдүүгээр гэдэргээ эрьелдээдхихэдэ, томо гэгшын бэетэй, хаб хара зүһэтэй нохой ута улаан хэлэеэ гаргаад, гушаад алхын газарта зогсожо байба. Бард гэжэ айһан Түгэлдэрэй «сыдь!» гэхэдэнь, тэрэ нохой саашаа ошобогүй. Теэд тэрэ нохой һүүлээ шарбан, аалиханаар гиинан, Түгэлдэртэ дүтэлнэ. «Бэдэрүүлдэ ороһон хүбүүн нохойтоёо үгы һэн лэ»,-гэжэ тэрэ гэнтэ һанаад, тэрэ нохойе үлдэхэеэ болижо: «Хотошо, Хотошо»,-гэн, гараа урагшань һарбайба.

Тэрэ нохой гиинаһаар, тээ хажуудань ерээд, хойто хоёр хүлөө эбхэн, хондолой дээрээ согсойн һуушаба. Түгэлдэр мориёо хүтэлжэ, тэрээндэ ошожо, толгойень эльбэн эрхэлүүлбэ.

-Али Барда гэжэ нэрэтэй гүш? Зуудаггүй бэрхэ нохой байнаш. Тэрэ багахан хүбүүншни хаанаб? Иимэ набтархан хүбүүн,-гээд, Түгэлдэр гараараа газарһаа дээшэ бишыхан хүүгэдэй үндэрые харуулба.

Нохой тэрэнэй хэлэхые ойлгоһондол, һүүлээ шарбан гиинаад, һөөргөө хаража, һаб-һоб хусаад абаба. Түгэлдэр гайхаад, мориёо хүтэлэн, хүнды өөдэ ябагалба. Тэрэ нохой Түгэлдэрые дахангүй зогсожо байһанаа һөөргөө эрьелдэжэ, тээ саашаа шогшон ошожо тогтоод, гэдэргээ эрьелдэжэ нэгэ дахин хараад, газар унхидан, саашаа хатаршаба. Тиихэдэнь Түгэлдэр мориндоо мордоод, нохойн хойноһоо шамдуухан дахаба. Тэрэ нохой ерэгшэ газараараа ябад гээд, баруулжаа годиржо, нэгэ набтархан добые тойроод үгы болошобо. Түгэлдэр добын бооридо хүрөөд, моринһоо буужа, мориёо хүтэлөөд, добын оройдо гараба. Мүнөөхи нохойнь нэгэ бүлэг шулуунай хажууда хондолой дээрээ согсойн һуугаад байба. Түгэлдэрэй шадалаараа яаража, уухилан аахилан тэрээндэ дүтэлхэдэнь, шулуунай забһарта нэгэ юумэн харагдаба. Түгэлдэрэй бүри түргэдэн, шулуунай забһарта ерэхэдэнь, уруугаа хараад, түмбэгэр улаахан габаяа харуулһан үхибүүн хүдэлэнгүй хэбтэжэ байба. Баярлаһан Түгэлдэр толгойень эльбэн, унтаһан үхибүүе һэрюулбэ. Тэрэ үхибүүн танигдаагүй хүниие хараад айхадаа, тэрээнһээ тэрьедэжэ, шулуунай забһар сооһоо мүлхин газаашаа гараба. Гэбэшье тэрэ хүбүүхэн хара нохойгоо хараад баярлажа, тэрэнээ хүзүүдэн тэбэрибэ.

-Эжышни шамаяа бэдэржэ ябана. Би шамайе яахашьегүйб. Эжыдэш ошое даа,-гээд, Түгэлдэр тэрэ хүбүүе эмээл дээрээ һуулгаад, өөрөө арадань һуужа, хара нохойень дахуулаад, толгойн налуушаг талаар буугаад, хүндыгөө үгсэн, нүхэдэйнгөө хойноһоо мориёо хатаруулба. Томо хара нохой тэдэнэй урдань гаража, баяраа мэдүүлэн, абьяастайгаар хусана. Танил нүхэрэйнгөө хусахада хүбүүхэн ташаганаса энеэнэ.

 

АРБАН ХОЁРДОХИ БҮЛЭГ

 

-Хайран хулагша гүүмни, гурбан һайн моридни адуундаа үгыл! Эдэ минии шэлдэг һайн моридые зорюута хулуугаа! Эдэ моридыемни шэлэжэ баряа хадаа, минии адууе тон һайн мэдэхэ хүн абаал даа, хара нохойе,-гэжэ гэрэй газаахи зуухын хажууда зэргэлэн һууһан айлшадай урда гэрэй эзэн, моро монсогор, пэтхэгэр богонихон бэетэй, маягархан хүлтэй, харахан шарайтай залуу хүн үбдэглэн һэхэржэ һуугаад, моридойнгоо үгы болоһон тухай халаглан хөөрөөд, хороо бусалһандаа шүдөө хабиржа, хүндөөр шуухирна.

Бүһэтэйшүүлэй хажуугаар зуухын гал һэргээжэ, эдеэ шанажа ябаһан гэрэй эзэн эхэнэр үбгэнэйнгөө моридоо алдаад, тэдэнээ олонгүй ерэһэндээ халаглан хөөрэхые шагнаад:

-Зай, зай, Шамбай, өөрынгөө мууда моридоо алдажархёод, бү халагла,-гэбэ.

Иимэ гэмнэлгэ дуулахадаа, Шамбай һамган тээшээ хазайгаад:

-Хоншон яанаш, би ямар муудаа моридоо алдаа хүмбиб, сула хүниие бү доромжоло,-гэбэ.

-Би шамайе доромжолногүйб. Өөрөөл ши тэрэ баян һамганай хормойень адуулһаар, адуугаа алдаад ерээ бэшэ гүш, али тэрэ ама рагтаа һаймһаржа, минии энжэ хулагшаниие бэлэглэжэрхёод, тиигэсэгээнэ гүш?-гэжэ гэрэй эзэн эхэнэрэй шангархада, гэрэй эзэдэй хэрэлдээе болюулжа, хөөрэлдөөгөө ондоо тээшэнь абаашаха гэһэн бодолдо Түгэлдэр абтаад:

-Энэ Адуун-Шулуун бартаа ха юм даа. Үгы болоһон моридтнай нэгэ тээнь ябажашье магадгүй. Та, Шамбай, бага сагашье һаань, энэ нютаг тухайгаа манда хөөрэжэ үгыт?-гэжэ гуйба.

Һамгандаа хүндүүлхэй газараа дайруулжа, Шамбай сухалдашоод байһанаа, саашань хэрэлдээгээ һүжэрүүлхэгүй гэжэ хөөрэлдөөгөө ондоо тээшэнь абаашажа:

-Та, ноён бэшээшэ, зүб лэ нютагаарнай һонирхонот. Энэ Адуун-Шулуун гээшэ, нээрээл, ехэ бартаа, юунэйшье, хаанашье байгаа һаань бэлээр олдохоор бэшэ, арья-тарья байса шулуун хаданууд юм,-гэбэ.

-Хэды шэнээн ута хада гээшэб?

-Зүүн, баруун тээшээ гушаад модо болохо байха. Тээ тэрэ зүүн урда огторгойн хаяа доро бархайн харагдагша Жабхаланта үндэр гээшэ. Тэрэ үндэр хүнэй гулгиржа нүгэлөө наманшалдаг хүнды шулуутай юм. Тэрэнэй оройһоо Монголой Хан-Уула, Алхана, Бооржын Хан-Уула, Бооржын эхинэй хүбшэтэй хаданууд харагдаха. Жабхаланта үндэрһөө зүүгээр, бүри холохон, «Сагаан обоо» гэжэ тахигдадаг хада бии. Тэрээнһээ зүүлжээ Алтан-Эмээлтэмнэй тэнгэриин тулга боложо, холоһоо һархайжа харагдаба.

-Алтан-Эмээлтэ гэжэ хада гү?

-Тиимэ даа, домог түүхэтэй хада юм. Ара тээнь Сагаан-Нуур гэжэ ехэ обоотой нуур байха. Тэрээнһээ баруулжаа Лахаагай адаг, Арын булаг, Тарган-Хонгор гэжэ газарнууд һубарилдаха. Бүри зүүгээр, Адуун-Шулуунай арада, Урта, Нарһата, Бэрхэ, Бэрхэһээ урагшаа Шиирлэбэй хаданууд, тэдэнэй зүүн хойто, зүүн хажуудань Жаран-Сүнхэрэг гэжэ нуур, Сүнхэрэгэй уужам тала, Хада-Булаг болохо. Сүнхэрэгэй зүүн урда зүгтэ, Бооржо голой хойто бэедэ мүнөөхи үльгэр домогто Хүхэльбын хүхэ шэлын хүбшэ холоһоо нэмжыжэ харагдаха…

-Саашаа?

-Саашаа Бооржын урда бэеэр доошолходо, Дээдэ-Бооржо, Шэнэһэтэй-Бооржо, Сагаан-Уула, Ёлтын ба Хайшын харуулнууд байха. Эндэһээ саашаа хорёод гаран модо ябабал, Бухын, 2-хи Шандаантын харуулнууд болохо.

-Зай, энэмнай Бооржын урда бэе ха, хойто бэеэрынь ямар нютагууд байхаб?

-Бооржын хойто бэеэр гү, байза,-гээд, Шамбай шантагархан хамар дээрэнь һууһан боргооһо альгаараа этэрээд, саашань хөөрэнэ:

-Сагаан-Уула тушаа Бооржо голой хойто бэедэ гараад доошолходо, хори буряадуудай Балжин хатанаа дахажа ябахадаа нютагжаһан Табана гэжэ нютаг байха. Табанада табагаа хаяһан, Ёдортодо ёдороо хаяһан, Тогоотодо-тогоогоо, Һэлмэтэдэ-һэлмэеэ, Алтан-Эмээлтэдэ эмээлээ хадагалһан, Үбэр ба Ара-Нөөсэдэ нөөсөө зөөһэн гэжэ байжа хатанай харгытай холбоотой нютагай нэрэнүүд энэ Адуун-Шулуунда бии юм.

-Эндэтнай ехэл түүхэ домогуудтай нютагууд байна даа,-гэжэ хүбүүд адуушанай хөөрөөе дэмжэбэд.

Һамганайнгаа хадхуур үгэнүүдһээ саг соогоо зайсаһан адуушан бүри урмашан саашань хөөрэнэ:

-Адуун-Шулууе тойроод хүндынүүдшье олон даа. Нэрлэхэ болоо һаа, Адуун-Шулуунай үбэрөөр зүүлжээ Үбэр-Нөөсэ, Ара-Нөөсэ, Хүхэ-Хада, Һэрхэтэ, Ута-Хүнды, Нарин-Хүнды, Бургааһата, Харгыта, Һүндэлгэ, Һэлмэтэ гэхэ мэтэ хүндынүүд байха. Адуун-Шулуунай зүүн үзүүртэ, Һэлмэтэ хүндын зүүн тээ, Хара-Нуур гэжэ бороогой уһанһаа бии болодог багахан тоором байха. Тэрэ нуур шадар ехэ һонин хара шулуунууд дайралдаха. Алтан-Эмээлтэһээ саашаа Шиирлэбэ-Сагаан, Туулгата гэжэ үндэр хадануудые сагаан туулгатай, үшөөшье юу-хээтэй газар гэлсэдэг аабза.

-Баян лэ нютагтай байнабди даа,-гээд, Баахандай тулга дээрэ арьялан бусалжа байһан тогоотой эдеэн тээшээ хаража, шүлһэеэ залгиһаар һууриһаа бодошоно.

Энэ үедэ Шамбайн һамган Хоншон гэрһээ гаража, гал дээрэхи томо хара горшоогтой эдеэгээ модон тэбхээр үргэбэ.

-Ши, Шамбай, айлшадаа гэртээшье урингүй, юугээ шашашообши. Эдеэ хоол барихыень айлшадаа гэртээ урииш. Ямар бурхан таанадые мүнөөдэр иишэнь эльгээгээб, хүбүүемни бэдэрэлсэжэ, оложо үгэһэндэтнай эхын сэдьхэлэй баяр үшөө дахин хүргэнэб, залуу ноёд, манайда орожо сайемнай уугты,-гээд, эзэн эхэнэр горшоогтой эдеэгээ гэртээ оруулба.

-Хари даа, алдаһан хүн арба нүгэлтэй, абаһан хүн ганса нүгэлтэй гэдэг ха юм даа, хэниинь яагаа, юуниинь болоо юм,-гэлдэһээр айлшад гэртэ орожо, галай баруугаар түхеэрһэн һуури һандай дээгүүр һуубад.

Айлшадай урда сагаан эдеэнэй ба мяхан табагууд табигдаба. Тэдэнэр эдэ табагуудһаа ама хүрөөд, «дамбар» гэжэ тарбаганай дотор бүтүүгээр бугшуулжа шанаһан зөөлэхэншье ба шүлэтэй хурсахан хоол амтархан эдибэд.

-Баахандай, хомхойржо, ехээр бү эди, энэшни хурса эдеэн хэбэртэй. Үглөөдэр олон басагадай дунда орохобди, Баахандай, ойлгоно гүш?-гэлдэжэ тэдэнэр энеэлдэнэ, хүхилдэнэд.

Хүбүүд эдеэлжэ садаад, галай баруугаар заһагдаһан унтари дээгүүр унтаха гэжэ дэгэл хубсаһаяа тайлаад, гурбуулан зэргэлэн хэбтэбэд. Нүхэдынь толгойнуудаа дэрэдээ хүргэмсөөрөө, бэе бэетэеэ үрдилдэһэн мэтэ, ута богонёор хурхиралдан унташабад.

Түгэлдэрэй нойр хүрэжэ үгэнэгүй. Үнгэрһэн үдэрэй ушаралнууд толгой соонь худхасалдажа, нойрыень улам сэлмээнэ.

«Энэ һайхан уужам нютагай зоной байдал балайшье тиимэ тэниглэн бэшэл ха. Энэ айлаар бодобол, гэрэй эзэд юундэ жаахан хүүгэдээ гансаарынь гэртээ орхёод, нэгэниинь-адуундаа, нүгөөдэнь-хониндоо, харин үбгэн наһатайнь үхибүүгээ һахингүй, Адуун-Шулуугаа гороолжо гараха болоноб?»-гэһэн бодолнуудтаа харюу бэдэрһээр хэбтэтэрынь, газаа нохой хусаба.

«Нохой хусана гү даа, шүдэртэй мориднай түбэрэлдэн дэбхэрэлдэнэ бэшэ гү?»-гэжэ сэдьхээд, Түгэлдэр аалиханаар унтариһаа бодожо, холхиндогоор гуталаа хүлдөө углаад, дэгэлээ хэдэрээд, газаашаа гараба. Гэрһээ зүүн тээшээ Түгэлдэрэй тээ ябаад харахадань, шүдэртэй моридынь ямаршьегүй эдеэлжэ байбад. Моридойнгоо үдхэн ногоон соо һанаа амар эдеэлжэ байхадань, Түгэлдэр гуталаа шүүдэртэ норгожо, дэмы газаашаа гарабаб гэжэ һанаһаар, һөөргөө бусажа ябатарынь, гэрһээ нэгэ нарбагар суба хэдэрһэн хүн гараад, тэрэнэй урдаһаа угтан ерэбэ. Дүтэлжэ ерэхэдээ гэрэй эзэн Шамбай болошобо.

-Та, Түгэлдэр гүт, би танай газаашаа гарахые дуулаад, зорюута тантай, гансаарантайтнай уулзажа, нэгэ юумэ һураха гээб.

-Зай, зай, һурагты, болохо,-гээд, Түгэлдэр, һүниин шиигтэй агаарай һэрюундэ жэхыжэ, хэдэрһэн дэгэлээ хамсылан үмдэбэ.

-Та Агын хүн хадаа тэндэхи нэгэ хүниие таниха байхат.

-Нэрэнь хэн бэ?

-Шобогор гэжэ хүниие.

-Урбаанай Шобогор гү?

-Тиимэ, тиимэ, манай эндэ тэрэ хүниие Дээхэлзүүр Шобогор гэлсэдэг.

-Би Урбаанай Шобогорые танихаб, манай нютагай Агын хүн. Та, Шамбай, юун болоод Шобогор тухай асуунабта?

-Энэ манай хөөрэлдэхэ хөөрэлдөөн юрын бэшэ байха, тиимэһээ тээ тэрэ урдахи нуурай эрьеын шулуун дээрэ һуугаад, нэгэ хэды ярилдаябди. Би танда юу-хээн тухай хэлээ һаа, гэжэ һанаа һэм.

-Болохо, болохо, үргэһэмни сэлмэшоо юм гү, унтажа ядаад, моридоо харангаа газаашаа гарааб,-гэжэ Түгэлдэр хэлээд, дүтэшэг байһан нуурта ошожо, монсогор шулуунууд дээрэ хоюулан һуубад.

-Би тантай үдэшэнһөө хойшо энэ хөөрэлдөө эхилээ һаа гэжэ һанаад, маргаа хүм. Минии үгы бологшо морид тэрэ Дээхэлзүүр Шобогортой холбоотой байхадаа болохо,-гэжэ адуушан хүбүүн хэлэхэ гэһэн юумэеэ холохоноһоо эхилбэ. –Энэ манай нютагай Тариин тарган Барас гэжэ алдаршаһан Бухын Барас гээшэ аргагүй олон малтай, уйгаргүй томо бүдүүн бэетэй, хүл дээрээ арайхан гэжэ ябадаг хүн бии юм.

-Хаана буусатай хүн бэ?

-Энэ Баруун-Тариин наана. Хүхэ-Уулаһаа наашаа нүүжэ ябадаг хүн. Зай, тиихэдэ, тэрэ баянай хоёр һамгадые ехэ эжы, бага эжы гэжэ зон нэрлэдэг юм. Тэрэнэй залуу һамган тарган үбгөө голоод, хэрэлдээ, шууяа гаргадаг байгаа. Тиихэдэнь тарган Барас абяагүйхэнээр зөөриһөө хубаалдажа, тэрэнэйнгээ амыень таглаад, горитойхон алта мүнгэ үгөөд, залуу һамгаяа амяарынь байдалтай, буусатай болгоһон юм. Бухын Барасай залуу һамган таргандаа диилдэжэ дарамта болоһон үбгэнһөө һалажа, хахад зөөри ба малыень абаад, амяараа буусатай болоходоо, сүлөөдэ гаража, хүнгэн һальхай ябадалтай, шуралхуу, гоёмсуу, наймаа хаартын эзэд хүбүүдые суглуулжа, тэдэнэй мүнгэ зөөриие хооһолжо табина гэлсэдэг болонхой. Хаартын алдуурида хооһорһон танай тэндэхи Шобогор гээшэ тэрэ тарган Барасай һамган байһан гоё сэбэр гээшэнь аргагүй Бадмын Янжуудайтай һэшхэлтэй боложо, тэрээнһээ зээлеэр мүнгэ аба абаһаар, тэрэнээ һөөргэнь бусаажа шадахаа болёод, тэрэнэйнгээ гарта ороо гэлсэдэг. Гоё сэбэр һамганда бодохогүй үритэй болоходоо, тэрэ Шобогор үриеэ бага сагыньшье бүглэхын түлөө урагша хойшоо, Манжуур, Хайлаараар хантарбаан хэнэ, үгы һаа бэлшэжэ ябаһан хүнэй адуунһаа моридые хулгайлжа, тэдэнээ һүниин зоргоор хилэ гаргажа худалдана гэлсэдэг болоод байна.

-Та энэ үгэ хүүр дуулаад, моридыем Шобогор хулуугаа гэжэ һэжэглэнэ гүт?

-Тиигэнэ. Шобогорой гү, али тэрэнэй нүхэдэй үйлэ хэрэг. Би өөрөө адуушан хүн хадаа яажа моридые хулуудаг дүй дүршэлөөрынь тухайлнаб.

-Тэдэниие лаб хулуугаа гэһэн гэршэнэрые ологты, тиихэдэтнай бидэ засаг хуулиһаа туһалхабди,-гэжэ Түгэлдэрэй бата найдамтайгаар хэлэхэдэ, Шамбай урмашажа, хоолойгоо шанга болгоод:

-Зай, зай, би моридыем туужа ябахыень хараһан хүнүүдые олохоб, худалдаһан газарыеньшье олоходоо магадгүйб. Тэрэ тарган Барасай һамган байһан Бадмын Янжуудайн ябадал бүри орёо юм байха, гүрэн түрыншье удхатай гэхэдэ болохо.

-Зай, үбгэнһөө һалаһан тэрэ һамган баһал хантарбаан наймаашан гү?

-Зүб лэ һуранат. Үбгэнһөө һалаһан тэрэ һамганай толгой соонь хантарбаанһаа байха бүри ондоохон бодолнууд байха. Тэрэ һамган эндэхи нютагуудай хэдэн айлнуудые жэрбэдэн идхажа үгэдөө оруулаад, тэдээнтэй нюусаар хилэ дабажа, урда зүгэй дулаан орон руу нютаг бэдэрхэеэ байна гэжэ зэрэб үгэ хүн зоной дунда таранхай.

-Ээ, энэмнай гайтай юумэн боложо байнал. Тэдэнэр шэнэ нютаг бэдэржэ, һөөргөө бусахагүйгөөр урагшаа хилэ дабахаяа һанана гү?

-Тиигэнэл ха.

-Теэд тэдэнэр ямар шалтагаанһаа зөөхэеэ һанана гээшэб?-гэжэ адуушанай дуулгаһан энэ сошордомо мэдээндэ этигэжэ ядаһан Түгэлдэр дахин лаблан Шамбайһаа асууба.

-Тэдэнэр олон шалтагаанһаа зөөхэ гэлсэнэл ха. Зүгөөр орон нютагаа орхижо зугадаха гол шалтагааниинь тэдэнэй удамарша Бадмын Янжуудайн хара аминай ябадал ааб даа. Янжуудай абгайхан гээшэ залуу сэбэр, зөөри хогшолоор баян эхэнэр гэбэ һэмнайб. Тэри хари газарта ошожо, баян ноён үбгэнтэй болохоёо һанана юм ха. Гансаараа хари газар зөөхэеэ түбэгшөөжэ, нютагайнгаа зоноор гарахын тула дасан дугантай, үзэм жэмэсээр хоолложо  байдаг дулаанай орон, үгышье һаа хори буряадуудай эртэ урда сагта нүүжэ ябахадаа нютагжаһан Бада-Ёго нютаг олохобди, тэндэ алта мүнгэн соо умбахабди гэжэ наахануур бодолтой бэлэндэ дуратай хүнгэн ябадалтайшуулые үгэдөө оруулаад, тэдэнэртэеэ зөөдэлдэ хэрэгтэй болохо тэргэ унаа, айрһа хурһаяа, борсо аарсаяа доохонуур бэлдэнэд. Дээхэлзүүр Шобогор тэрэ нюуса зөөдэлэй удамаршын баруун гарынь болонхой гэлсэнэ. Янжуудай Шобогор хоёр Түбэдэй оронһоо манай Буряадта залагдаһан сула алтаар бүтээһэн субаргатай бурхан Манжа-Хитадай хаанда бэлэглээд, Бээжэн хотодо байрлаха үндэр эрхэ олохо үшөө нэгэ түсэбтэй ха,-гэжэ Шамбайн хөөрөөгөө дүүргэхээ һанахадань, Түгэлдэр һонирхоһондоо урагшаа үгсыгөөд:

-Шамбай, саашань хөөрэ, һонин юумэ дуулгажа байнаш,-гэбэ.

Янжуудай намайе урагшаа зөөе гэжэ идхахадаа, тэрэ алтан шүтөөе нюусаар олохобди гэжэ хэлээ һэн. Тэрэнь баһа юун байгаа юм.

-Тэрэ алтан субаргые хулуухабди гэлсэнэ гээшэ гү, али хулуужа асараад байнад гээшэ гү?-гээд, Түгэлдэр гэртэхи абынгаа субаргада һанаата болошобо.

-Бү мэдэе, эдэнэй ябадал хуу хуурмаг, хулгай худалтай, харанхы харгытай гэжэ тухайлаад, би тэдээнһээ холодоо һэм. Дээхэлзүүр Шобогор хэдэн айлай нюуса зөөдэлые һүниин харанхыгаар гүрэнэй хилэ дабуулжа урагшань гаргахын тула энэ багай адуу мал хулуужа, хилын харуулшадта эдилгэ үгэнэ, заримыень Манжуур, Монгол гаргажа худалдаад, тэрэ мүнгөөрөө зугадахада туһатай зонойнгоо ама тоһодожо, хэлсээ барисаа хэнэ гэжэ олоншье хүн мэдэнэгүй, харин бил мэдэжэ байнаб.

-Та яагаад эдэ бүгэдые мэдэхэ байнат?

-Би хара багаһаа хойшо адуушан ябаһан тула мори һургадаг, тэргэдэ оруулжа һургадаг дүй дүршэлтэй болоһон хүм. Тээсгэн тэрэ Янжуудайн мүнгэндэ ороод, би тэдэнэй хотондо һара шахуу байжа, моридыень һургажа, тэргэшэ болгожо үгөө хүм. Тэрэ хугасаа соо Янжуудай намайе зөөдэлдэм хэрэгтэй хүн байна гэжэ ойлгоод, хөөрэлдөөн соогоо нюуса тухайгаа ама алдаа юм. Энэ зөөдэл болон Шодон субарга тухай би гансал танда хэлэбэ гээшэб.

-Аа, тиигээд лэ тугаарай танай һамганай дуун шангадан алдаа бы.

Шамбай шүдөө ирзайлган миһэрээд:

-Минии һанахада энэ нюуса зөөдэл ёһо буруу, болохогүйл юумэн гэжэ һананаб,-гэбэ.

-Огто болохогүй, гүрэн түрын хуулида, буряад зоной ажана амгалан байдалда муу, таарахагүй ябадал. Хэрбээ буряад зон энэ хизааргүй уужам нютагһаа зөөжэ ошоо һаа, гүрэнэй дээдын засагта шоодбори болохын хажуугаар, хаяа хадхажа һууһан ондоо үндэһэ яһатанда элдэбээр хэлүүлхэбди.

-Ай даа, халаг, яашаһан бололгүй юумэ түхеэрһэн зон гээшэб,-гээд, Шамбайн һанаа алдахада, Түгэлдэр һууриһаа бодожо, тэрэнэй мүр дээрэ гараа табяад:

-Зай, Шамбай, нэрэшни Шамбай болоод дүүрээгүй, үшөө ухаан бодолшни шамбай сэсэн байна. Энэ хэрэг саг соонь намда дуулгабаш, теэд тэдэнэй зөөхэ болзорынь хэзээ хаб?-гэжэ асууба.

-Һаядаа, энэ һарын дан хуушаршоогүйдэ гараял гэлсэнэ ха.

-Зай, болоо, мүнөөмнай шэнын найма,-гээд, Түгэлдэр тэнгэри өөдэ харан үргэлжэлүүлнэ. –Мүнөөдэр шэнын найма һаань, бидэ тэдэнэй зөөдэл зогсоожо үрдихэ ёһотойбди, һайнши даа, Шамбай. Зүгөөр энэ хөөрэлдөөе бидэ хоёрһоо бэшэ хэншье мэдэхэ ёһогүй. Үүр сайха дүтэлшэбэ, гэртээ орожо халта дурд гээд аба. Энэ бэеэрээ Хүрин зайһанай үргөө тээшэ эртэлхэбди. Шамбай, ши маниие үглөөгүүр газаршална бэзэш?

-Тиигэхэ, тиигэхэ, хүбүүемни оложо үгэһэн таанадта туһалхаб. Та өөрөө манайда орожо, халта унтахагүй юм аалта?

-Наран гараха дүтэлөө. Хүрин зайһантай хөөрэлдэхэ, хэлсэхэ юумэн тухайгаа ухаагаа гүйлгэхэмни, илангаяа нюуса зөөдэл һанааем зобооно. Ши гэртээ ошо, би халта һуугаад, хойноһоош ошохоб.

Шамбай маяа хүлнүүдээ түхэреэлүүлэн мааяргаһаар гэр тээшээ алхалшаба. Түгэлдэр тэндээ үлөөд, наранай гараха зүг руу хараад, бодолгото болон зогсоно.

-Иимэ юумэнэй болохоо байхада юу һанаха, яаха хүн гээшэбиб,-гээд, Түгэлдэр хоёр гараараа толгойгоо шахан барижа, доошоо хараад, монсогор шулуун дээрэ һуушаба.

-Шил харюусахаш гэһэншүүгээр зүрхэниинь хүндөөр сохилно.

Шил харюусахаш гэһэндэл, Адуун-Шулуунай һүрөөтэй үндэр хабсагайнуудай шоро шэнги шодогор оройнууд сэнхир тэнгэриин хаяа доро һүүдылдэн, тэрэнэй нюдэндэ харагдана.

Балжин эжынгээ жэшээгээр албата зоноо алдангүй, эхэ нютагтань үнэржүүлэ, амаруула гэһэндэл, Бооржо голһоо ерэһэн һэбшээн тэрэнэй шэхэндэ шэбэнэнэ шэнги. Түгэлдэрэй нюдэн анилдаад, һууһан шэгтээ унташаба.

…Агын сагаан дасан соохи олбогууд дээгүүр һууһан олон ламанар бүгэдэ зоной энхэ амгалан байхын түлөө шэнхинэсэ дүүелдэн уншажа байна гэжэ тэрэ зүүдэлжэ байтараа һэришэбэ.

Үүрэй сайха дүтэлөөшье һаа, газаа үшөөл харанхышаг. Эдеэлжэ ябаһан моридой турьяха харанхы сооһоо дуулдана.

-Ай хөөрхы, ламанар юундэ зүүдэндэмни оробо гээшэб?-гээд, тэрэ һууриһаа һуха харайн бодошобо.

«Орон дэлхэймни, обоо ууламни минии хэрэгтэ яаха тухайм зүүдэ заяагаал! Ай бурхан, мүнөө намда ламанар туһалжа шадаха байна. Эндэхи зондо уншалга, хурал хэрэгтэй, тон зүб зүүдэн. Би мүнөөдэртөө Агын дасанһаа ламанарые залажа, һэеы дуган барюулжа, үглөөдэртөө тэрэ зөөдэлые үрдижэ, ехэ уншалга, мүргэл хүүлэхэ ёһотойб. Эндэхи зон хурал хуралгада олоороо суглараг, мүргэг. Ламбагайнараар гашай номнол табюулжа, орон нютагайнгаа обоо тахюулагты гэжэ айладхуулаад, эндэхи зоной һанамжа, эрилтэ дуулажа абаха хэрэгтэй. Мүнөө тэрэ зөөдэлые зогсоохо, зоной сэдьхэл тэгшэлхэ хэрэгтэмни шажан мүргэлһөө бэшэ ондоо хүсэн байхагүй»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхэлдээ шэбшээд, Хүрин зайһанайда түргэн ошожо, һанаашалһан энэ хэрэгээ бүтээхын түлөө яаража, нүхэдөө һэрюулхэеэ Шамбайн гэр тээшэ алхалшаба.

 

АРБАН ГУРБАДАХИ БҮЛЭГ

 

-Шш-ш наанал даа, ёо-е-е. Шобогор, ши минии хүхые бү бажуу балба, үбшэнтэй байна. Эльбэ, хүхэ, хэлэнэйнгээ үзүүрээр тобшыень гэжэгэнүүлэн долёо… Бү шүлһэдэ. Балай тэрэ тарган Барасһаа дээрэ юумэншни үгы хадаа,-гэнэ Янжуудай.

Зөөлэхэн арһатай уяхан бэеэ эльбүүлжэ хэбтэһэн Янжуудай Шобогорые булсагар сагаахан гарнуудаараа саашань түлхеэд, хахинадаг болошоһон модон орон дээрэһээ бодохоёо һанаба. Тиихэдэнь сугтаа хэбтэһэн эрэ хүниинь тэрэнэй гарһаа шүүрэн барижа, һөөргэнь хэбтүүлхые оролдожо:

-Янжуудай, байзыш даа, бишни шамдаа ехүү һонин хөөрэһүүб,-гэбэ.

-Һэ, шамда ямар һонин байхань даа, харин адхаар дүүрэн алта асараад, харуулаа һааш ондоохон байха һааб даа…

-Янжуудай, эгээл алтан тухай хэлэхэеэ һананаб, зай ерыш даа, хэбтэе, би нэгэ харатайхан юумэ һанааб.

-Алта олохоб гэжэ гү?

-Олохоб.

-Зай, тиигэбэл, хэлыш даа,-гээд, Янжуудай дурата дурагүйгөөр унтаридаа оробо. Янжуудайе дахин хажуудаа хэбтүүлжэ абаһан Шобогор тэрэнэй халуухан бэедэ няалдаад:

-Зай, юун бэ гэхэдэ иимэ. Энэ мүнөө Түүргэ-Бооржо ерэжэ, эндэхи зоной зөөри, малай тоо бэшэжэ абаад, шамдал адли баяшуулда яла түлбэри түлүүлжэ, олзо мүнгэ суглуулхаяа ерэһэн тэрэ Тобын Түгэлдэрэй эсэгындэ мэ-ээл үрхэлжэ алтан Шодон субарга соо хэһэн үнэтэй бурхан байна,-гэжэ Шобогорой утаар татан эхилхэдэнь, Янжуудай нюураа уршагад гүүлэн, тэрэнэй хөөрөөе таһа дүүрэжэ:

-Зай, хүрөө, энээн тухай оло дахин хэлээш, тэрэнииень хулуужа асарһан юумэншни үгы,-гээд, тэрэнэй гарһаань мултаран бодомсоороо,-үтэр түргэн бодо, үглөөгүүр болоо,-гэбэ.

Гэрэй эзэн эхэнэрэй шарайгаа хүйтэрүүлжэ, хоолойгоо зандаргатай болгоходонь, маһайжа хэбтэһэн Шобогор хүнгэхэнөөр һаршаганан бодожо, аалихан хубсалшаба.

-Шобогор, хэлсэһэн ёһоороо энэ дороо ябаха тээшээ яба. Тэрэ Түгэлдэр ноёндо зөөхэ ябадалаа мэдэгдээгүйдөө, түргэхэн эндэһээ хобхорое. Ши минии хэлэгшэ даабариие бүтээ, бари энэ алтан бэһэлиг,-гээд, Янжуудай тэрэнэй гарта бэһэлиг барюулаад: тэрэ ошохо хүндөө амынь тоһодожо үгөөрэй саашань. Харин тэрэ хэрэгээ бүтээнгүй, энэ бэһэлигээ хаарталдалганда алдаа һаашни, Бахалзуур Садые хойноһоошни эльгээхэб. Олоходоо шамайе тэрэнэй хайшан гэхыень ши өөрөө мэдэнэш. Ши мүнөө амаа таглаад, алаа хабшаад, ехээр дээхэлзэнгүй яба,-гэжэ Шобогорые мунинха Бахалзуур Садаар айлгажа занаад, түргэхэн гэрһээ гаргажа ябуулаад, хэдэрһэн дэгэлээ тайлажа, дахин хүнжэлдөө орошобо.

«Энэ зунай Агын дасанай арамнайда ямар олон зон сугларааб, тэндэ ямар гоё гоо сэбэр сэмсэгэрнүүд хүбүүд, басагадууд ябаа гээшэб? Би олоной дунда гоё һайхан бэеэ харуулжа, дуу хангюурдаха, бүжэглэн хатарха угаа дуратайб. Теэд олоной сугларха найр наада хаанаһаа олохобши? Энэ Адуун-Шулуун, Бооржын талада обоо тахилга, маани хуралшье һаядаа болоногүй. Дасанай хурал мүргэл харахын тула хэдэн голой саана байһан Ага ходо ошоходо холо байна. Дулаан орон ошобол, жаргахал байгааб. Үзэм жэмэстэй, аршаан булагтай диваажанай орондол адли нютагууд энэ зүүн урагша биил гэдэг. Хинганай шэлые дабажа, аяар Шара далайн эрье ошохом гү, али тэрэ баруугаархи Хүхэ-Хото, Бээжэнһээ саашанхи Утайн Таба Уула бараалхажа, бурхан буддын нангин шүтөөнүүдтэ хүрэжэ мүргөөд, гоё болгодог шэдитэй үрил залажа хүртөөд, һайхан дээрээ бүри гуа һайхан дангина болоод… саашаа… саашаа зөөжэ, урда зүгүүдэй үзэсхэлэнтэ Энэдхэг, Жагар оронуудые үзэжэ, Ганга мүрэнэй арюун аршаантай уһанда орожо, энэ наһандаа хэһэн бүхы нүгэлөө арилгаад, бодисада бэетэй болоод, Энэдхэгэй хаанай гү, али Түбэд ороной шэди ехэтэ гэгээнэй хатан болоод һуугаа һаа, ямар һайн һааб»,-гэжэ Янжуудай сэдьхээд, торгон гадартай сагаан хурьган хүнжэл сооһоо һуха харайн бодожо, хүл нюсэгөөр, уян матаргайгаа нахилзуулан ябажа, зүүн эргэнэгэйнгээ дороһоо байлгансагтай һэрюухэн хонин тараг абажа ууба.

Янжуудай Бухын Барасһаа һалажа, амяараа бууса буусалжа гурбан һэеы гэр зэргэлүүлэн табижархёод, одоол өөрынгөө зоргоор байдаг болонхой. Гурбан зэргэлээ гэрэйнь эгээл зүүн хажуугайнь гэртэ зүг бүхэнһөө сугларһан хаарташад үймэлдэжэ байдаг. Тэдэнэй муухай болгоһон гэрэй шорой тооһыень сэбэрлэдэг, сай эдеэень шанадаг, хэрэлдээн наншалдаанай болоходо һалгаадаг, хододоо мантан хамуур шиидам хоёрые гартаа баряад ябадаг, урдаһаань сэхэ харашагүй һүрөөтэй шарайтай, баабгай шэнги хүдэр бүдүүн бэетэй, олиггүй ехэ хүсэтэй Бахалзуур Сада Янжуудайн үнэн сэхэ зараса, ами сахигшань юм. Ехэ мүнгэ шүүһэн хаарташад хоёрдохи гэртэ орожо, эзэн эхэнэртэ горитойхон түнгэсэ гартань барюулаад, унда эдеэ хоол эдидэг,  унтажа амардагшье. Тэдэнэй дундаһаа гоё гулдагар бэетэй, зөөритэй баян хүбүүдые гэрэй эзэн эхэнэр бэедээ эрьелдүүлээд, утаһа татаһан угалзатай гуталайнгаа ута нарин бүтүү түнгэһөө уяжархиһандал, саашаа ошохыень болиггожорхидог юм. Тэдэнэйнь нэгэн агын Дээхэлзүүр Шобогор гэрһээнь мүнөө гаража ошобо.

 

* * *

Хүбүүдэй эртэлжэ адуушанайхиһаа гараад, соёролдо соёролдоһоор Адуун-Шулуунай баруугаар үбэр руунь ороходонь, тэндэһээ саашаа долоон модо газарта түхэреэн сагаахан, налуухан эрьетэй, тойроод бурзан сагаан хужартай Үбэрэй нуур талын дунда харагдаба. Тэдэнэр тэрэ нуурай эрьедэ ерэжэ, моридоо уһалангаа тогтобод. Айлшан ноёдые шиидхэн газаршалжа ябаһан адуушан Шамбай гараараа заагаад:

-Энэ хойно харагдажа байгша манай зорижо ерэһэн Хүрин зайһанайхи гээшэ,-гэбэ.

-Энэ хоёр һэеы гэртэй гү?

-Тиимэ, тэрэ сэргэдэнь хоёр морин уяатай байна.

-Аа, эдэшни болохол газарта зуһадаг зон байна, малынь энэ нуурһаа уһална, өөһэдөө хаанаһаа уһа эдинэб, аяар тэрэ баруун тээхи Бооржо голһоо гү?

-Үгы, тэрэ Хүрин зайһанай гэрһээ баруулжаа, тээ тэрэ нэгэ монсогорхон толгой байна бэзэ, тэрэ толгой Ноён добо гээшэ. Тэрэ Ноён добын хойно үбэл зунгүй уһаар таһардаггүй Зайһанай булаг байха. Энэ багай айлнууд уһа тэндэһээ зөөжэ эдидэг даа.

-Зай, моридоо уһалаад, бага сага энэ нютагтай танилсаа хадаа ябая даа,-гэн, Түгэлдэр моринойнгоо амагайгша хазаар амаарынь болгоод, уламаа заһажа, мориндоо мордоод, зүүн хойно харагдагша тэрэ айл тээшэ мориёо һайбарлуулба.

Зайһанай газаа хоёр сэргын хоорондо татагдаһан ооһорһоо моридоо уяад, хоёр гэрэй баруун хажуугайнь гэртэ ороходонь, Хүрин зайһан нэрэдээ таараһан, хүрин хара шарайтай, түхэреэн томо толгойтой, урагшаа түнтыһэн магнайтай, барбагар үдхэн нидхэ дороһоо юлын хараһан сухалтай нюдэтэй, таби гарамгай наһанай хүн һоёо һахалайнгаа хурса үзүүр эмэрижэ һууба. Шэршүү торгон дэгэлтэй хүнүүдэй орожо ерэхэдэ, тэрэ һууриһаа бодожо «мэндэ» гээд, ерэгшэ зониие баруугаар олбогууд дээгүүр һуухыень урижа, гараа дэлгээбэ. Орогшо зоной һууһан хойно тэрэ өөрөө һууридаа һуугаад, хоолойгоо заһажа, хонхойлгоод бариһан альган уруугаа ханяагаад, тэдэниие нэгэ бага адаглан хараад:

-Зай, залуу ноёд, хэзээ гараад, хайшаа зорижо ябана гээшэбта, нютагаараа һайнууд байна гүт?-гэжэ һөөлдэндишэг аад, бүдүүн хоолойгоор тэдээнһээ асууба.

Хүбүүдэй дээдэ тээнь һууһан Түгэлдэр ерэһэн албанайнгаа хэрэг хэлэжэ нүхэдөө зайһантай танилсуулаад:

-Таанад үглөөнэй сай уугаагүй ябанат, минии энэ зайһанхайтай хөөрэлдэтэр тогооной гэртэ орожо сайлагты, би дороо хэрэгээ хэлээд, хойноһоотнай ошохоб,-гэхэдэнь, хоёр нүхэдынь газаашаа гарабад.

Нюур нюураараа зайһантай үлэһэн Түгэлдэр мүнөө һүни адуушанһаа дуулаһан сошордолтой мэдээн тухай эндэхи ахамад зайһанда хэлэбэ.

-Зай, тиихэдэнь яаха бэлэйбди? Тобо зайһанай бэеэр хүбүүн хадаа холборхойхон толгойтой байха ёһотойт, та ноён, өөрынгөө һанамжа хэлэгты, тиихэдэтнай хоюулан зүбшэхэбди,-гэжэ нюуса зөөдэл тухай дуулахадаа тэбдэн татаһан Хүрин зайһан һууридаа үндэлзэн, шэрүүн шарайгаа бүри барагар болгобо.

Саг эльгээжэ энэ тэрэ гэлсэжэ байнгүй, энэ дороо Агын дасан хоёр паар морин тэргэ, хоёр һайн жолоошонтойгоор залаха ламанартаа хадаг барижа, нютагаа уриха хоёр хазаар моритой үбгэдые эльгээхэ, зайһанай гэрэй баруун тээ, Ноён добын үбэртэ ламхайнарай байрлаха һэеы гэрнүүдые, хурал хураха уужам асари майхан бариха тухай тэдэ хоёр зүбшэн хэлсэбэд. Мүнөөдэртөө нютаг бүхэнэй зондо хурал-маани болохонь, нютаг бүхэнэй зайһангууд, бэшээшэнэр, шүүлингэнүүдые Хүрин зайһанай үргөөдэ үглөө үглөөгүүр болохо суглаанда урина гэжэ дуулгаха хазаар моритой хэдэн хүнүүдые энэ бэеэрээ эльгээхэ гэһэн шиидхэбэри абаад, тэдэнээ бүтээхэеэ Хүрин зайһан Түгэлдэр Тобын хоёр гэрһээ газаашаа гарабад.

Түүргэ-Бооржын, Тари-Ималхын, Үлирэнгэ, Үргэнын үргэн талаар ажаһуудаг зон Адуун-Шулуунай үбэрэй Хүрин зайһанай хүреэндэ болохо ехэ хурал-маанида сугларба. Адуун-Шулуунай Сагаан-Обоое тахихаяа Агын дасанай шэрээтэ хажуудаа хэдэн ламанартай хоёр паар морин тэргээр заларба, хэдэн һэеы гэрнүүдые залгажа, һэеы асари дуган бодхообо. Агын тушаалай байшангай бэшээшэ Түгэлдэр Тобын, эндэхи Хүрин зайһан түрүүтэй энэ хурал мүргэл эмхидхэжэ, эндэхи зоной амгалан байдалай түлөө ехэ оролдолго гаргаба гэһэн һураг суу хаа-хаанагүй дуулдаба.

Обоо тахилганда ба хуралда үнинэй сугларангүй бооржо болон адуунш-шулуунайхид хүхилдэжэ, хурал мүргэлдэ, обоогой найрта үмдэхэ хубсаһаяа, унаха унаагаа түхеэрээд, үргэл айладхалаа бэлдэнэд.

Ургашад һайн һайн моридоо барижа, урилдаанда гүйгөөшэдые заһанад, һуршад эбэр номонуудаа бэлдэжэ, годлинуудаа үдэлнэд, оёдолшод шэнэ шэнэ хубсаһа оёнод. Хүбүүд хазаар хударгаа, эмээлээ гоёонод. Басага бэреэд хээ даруулгаяа, торгон дэгэлээ бэлдэнэд. Айл бүхэндэ мухалигтай тэргэ, мориёо паарлаха мушхамал, борооһоо хорохо майхан, эдеэ ундаяа абажа ябаха тулам, түйсэ, хонолгодоо дэбдихэ шэрдэг, тохом гэхэ мэтэ юумэнүүдые бэдэрээн, хүлгөөн болошобо.

Энэ һарын шэнын юһэнэй үглөөгүүр хуралай түхеэрэлгэ түлэб дундаа ябажа байба.

Үбэрэй нуурһаа хойшо Ноён добын үбэртэ һэеы гэрнүүдые хабсаран барижа байһан хүнүүд хүл хөөрсэг табилданад. Хазаар моритойшье, ябаганшье хүнүүд иишэ тиишээ һүндэлнэд. Тэмээн, морин тэргэнүүдтэй ерэһэн хүнүүд ашаануудаа буулгажа, гараараа зангалсажа, шанга шангаар хөөрэлдэнэд.

Хуралай түхеэрэлгын газарһаа зүүлжээ зайтайхан газарта байһан Хүрин зайһанай газаахи гасуунуудай хоорондо һур татаһан сэргэдэнь уяһан жэрэгэр морид харагдана. Тэнгэриин бүрхэг байһан тула газаа бүүдэгэр, бүгшэм. Адуун-Шулуунай хадануудай оройгоор бороогой хара боро үүлэнүүд сугларна. Холоһоо, газарай оёорһоо гэхээр, гүндүү хүсэтэйгөөр тэнгэриин дуун лүжэгэнөөд абана.

Энэ бүтүү бүгшэмдэ боргооһо батаганаан гааража, уяатай моридто агсана.

Хүрин зайһанай уужам салуу гэр соо дүүрэн зон сугларанхай.

Тэдэнэр булта бүһэтэйшүүл. Шэнэ дэгэлнүүдые үмдэһэн, утаһан бүһэнүүдтээ хэтэ хутагануудаа зүүһэн, нарин бүдүүн, үндэр набтар бэетэй тэдэнэрэй хоорондоо аалихан хөөрэлдэжэ, хэн нэгэнэйнгээ хэлэһэн үгыень зүбшөөн дэмжэжэ, толгойгоо дохиходонь, ара нюрган руугаа һанжуулһан гэзэгэнүүдынь харагдана. Тэдэнэр булта эндэхи нютагуудай тушаалтад хэбэртэй.

Гэрэй хойморто энэ суглаае зарлуулһан Агын захиргаанай байшангай бэшээшэ Түгэлдэр Тобын Хүрин зайһантай зэргэлэн һууна.

Хүрин зайһан сугларагша зониие бүридхэн хараад:

-Зай, сугларха зомнай ерэнтээ ха, бороо хура болохонь гээшэ гү, үшөө хуралай түхеэрэлгэтэйбди. Мүнөөдэр энэ сугларһан хэрэгнай гүрэн түрын болоод манай өөһэдэймнайшье байдалда ехэ нүлөөтэй, харюусалгатай асуудалтай суглаан байха. Энэ хэрэгээр зорюута манай эндэ ерэһэн Хори арбан нэгэн эсэгын Агын захиргаанай байшангай бэшэгын дарга Тобын Түгэлдэр ерэһэн зорилгоёо хэлэхэнь,-гээд, залуу ноён тээшэ хараба. Түгэлдэр танигдаагүй зоной урда үгэ хэлэхэ болоһондоо нэгэ бага тэбдэн татаашье һаа, зүрхөө доро дараад:

-Манай Агын захиргаанай мэдэл доро байдаг урда зүгэй холын нютагуудай хүндэтэ түлөөлэгшэд, зайһангууд, бэшээшэнэр, нютагай урдаа хараха үбгэд! Минии нүхэдтэеэ ерэжэ, таанадые суглуулһан хэрэг иимэ юм,-гээд, тэрэ Ага найман эсэгын нютагуудаар, захиргаанай байшанда, мүн Хойто Хоридо боложо байһан һонинуудые тобшохоноор хэлээд, саашань ерэһэн гол зорилгоёо энэ нютагуудай айл бүлэ бүхэнэй хүнүүдэй нэрэ обог, наһа жэл, эрэгтэй эмэгтэйень, ажаһуудаг газарайнь нэрэ тон наряар бэшэжэ абаха, мүн лэ хажуугаарынь бүлэ бүхэнэй малай тоо, гэр бараанай тоо абтаха тухай тобшохоноор мэдээсэн ойлгуулаад:

-Нютаг бүхэнөөр ябажа, найман эсэгынгээ нэгэшье айл бүлые алгасангүй, тоо бүридхэл хэхэ нарин бэшэлгые таанадта, зайһангууд, бэшээшэнэртэ даалгахамнай. Энэ бэшэлгэ, тоо бүридхэл нэгэ долоон хоногой турша соо дүүрээд, тон үнэн мэдээн намда ороод байха зэргэтэй. Тиихэдэтнай би танай хилын хажуудахи нютагуудай зоной ажабайдал тухай тэрэ мэдээгэй тоо бүридхэлнүүдые хамталаад, һаяар Агынгаа захиргаанай байшангай ноёд сайднарай урда тоосохо болоноб,-гэжэ эндэ сугларһан ноёдто дуулгаба.

-Зүб, зүб, ойлгообди,-гэжэ тэндэ һуугшад дарьялдаба.

-Зай, таанад, нютаг бүхэнэй зайһанар, үдэ болотор хэниие хайшань эльгээжэ энэ мэдээе түргэн саг соо тон наряар абахамнайб гэжэ хэлсээд, түсэблөөд, тоо бүридхэл абалгада гараха хүнүүдээ, унаагаа эли болгоод, тэдэ ошохо зонойнгоо нэрэнүүдые, хэн хайшаа ошохоб, хэзээ ерэхэб гэжэ бэшээд, тэрэ бэшэһэн дансаяа намда асаржа үгэхэт. Тиихэдэтнай бидэ Түгэлдэр ноёнтой, тэрэнэй нүхэдтэй тэдэнэй хойноһоо хаража, шалгажа, ерэхыень хүлеэжэ байхабди. Зай иигээд, өөһэд дундаа хөөрэлдэжэ, тэрэнээ бэлдэгты,-гээд, Хүрин зайһанай яб-таб үгэеэ дүүргэхэдэнь, зон дүүелдэн бодожо, газаашаа гарабад.

 

АРБАН ДҮРБЭДЭХИ БҮЛЭГ

Зунай һүүл һарын арбанай үдэр. Одоол тэрэ шууяатай, нэрьеэтэйгээр зарлагдажа, хүн зониие хүл дээрэнь бодхооһон хурал мүргэлэй үдэр ерэбэ.

Үбэрэй нуурһаа хойшо тэгшэхэн талада, Ноён добын үбэрэй зүлгэ ногоон дээрэ хурал хураха ламанарта холбожо бариһан хоёр һэеы гэр хабсаран баригдаба. Хажуугаарынь ламбагайнарай байрлаха хоёр-гурбан һэеы гэрнүүдшье табхайлдаба. Бороогүй сагта эндэ ламанарай уншалга хэхэдэнь, тэрэ һэеы гэрэй үүдэн тушаа зон сугларжа, зүлгэ ногоон дээрэ һуугаад уншалга шагнаха, үбдэглэн наманшалха, һунажа мүргэхэ, хүн бүхэнэй һүзэглэжэ мүргэхэ газар түхеэрэгдэбэ. Холбожо бариһан хоёр һэеы гэрэй баруун хажуугай гэр соо хара шарайтай, шэрүүн харасатай Агын дасанай шэрээтэ лама Рэгдэл Пагбын мүргэлшэдэй айладхал дуулаад, заһал уншалгыень хажуудахи хубарагтаа бэшүүлээд, адис табина. Тиигэхэдээ тэрэ иимэ заһалтай байнат, хии мориёо хиидхүүлэгты, далгаяа абхуулагты, Сэдээ Сэсэн, Жадамба, Алтан гэрэл хуруулагты, шадал шэнээгээ алдажа, үлбэртэһэн зондо Отошын ба Аюшын тарнинуудые уншагты, нүгэлөө наманшалагты, сэдьхэлээ сэбэрлэгты, энэ маанида оролсожо бэшүүлэгты, үргэл буян хэгты гэһэн зарлиг табина.

Тэрэ шэрээтын зүүн тээхи зэргэлээ гэр соо Түбэдһөө ерэһэн эмшэ лама үлбэр зоной һудаһа барижа үзөөд, эм залана. Гурбадахи, эгээл зүүн хажуугайнь гэр соо нютагай һамгад бэреэд ламанарай манжа хоол бэлдэнэд. Эдэ дуган, һэеы гэрнүүдһээ тээ урагшаа зайтайхан газарта хэдэн хүдэр бүдүүн һаднагууд зоогдожо, хоорондонь мушхамалнуудые татажа, олон моридые зэргэлүүлэн уяха һур сэргэ зохёогдобо.

Нютаг бүхэнһөө эртэлжэ ерэһэн мүргэлшэдэй хазаар моритойшуулынь эмээлэйнгээ ганзагаһаа шара хүдэһэн сумаануудаа абажа газарта табяад, мориёо сэргэдэ уяад, хажуу тээшээ сүлөө газарта ошожо, асарһан үргэлэйнгөө сагаан эдеэн табагай үрмэ зөөхэй, айрһа хурһа, саахар бообо, мяхан табагта хэхэ шанаһан хониной түрүү мяхануудые, түйсэнүүдтэй айраг тараг гарганад.

Тэргэтэй мүргэлшэд Үбэрэй нуурһаа наашанхи уужам салууда мори тэргэеэ мулталжа, моридоо шүдэрлэн табинад. Тэдэнэй бүри холынхидынь майханаа барижа, добын арын булагһаа уһа асаржа, хилэтэй тогоон болон заглуунуудаа зорюута зохёоһон тагаангуудта үлгэжэ, гал түлижэ, сай шанажа, ундаа хүрэһэн үбгэд, хүгшэдөө сайлуулхаяа оролдонод. Үнгэрэгшэ үдэшэлэн ороһон борооһоо эндэхи ногооной үнгэ зүһөө һэргэхэдэ, хуралшадай сэдьхэл уужам боложо, амгалан байдалай найдал түрүүлнэ.

Үглөөгүүр мүргэлшэд үсөөншэг байһан аад, тээ бага үдэ багта хаа-хаанаһаа, бүлэг бүлэгөөрөө ерэжэ эхилбэд. Һур сэргэдэ олон морид жэрышэбэ. Тэрэ тойрон бүхөөгтэй тэргэнүүд, майхангууд татагдаба. Гал түлеэн, иишэ тиишээ ябаан, хөөрэлдөөн, хөөрсэгэнөөн болоно. Үнинэй харалсаагүй зон бэе бэетэеэ уулзажа: «Мэндээ, ши ерээбши, үнинэй уулзаагүйбди… Би хүгшэрөө гүб?.. Шимни сула зандаал ябанаш… Зунай һайхан сагта иигэжэ хурал мүргэл хэхэдэмнай яашаһан һайн гээшэб!.. Бүшье хэлэ, бишни энэ хурал тухай дуулаад, үргэһэ нойргүй, үдэр һүнигүй түхеэрээд ерэбэлби»,-гэлсэнэ.

Агын засагай зургаанһаа эндэ түлөөлэгшөөр ерэһэн гурбан хүбүүдтэ гэжэ тогооной гэрэй зүүн тээ баригдаһан һэеы гэр соо тэдэнэй амархын тула Хүрин зайһанай дүрбэн басагад унтари хэбтэри заһанад. Бэе бэедээ аб адлиханууд нюуртайнууд, аб адлиханууд хубсаһатай басагадые хаража, хүбүүдэй гайхалсахада, эдеэ хоолыень шанажа байһан тогоошон һамган миһэржэ:

-Залуу ноёд, юуень гайхаабта, зайһанхаймнай басагадаар баян даа. Эдэ дүрбэнэй эгэшэнэр үшөө гурбан басагад байха.

-Үшөө гурбан басагатай гэжэ гү?-гээд, Байхандай гайхаһандаа нюдэеэ бэлтылгэбэ.

-Тиимэ, манай зайһан долоон басагадтай юм,-гэжэ тэрэ һамган омогорхон хэлэбэ.

-Гурбаниинь хадамтай, эдэ дүрбэниинь хадамгүйнүүд, үшөө залуунууд ябана. Мүнөө үдэшэ энэ баруун Ноён добын нааданда ошожо хараарайгты, ямархан басагад бэ гэжэ гайхахат.

-Эндэтнай үдэшын наадан болодог гү?

-Болодог даа. Иигэжэ зоной олоороо сугларжа хоноһон газарта заабол наадан болохо байха. Хуралай һүүлээр залуушуул миин унтажа байхагүйл, сугларһанһаа хүхижэ, сэнгэжэ, дуу дуулалдажа, хатар табилдаха. Нара ороод байхада ошооройгты, эндэхэнэ холо бэшэ.

-Ноён добые бидэ мэдэхэ болоо һэмди. Заабол нааданда ошоно аабзабди,-гэжэ Баахандай баяртайгаар хэлээд, Түгэлдэр Тумаа хоёроо шарайшалан хараад:-Ошохо гүбди?-гэжэ асууба. Ноёмнай зүбшөөхэ гү, али үгы гү гэһэндэл, Тумаа Түгэлдэрые харашана.

-Басагадай уряа һаань магад,-гээд, Түгэлдэр хүхюунээр миһэрбэ:

-Ай тиигэбэл, газаашаа гарагшэ эдэ басагадаар танилсажа, хэлсээ баталхамни,-гээд, Баахандай газаашаа гараба.

Амарха гэртэй болоһон Түгэлдэр баруун жабдан дээгүүр үе мүсэеэ тэниилгэн, өөдөө хаража хэбтээд: «Юуншье һаа, зоной байдал заһаха, сэдьхэл татаха хурал мүргэл эхилхэнь. Энэ ахалагша зайһанай даабаряар зоной тоо, нэрэ обог бүридхэлгэ ябажа байна: Иигээд байхадань, нюусаар зөөхэ гэгшэдэй абари зан мэдэхэ, тэрэ тарган Барасые, тэрэнэй залуу хатаниие хараха байгааб. Уулзаашье һаа, хамаагүй»,-гэжэ сэдьхээд, хойто орон дээгүүр баһал амаржа хэбтэһэн Ошоройнгоо Тумаада хандажа:

-Тумаа, хурал тээшэ ошое. Хүрин зайһан үни хада тиишээ ошонги. Бидэнэршье ошоебди, мүргэебди, үргэл хэебди, хүн зониие хараябди,-гээд, бушуу түргөөр хубсалаад, Тумаатаяа һубарилдан газаашаа гараба.

Үсэгэлдэрэй заларһан шэрээтэ, эмшэ ламанар хажуудаа хоёр-хоёр залуу хубарагуудтай, тус тустаа барюулһан гэрнүүдтээ амаржа хоноод, үглөөнэй мүргэлшэдые угтажа, тэдэнэй айладхалаар абарал буулгажа эхилээд байба.

Түгэлдэр Тумаа хоёрой зоной дундуур худхалдан, мүргэлэй газарта ерэхэдэнь, Хүрин зайһан бии болоод, тэдэниие урижа, шэрээтын гэртэ оруулба. Хүбүүд малгайнуудаа абажа, хойморто үндэр олбог дээрэ һууһан шэрээтэһээ адис абаад, галай баруугаар зайһантаяа зэргэлэн һуубад. Шэрээтэ һубарилдан бараалхажа байһан мүргэлшэдэй нэгэ хүнэй айладхал болон үргэлыень хубарагтаа бэшүүлээд, тэрэниие адислаба. Тэрэ хүнэй газаашаа  гарахада, нэгэ бага сүлөө боложо, орогшо ноёдой нэгэн шэрээтэдэ хандажа:

-Зай, ламахай, мааниимнай түхеэрэлгэ гол түлэб дүүрэбэ, мүргэлшэдшье олон сугларба гээшэ ха. Та манда саашанхи болохо уншалгаяа хэлэжэ үгыт. Бидэ зондоо юун болохо яахыень, ямар эмхидхэлтэй байхыень дуулгахамнай,-гэбэ.

-Мүнөөдэр хүн, айл бүхэнэй айладхал үдэ болотор дуулажа, хэрэгыень бүтээгээд, үдэһөө хойшо хуралаа эхилхэбди. Мүнөө түрүүшын үдэр сахюусанай үдэр байха, Гомбо сахюусан хурахабди. Үглөөдэр мааниин «того» ябуулхабди, магтаал, догбо, дайба, тарни, мандал, туй үргэхэбди. Нүгөөдэр мааниин уншалга үргэлжэлхэ. Тэрэ үдэр «дайшид» юумэ эдихэгүй, дуугаралсахагүй үдэр байха. Юумэ эдингүй, һууриһаа бодонгүй маанида һууха болихонь хүн бүхэнэй өөрын дуран. Хэрбээ мүргэлшэд энэ бүтээлдэ һуугаал һаа, тэрэнэй дүүрэтэрынь мааниин ёһо наринаар сахиха болохо. Тиигээд тэдэнэр удаадахи мааниин түгэсхэлэй үдэрэй үглөөгүүрынь ама гараха, ундалха юм ааб даа. Тиигээд бүгэдэ зон үлзы хотог, буян хэшэгэй далга абаха,-гэжэ шэрээтэ дүрбэн хоног соо болохо уншалга мааниингаа эмхидхэлые ноёдто хэлэбэ.

Гэрэй үүдэнһээ нааша айладхалаа хэлэхэеэ хүлеэжэ байһан мүргэлшэдэй дундаһаа нэгэ үндэр сулагар бэетэй, залуухан эхэнэр яла сала зүүдхэлнүүдээ жэнгирүүлһээр урагшаа гаража, баруугаар һуугша ноёдые ута һорьмоһотой мэлмэрһэн алаг нюдөөрөө шэрбээд, шэрээтын урда үбдэглэн наманшалаад, айладхалаа хэлэбэ. Тэрэ залуу бэриин тонгойжо, ламахайн урда мүргэхэ үедэнь, Хүрин зайһан хажуудаа һууһан Түгэлдэрэй үбдэг гараараа дараад абаба. Зайһанай тэмдэг ойлгоһон Түгэлдэр толгойгоо халта дохижо, ойлгооб гэһэн харюу үгэбэ.

-Ламбагай, минии айладхал бүтээжэ хайрлыт,-гээд, тэрэ залуу бэри толгойгоо газарта хүргэн мүргөөд, хүл дээрээ бодожо, хоёр гараараа наманшалан зогсоно.

-Айладхалаа хэлэгты, наһа, жэлээ, нэрэеэ?

-Би, Бадмын Янжуудай гээшэб, мүнөө жэл 25 наһандаа ябанаб, бишэн жэлтэйб.

-Зай, юун болооб, яанабта? Бэе махабадай гү, али зүрхэ сэдьхэлэй гэмэлтэл гү?

-Ай хөөрхэй, ламбагай, зүрхэ сэдьхэлэйл үбшэн, зүүдэ зүн муу, үргэһэ нойр хүрэнэгүй, сэдьхэлни түгшүүритэй, наһа бараһан аба эжымни ходо зүүдэндэмни үзэгдэнэ, энэ мэтыемни үзэжэ, заһажа үгыт,-гэхэдэнь, ламахай урдахи шэрээ дээрэһээ соголигтой ном үбэр дээрээ абажа, хуудаһануудыень һэхэн хаража, удаахан байд гээд:

-Та, бэри, хорин табанайнгаа жэл дээрэ ябанат. Энэ жэл танай амидаралда хатуухан байна, галда һуудалтайт, зүүн урда, урдахи зүгтнай муу, хойто зүгтнай һайн,-гэбэ.

-Урагшаа зүгни муу гү?-гэжэ гайхангяар тэрэ бэри асууба.

-Зүүн урагшаа, урагшаа зүгүүдтнай муу байна.

-Ламбагай, энэ жэл хатуу, баршадтай байна гэбэт, би тиихэдэнь яаха хүн гээшэбиб, заһалыемни бүтээжэ хайрлыт,-гээд, тэрэ эхэнэр эбхэмэл шара торгон хадаг ламахайда барина.

-Намда хадаг бү баригты. Та мүнөө энэ сахюусанай хуралда оролсожо, сахюусаяа хуруулагты, тиигээд удаадахи гурбан хоногой маанида һуугты, һүүлээрынь Агын дасан ошожо, уншалгын айладхал хэхэт. Маани хуралай һүүлээр ямар уншалга хүүлэхэ тухайтнай бүри тодорхойгоор хэлэхэб,-гээд, шэрээтэ тэрэ бэриин толгойдо эрхеэрээ адис табяад, удаадахи мүргэлшэдэй айладхал шагнана.

Энэ мэтээр бүтээжэ байһан ламбагайн айладхалые шагнаад, Түгэлдэр нүхэдтэеэ суг хамта һууриһаа бодожо, газаашаа гараба. Шэрээтэһээ гараһан ноёдые тэрэ багаар байһан таниһан таняашьегүй мүргэлшэд тойрошобод. Алталмал түхэреэн хээтэй хүхэ торгон дэгэлээ наранай гэрэлдэ ялбуулһан ахалагша зайһан Хүрин хурса нюдэеэ зон тээшэ шэглүүлээд:

-Ехэ үдэ болотор һүзэгтэнэй айладхал, тиигээд ламбагайнарай үдын манжын саг, һүүлээрынь сахюусанай хурал болохо. Таанад сахюусанда бэшүүлэгты, маргааша-үглөөдэрһөө гурбан үдэрэй мааниин хурал болохо,-гэжэ соносхобо.

Һэеы дугантай ламанарай байраһаа урагшаа уужам салуу дайда дээрэ эндэ ерэһэн олон мүргэлшэд нютаг нютагаараа ба түрэл танилаараа бүлэг бүлэг болоод, бүхөөгтэй тэргэ болон майхануудайнгаа хажуугаар гал түлижэ, зүлгэ ногоон дээрэ һуугаад, үдэһөө хойшо эхилхэ уншалгын урда сайланад.

Мүнөө Түгэлдэрэй харахадаа таниха болоһон Бадмын Янжуудай томо улаан хуба шүрэнүүдтэй даруулга, һиихэнүүдээрээ зоной дундаһаа онсо илгарна. Тэрэнэй дахуул Шобогор харагданагүй, харин Янжуудайн үнэн туһамарша, ами сахигша Бахалзуур Сада мундуу томо бэеэрээ тэрэниие зонһоо халхалан, хүзүүгээ һунаажа, үлэгэшэхэнь харагдана. Түгэлдэрэй таниха болоһон адуушан Шамбай бишыхан хүбүүгээ тэбэреэд, һамгантаяа ябана.

Хүрин зайһан Түгэлдэр Тумаа хоёрые дахуулаад, тэдэ зоной дундуур баруун урагшаа ябаһаар байтарнь, тарган Барас дайралдашаба. Бухалай шэнээн томо бэетэй тарган Барас ори гансаараа нэгэ гүбэгэр добо дээрэ обойжо  һууба. Хүдэр тэргэнь тэрэнэй хажууда татаатай, шүдэртэй үндэр хара мориниинь эзэнһээ холо бэшэ һүүлээ шарбан ногоо зулгаана.

Тарган Барасай тэмээнэй тонтогоолой зэргэ алаг эреэн нюдэниинь, һарнагар ехэ нүхэтэй хамарынь, доодо уралынь, һанжашаһан заапагар ехэ аманиинь, гэдэргээ халсарһан үргэн магнайнь, хэдэн уршалаа болоһон обогор духань-хуу юрэ бусын мантан задарюун томо хүнэй шэнжэтэй. Гарайнь балсангууд хүнэй гуядал бүдүүнүүд, хүлынь үбдэг хүрэтэрөө тэнзэгэр томо гэдэһэндээ хушагдаад, богонихоноор харагдана. Тогоошониинь тэбшээр дүүрэн хониной тарган мяха шанаад, тэбшэтэй мяхаяа асаржа, урагшаа түмбыһэн гэдэһэн дээрэнь табижархиба. Тиихэдэнь тэрэ бүхэлеэр шанаһан мяха хоёр гараараа абажа, зулгаан эдинэ. Хүрин зайһантай ноёд һайдай дүтэлхэдэ, тарган баян тэбшэтэй мяхаяа гэдэһэн дээрэһээ абажа, газарта табяад, хоёр тулуурнуудаа абажа, һугадаа тулган, һууриһаа бодожо, тэдэниие мэндэшэлэн угтаба. Нютагай зайһан залуу ноёдые тэрэ Бухын Барастай танилсуулба.

-Аа, энэ залуу ноёмнай Сагаан-Уулын Тобо зайһанай хүбүүн бы, энэнь Урда-Агын Шобоохойн Ошорой хүбүүн байна. Болоо, болоо булта таниха зоной хүбүүд юм байнат, Түгэлдэр Тумаа хоёр. Зай, хүбүүд, энэ зүлгэ ногоон дээрэ һуужа, Агынгаа һонин яригты, тиишээ бүгэдэ амгалан һайн, мал адууһантнай мэндэ байна гү, шанаһан мяханһаа ама хүрэгты,-гэхэдэнь, эдеэлээд ябанабди гэлдэн, хүбүүд газар дээрэ дабшалан һуугаад, тарган баяниие һонирхожо хараад:

-Агаараа бүгэдэ һайнууд, мал адууһамнайшье мэндэ байнабди,-гэлдэбэд.

-Зай, абынтнай бэе хүнгэн һайн ха юм даа, нам шэнги таргалжа, мяха маряагаа даажа ядаад, үлеэһэн суухадал, газараар мухарижа ябадаг үгы гү?-гээд, Бухын Барас тэдэ хүбүүдые энеэлгээд, өөрөөшье һуури дээрээ оболзон, хэр-хэр энеэнэ. Тарганшье һаа хошонгууша, талархай хүнэй байхада, хүбүүд хүхилдэн энеэлдэбэд.

-Зай, тэрэ ахамад зайһан Мухуугай Намжил ямар байнаб, Тобо ноён газаагаа модон гэр барюулна гэжэ дуулаа һэм, тэрэнь яанаб?

-Ахалагша зайһан ажалдаа амгалан һайн хүдэлжэ байна, тиихэдэ ганса манай абатан бэшэ нютаг нютагуудаар модон гэр баряан болонол даа,-гэбэ Түгэлдэр.

-Тэрэ ахамад зайһан Мухуугай Намжил урда хориин бүгэдын дарга тушаалтай аад, энэ манай хилын, холын нютагуудаар юунэйшье боложо байгаа һаань хэрэглэдэггүй, «шэхэ дүлии, нюдэ һохор» болоод байдаг, гансал дээдэ ноёдойнгоо шарайе адаглашаһан хүн гү даа. Эгээл тэрэниие дээдэ даргынгаа сугсага бүреэһэтэй хан шэрээһээ хобхоржо, зонойнгоо байдал харалсахаар болоош гэхэл байгаа. Харин мүнөө таанадые наашань эльгээһэнииньшье болоо юм гү даа. Бидэ эндээ малайнгаа шабааһанда зууралдаад лэ, гэгээн нара харанагүй гээшэбди,-гэжэ Бухын Барасай һаядаа дүүрэхэгүй яряагаа эхилжэ байтарынь, гэнтэ Нагуудайн Баахандай Бадмын Янжуудай хоёр хойноо Хүрин зайһанай дүрбэн басагад дахуултай хажуудань ерэбэд.

Баахандай Янжуудай хоёр үрдилдэн зэргэ шахуу:

-Зайһанхай, Түгэлдэр, Тумаа, мүнөөдэрэй хуралай һүүлээр энэ Ноён дободо түүдэгэй наада хэхыемнай зүбшөөгыт,-гэжэ гуйба.

Галтай урихан нюдэнүүдээ ошотуулан, зайһанай басагад Түгэлдэр Тумаа хоёрой нюурнуудые шэрбэн хараад:

-Залуухан ноёдууд, наада хэхыемнай зүбшөөгыт, бидэ, нютагай залуушуул, таанад айлшадые, энэ Баахандайтай үдэшын нааданда уринабди,-гэлдэбэд.

-Аа, Баахандайтай гү. Зай, ахай зайһан, нютагай үбгэдэй зүбшөөгөө һаань, бидэ нааданда ерэхэбди,-гэлдэжэ залуу басагадай урихан харасануудта үни абташаһан хүбүүд толгойнуудаа дохин зүбшөөбэд.

Янжуудай тарган Барас тээшэ хараад:

-Зай, энэ Барас, яашообши даа, һохор болоогши, шоргоолзоной бута дээрэ һуушаһанаа мэдэнэгүй гүш?-гээд, обойжо һууһан Бараста дүтэлбэ.

Нээрээшье, добын хара шоргоолзоной бута дээрэ мэдэнгүй һуушахадань, бутын шоргоолзонууд үймэлдэжэ, тарган баянай дэгэл хубсаһан дээгүүр гүйлдэжэ байба.

-Һэ, шүдхэр ехэ, эдэнэй хазахые мэдэнэгүйлби, Янжуудай, тулуурнуудыемни асарал даа. Баахандай, яагаа зохид хүбүүмши, хамһалса,-гээд, тэрэ һууриһаа бодохоёо забдана.

Баахандай Янжуудай хоёр тарган Барасые һугадажа бодхоогоод, тэргын саана гаргажа гутал хубсаһыень хуу тайлаад, шоргоолжонуудһаань һалгаан сэбэрлэнэд.

-Барас, яашообши даа, шоргоолзондо бэеэ хазуулжа һуугаад, юушье мэдэхэгүй, бүри болёол хаш даа,-гэжэ Хүрин зайһанай дуугархада, тойроод байһан зон дарья табилдан энеэлдэнэ.

Янжуудай тарган Барасайнгаа самса тайлажа, шоргоолжонииень һэжэрээд:

-Үү, Барас, ши нэгэ бага тураа гүш даа? Тэрэ түбэд эмшэниие бараалхаа гүш, юун гүүлээбши?-гэжэ асууба.

-Һарын таба дахин масаглаха, эдеэ хоолоо татаха, тарган мяха, өөхэ тоһо эдихэгүй гэжэ хоринол даа, үшөө тиигээд Адуун-Шулуугаа ябагаар горооло, үгышье һаа тэрэ Алханын аршаанда сохюула гээл даа,-гэбэ.

Янжуудай гайхан гэлыжэ, амаа ангайн халта байд гээд:

-Дээ, ямар бэлэн арга айладхаа гээшэб, ши мүнөөдэрһөө тэрэ масагыень эхилэ. Намдашни урда зүгшни муу, урагшаа ябажа болохогүй, харин тэрэл Алханадаа мүргэхэ гээ,-гэбэ.

Тарган Барасай барбагар задарюун нюур нэгэ бага гэрэлтэй боложо, Янжуудай тээшээ хараад:

-Али сугтаа Алханын аршаанда һуухаяа ошохо гүбди даа, Янжуудай?-гэжэ гуйһан абяан тэргын саанаһаа дуулдана.

«Ухайш, тиимэл ха һэн, тэрэ нюуса зөөдэлэй ябадал иигэһээр һулархань хаяа»,-гэжэ һанахадаа, Түгэлдэр зосоогоо бүтүү баярлаадхина.

Тэдэнэй энэ мэтээр зонтой танилсажа, хөөрэлдэжэ байтарынь, эндэхи нютагай гурба-дүрбэн зайһангууд ерэбэ. Хүрин зайһан Агын ноёдоор мэндэшэлдэн золгоод:

-Хурал эхилхэнь, хуралда морилогты,-гэжэ тэдэниие хуралай газарта уриба.

Яла сала шэршүү торгон дэгэлнүүдтэй бүлэг ноёд һайдай зоной дундуур ябажа, холбоо хоёр һэеы гэрэй үүдэндэ ерэхэдэнь, тэдэниие үнгын эреэн толботой хибэс тохоһон һандали дээгүүр һуулгаба. Тэдэ хүдөөһөө ерэһэн нютагай зайһангууд, Баахандайтай суг ябаһан гоё гоо зүүдхэлтэй Янжуудай хатан, зайһанай дүрбэн басагад тэдэнэртэй зэргэлэн һуубад. Тэрэ томо холбоо хоёр һэеы гэрэй хоёр тээшэнь сэлижэ нээһэн үүдэнэй амһарта, зохёомол һандалинуудай эхиндэ һууһан ахай ноёд һайдай баруун, зүүн тээгүүрынь, ара талаарынь эндэ сугларһан мүргэлшэд үшөө гэшхэгдээгүй зүлгэ ногоон дээгүүр һуубад.

Ламын хүрин хубсаһатай, шара улаан орхимжо нэмэрһэн, хундан толгойтой, хүри улаахан шарайтай үндэр хубараг гартаа ута гэгшын үрхэлжэ саарһа барижа, хуралай уншалга уншахаяа бэлдээд, үндэр олбогууд дээгүүр дабшалан һууһан ламанар тээшээ хаража, сугларһан мүргэлшэдэй нэрэ обог, абарал, гэр бүлынь халуун аминай тоо, үгэльгэ үргэлыень тоолоно.

Энэ олон мүргэлшэдэй абарал гуйлта гүйсэдхэхэ, үбшэ зоболонгыень сараха эди шэдитэй уншалга эхилбэ. Ламанар урда урдаа табиһан соголигтой номуудаа хаража, хүнды сээжэһээ гараһан зөөлэхэн даруу хоолойгоор уншанад. Һэеы гэрэй тооноһоо үлгэһэн томо түхэреэн хэнгэрэгэй абяан лужаганажа, уншалгын һүзэгтэ абташоод һууһан хүн бүхэнэй сэдьхэлые бүри ехээр һүрдөөнэ.

 

АРБАН ТАБАДАХИ БҮЛЭГ

Үглөөдэрынь мүргэлшэд үшөө нэмэжэ, холбоо хоёр һэеы гэрэй урдахи талмайе бүри ехээр зон эзэлээд, нэбшын һуунад. Энэ үдэр хуралда удаан һуулган болохо гэжэ тэдэнэр доро дороо һууринуудаа зохёонод. Баймга ламанарай уншалга эхилжэ, сан хэнгэрэгэй абяан доро зоной сэдьхэл һүзэгтэ абтан, хуралшье эхилбэ. Эдэ ламанар эди шэдитэй тарниин ба номойнгоо хүсөөр хүн бүхэнэй үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн боложо ябаһан сэдьхэлэйнь, бэеынь үбшэ зоболонгые бэедээ шэнгээн абаһан шэнги болоно. Тиихэдэнь зоной зосоо амаржа, зориг шэнээ орожо, һайн байдалай найдал нэмэнэ хэбэртэй. Сугларһан мүргэлшэд сэдьхэлэйнгээ тон нангин бодолнуудые энэ уншалгада зорюулжа:

 

Амитан бүхэнэй оройн шэмэг бологсон,

Ирагуу сайхан номуун хагаан алдартай,

Судар тарниин шажан бүхэнии баригша

Гэтэлгэгшэ Богдо Зонхобадаа мүргэмэй!

Арьяа Баала, Ом маани бад мэ хум!

Тэгүүн шэлэн ерэгсэдүүн бэетэй,

Түгэс хамаг номуун алдар гэгээнтэй,

Тогоологсон Шэгэмүни шама дор

Тододхагсан санал эеэр мүргэмэй.

Арьяа Баала, Ом маани бад мэ хум!

-гэхэ мэтээр маани мэгзэмээ аман соогоо дурдан, һүзэглэн наманшалнад. Бурханай номнол соо хэлэгдэдэг «арбан хара нүгэлые тэбшэжэ, арбан сагаан буян үйлэдэгты» гэһэн гол һургаалайнь ёһоор энэ уншалгын үедэ хүнэй сэдьхэлдэ шэглэһэн нүгэлтэ ябадалнуудай хара толбонууд хуралай шэдитэ маани мэгзэмдэ арюудхагдажа, хүнэй сэдьхэл тэрэ баршадһаа һалахадаа, ухаан бодолынь һэргэжэ, бэе махабадынь элүүр энхэ болоно ха.

Энэдхэг ба түбэдэй гэгээн ламанарай тарнида зохёоһон хүсэ ехэтэ маанинуудые эдэ зон нэрлэн дурдахадаа, унтажа, дууража гуудыень сэдьхэлдээ бүхөөр хадуун абаад, үдэр бүриингөө алхам байһан бэеынгээ зарим шанар шэнжые һэреэн, тэдэ нангин зарлибүхэндэ хэһэн хэрэг бүхэндөө хэрэглэхээр бэлэн болоод, саашадаа ажана тэнюун ажаһууха тухайгаа бодонод.

«Бурхан бии үгыень бү мэдэе, хэн тэрэниие хаража үзэбэб. Зүгөөр бурханда һүзэглэһэн хүнэй бүхы бэе махабадынь: нюдэниинь хараатай, шэхэниинь һонор, хамарынь үнэр илгадаг, хэлэниинь амта мэдэдэг, бусадшье мэдэрэлынь хурсадажа, һоноржожо, бэлигүүн шанарынь хүсэ оложо, дууража байһан хүнэй бэеын бүридхэлэй бодос бүхэниинь һэрижэ, зүрхэ һудалынь ондоохоноор сохилжо, тамирайнь хүсэнэй эршэдэхэдэ, ажамидарал удхатай, шанартай, зон нүхэдтөө туһатай болоно гэжэ ажаглахаар юм. Һүгэдэн һүзэглэлгэ гээшэ хүнэй бэе махабадай хэрэглэгдээгүй нюуса хүсыень һэрюулжэ шадана, иимэ хүсэн бэлигүүн шанарта бурханда адли болотор һүзэглэгшын бэеынь мэдэрэлые үргэнэ»,-гэжэ Түгэлдэр зосоогоо бисалгажа һууна.

Эгээл энэ үедэ хуралда һууһан зоной дүхэригэй баруун захада, зонһоо зайтайхан газарта, улаан боро мори хүтэлһэн, ута хара дэгэлтэй Урбаанай Шобогор адуушан Шамбайтай гараараа зангалсан, аргагүй шуналтайгаар тоосолдожо байба. Үндэр гээдэгэр Шобогорой хажууда набтар пагдигар бэетэй Шамбай өөдөө хараад, долёобор хургаяа ёдогонуулан, юуб даа нэхэнэл, хэлэнэл янзатай. Дээрэлхүү дээегэр Шобогорой хэлэһыень таһа арсажа мэлзэхэдэнь, Шамбай өөдөө үндэлзэн, хамар доронь нюдаргаа туласа абаашаад занана. Хэрүүлшэ зуудаг нохойнуудай хэрзэлдэн хэрхирэлдэжэ байһандал, тэдэ хоёрой тоосолдожо байхые Түгэлдэр ойлгоодхибо. «Эдэ хоёр наншалдахань аа гү»,-гэжэ тэрэнэй сэдьхэһээр байхада, гэнтэ хаанаһаашьеб Бахалзуур Сада бии болоод, тэдэ хоёрой хоорондо орошобо. Шамбайһаа айжа, гэдэргээ сухарижа ябаһан Шобогор бушуу түргөөр мориндоо мордоод, саашаа арилшаба. Адуушан хүбүүн тэрэнэй хойноһоо нюдаргаа зангидан, зана занаһаар үлэбэ. Мэнэ һая Түгэлдэртэй нэгэ һандайда һууһан Янжуудай гүйжэ ошоод, сухалдаһан Шамбай тээшэ даб гэһэн Бахалзуур Садын хамсыһаа шүүрэн баряад, гэдэргэнь татана. Хаарта наададаг Шобогорой нүхэд Солхооб Жамбал, Харгаса Дугар, Һалхин Балдан зоной дундаһаа харайлдан ошожо, тэдэниие тойрошобод.

«Зай даа, энэ Шамбай Шобогортой ана мана арсалдаа хадаа, үгы болоһон морид тухайгаа нэгэ юумэ дуулаад иигэжэ ябана ёһотой»,-гэжэ һанахадаа, Түгэлдэр зосоогоо Шамбайе хэды хайрлабашье, тэдэниие яагаад эблэрүүлхэеэ ойлгожо ядан һууба.

«Хүнэй нүгэлтэ ябадалай шунал тиимэ бэлээр дарагдахагүй гээшэл ха, мааниин хажуугаар засаг түрын хатуу хуули хэрэгтэйл байна даа»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхээд, хуралай уншалгын дүүрэхэдэ Хүрин зайһанда дүтэлжэ, үсэгэлдэрэйнгөө хэлсэгшэ шэрээтэ ламахайн гашай табиха, захиргаанай зургаанай хуулиин заршам тухай зоноор хөөрэлдэхэ суглаагаа мүнөөдэртөө хэе гэжэ дурадхаад, тугаарай хуралай үедэ болоһон бүлэг зоной аягүй тоосолдоо хараһан тухайгаа хэлэбэ.

-Зай, танайхяар болог, ноён бэшээшэ,-гэжэ Хүрин зайһан зүбшөөгөөд, холбоо хоёр һэеы гэрнүүдэй урдахи үүдэндэ ерээд:

-Хүндэтэ ламбагайнар, мүргэлшэд, энэ мүнөөдэрэймнай хуралай уншалга дүүрэбэ. Мүргэлшэд, мүнөө нэгэ бага сүлөө орожо, эдеэ ундаа уугты. Ламбагайнарнайшье амараг, тиигээд дахин эндээ сугларжа, шэрээтэ ламбагайн гашай табихыень шагнахат. Агаһаа ерэһэн тушаалта ноёдто өөһэдынгөө һанамжануудые хэлэжэ, маниие хүтэлдэг захиргаанай таһагай зургаанда захяа гуйлтаяа хүн бүхэнэй хэлэхэ арга олгое гэжэ Түгэлдэр дарга дурадхажа байна. Зүб гү, нютагаархин, тиимэ гашай суглаа эмхидхэхэдэ зүбшөөхэ гүт?-гэбэ.

-Зүбөө зүб, ламахайн гашайшье һайн, дээдын зургаанда захиха гуйлта, эрилтэшье байха, ерэхэбди,-гэлдэжэ зон дарья табилдан зүбшөөгөөд, һуури һууриһаа бодожо, эдеэ ундаяа хэхэеэ бүхөөгтэй тэргэ ба майханууд тээшээ яаран ошонод.

Хүн зон унда эдеэгээ шанажа эдеэлээд, хуралай газартахи холбоо хоёр һэеы гэрнүүдэй үбэртэ дахин сугларбад.

Агын дасанай шэрээтэ Рыгдэл Пагбын үглөөнэй хуралда эсэнтэһэншье һаа, һэеы үргөөһөө хүнгэхэнөөр гараад, үүдэнэй урда түхеэрэгдэһэн һандай шэрээнүүдэй эгээ дээдэхидэ морилжо һуухадань, баруун гар тээнь бэшэ ламанарынь, зүүн гар тээнь Хүрин зайһан Агын залуу ноёдтой зэргэлэн һуубад.

Шэрээтэ лама толгойгоо үргэжэ, сугларһан мүргэлшэдэй шарайнуудые ехэ хёрхоор адаглан хаража байд гээд, хоёр гараа хабсаран наманшалжа, аман соогоо нэгэ богонихон тарни уншаһанайнгаа һүүлээр, хоолойгоо заһажа, зоной анхарал татаад:

-Гэгээн гэрэлтэ Будда Шэгэмүни бурханай шажан суртаал дагажа, буян мүргэлэй номые шэхээрээ шагнажа, нюдөөрөө үзэжэ, сэдьхэлдээ хадуужа, нүгэл хилэнсэгээ арилгажа, буянай хэшэг хуряажа ябаһан мүргэлшэд, һүзэгтэн таанадта, мүнөө бурхан шажанай энэ манай ара газарта-буряад орондо дэлгэрһэн тухай та олоной анхаралда табия.

Зай, Хори буряадай Агын таһагай тушаалай зургаанай зүүн урдахи хизаарай хүндэтэ албатан анжарагты. Арбан долоон зуун жэлэй тэн багаар бидэ 11 эсэгын хори зон Ородой ехэ хаанай алтан шэрээгэй үмэгтэ шургажа ороходоо, шүтэдэг бурхан шажанай ламанартай, тэдэнэй хажуугаар багшанартайшье байһан, нүүжэ ябаһан газар бүхэндөө һэеы дуган барижа, номой хурал зальбаралгые өөһэдын дураар таһалдангүй бүтээжэ ябаабди. Тиигэжэ байтарнай 1712 ондо Түбэдэй 150 ламанар ерэжэ, Сэлэнгын ба Хориин зонтой ниилэжэ, обог бүхэндэ хамжаһан байна. Ном ба эмээрээ хүн зондо туһалдаг ехэ эрдэм һургуулитай, тэдэнэй нэрые гүрэнэй ламанарай тоодо баталжа хайрлыт гэһэн гуйлта буряадай дарганар эзэн хаанда бариһан түүхэтэй. Эгээ ехэ дээдэ эзэн хатан хаан Елизавета Петровнагай үршөөлөөр, 1741 ондо 150 ламанар гүрэнэй баталалгатай боложо, алба татабариһаа хүнгэлэгдэжэ, шажаниие тэдхэһэн байна. Тиигэжэ тэрэл ондо гаргаһан эзэн хаанай зарлигаар Орос гүрэнэй дэбисхэр дээрэ буряад-монголшуудай шүтэдэг буддын шажан хуулиин ёһоор баталагдажа, олоной туһада хүдэлхэ, хүгжэхэ эрхэтэй болоо юм.

1735 ондо Сүхын Хилганата нютагта буряадай түрүүшын дасан баригдаһан байна. Энэ дасан барюулагша лама Дамба-Даржа Заяев 1766 ондо гүрэнэй дээдэ зургаанай шиидхэбэреэр Байгалай үмэнэдэхи буддын шажантанай бүгэдэ буряадай бандида хамба лама болоо гэжэ баталагдаа юм. Бүгэдэ буряадай энэ түрүүшын дасан 1741 ондо баригдажа, Галуута-Нуурай хамбын хүреэн гэжэ алдаршаа бэлэй.

Хориин ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэйдэ Эрхүүгэй генерал-губернаторай эльгээһэн зарлигай ёһоор, Хэжэнгын Худан голой Шалсаана хадын үбэртэ Даша Лхумболин гэдэг модон дасан 1775 ондо баригдаа һэн. Эдэ Тамчиин-Галуута-Нуурай, Хэжэнгын дасангуудһаа эхилээд хойто нютагуудаарнай олон дуган хиидүүд баригдаа юм. Мүнөө жэл манай Ага нютагта Агын дасан баригдажа арамнайлагдаад, ехэ дэмбэрэлтэй, буянтай хэрэг бүтээгдээ гэжэ бидэ ламанар, та мүргэлшэд гүнзэгы һүзэг бэшэрэлээ мэдүүлжэ байна гээшэбди,-гэжэ гашайнгаа эхин хубиие түүхэлэн хэлээд, амяа даража, халта байд гээд, абяа аниргүй болошоод һууһан зон тээшэ харасаяа абаашаад:

-Энэ мүнөө манай гүнзэгы һүзэг бэшэрэлээ мэдүүлжэ байһан бурхан багшын һургаалай голынь хадаа дүрбэн үнэн гэжэ тоологдодог.

Нэгэдэхи үнэниинь гэбэл, хүн амитанай амидаралайнь зоболон мүн. Хоёрдохи үнэниинь гэбэл, тэрэ зоболонгынь шалтагаантай (бахаа ханан сэнгэхэ, баяжаха, засаг бариха гэхэ мэтэ эрмэлзэлнүүд). Гурбадахи үнэниинь гэбэл, тэрэ зоболонгые зайсуулжа болохо. Тиигэхын тула хүсэл эрмэлзэлээ һүнөөхэ, абьяас хорхойгоо дараха хэрэгтэй. Дүрбэдэхи үнэниинь гэбэл, зоболонгые гүйсэд гаталха зам бии. Тиин зоболонһоо тонилгон, нарин нягтаар, боди мүрөөр ябажа, нирваанда гү, али амарлингы байдалда орожо болохо гэжэ номногдодог. Буддын шажаниие дэлхэйн соёл эрдэмэй дээжэ болгоһон һургаалынь хүн тухай юм. Дэлхэйдэ түрэһэн амитадай дундаһаа гансал хүн түрэлтэн буян үйлэдэхын ашаар, олон түрэлһөө зайсажа, нирваанда орохо гү, али Будда бурханай бэе олохо аргатай. Тиигэхын тула элдэб муу хомхой, хорото, һальхай һамуун нүгэлтэ ябадалһаа һалажа, бодисада бэе оложо, эхэ зургаан зүйл хамаг амитанда туһалхын тулада оролдохо буянда хүртэхэ үндэр заяан байха.

«Дээрэгүй боди» гэдэг эгээл дээдэ боди сэдьхэлдэ, нирваанда хүрэтэр олон шата байдаг. Жэшээнь, суртабаан-«үргэлжэдэ орогсон» гээшэнь нирваанда абаашаха замда хэгдэхэ дүрбэн шатын түрүүшынхинь болоно. Түрүүшын гурбан шатань гол түлэб бэе сэдьхэлээ заһахые гол болгодог бага хүлгэнэй үзэлтэн болоно. Харин һүүлшын шатын бодисаданар хамаг амитанай туһа үйлэдэхые гол болгодог гэхэ тула ехэ хүлгэнэй үзэлтэн болоно.

Доодо хүлгэнэй ном сударнууд гол түлэб зан ябадал, һүзэг бэшэрэл тухай номнодог. Харин дээдэ хүлгэнэй номууд гүн ухаанда хабаатай. Жэшэээнь «Доржо жодбо» тиимэ номуудай тоодо ородог,-гээд, шэрээтэ ламахай хажуудахи хубараг тээшээ хараба.

Тэрэ хубарагай нэгэ багахан соголигтой ном гаргажа, дээрэ үргэн зондо харуулаад: «Хара саарһан дээрэ алтаар бэшэгдэһэн Бэлиг-үүн шанада хизагаар-аа хүрэгсэн, ошор-ияар огтологшо нэрэтэ ехэ хүлгэн судар»,-гэжэ эхииень уншаад үгэхэдэнь, шэрээтэ саашань үргэлжэлүүлнэ:

-Энэ ном алибаа гай тодхорые ошор алмазаар отолһон шэнгеэр даран шададаг гэжэ сэдьхэлдээ бата этигээд ябаха хэрэгтэй юм. Тиин илангаяа муу зүнгөө хүдэлхэдөө, муу зүүдэ зүүдэлхэдээ, мүн үлзы буса ябадалай болохо, гарза гараха, үбшэн зоболондо абтаха үедөө бурханай номуудые айладхан уншуулбал, өөрөөшье уншабал һайн байха.

Буряад зон ажабайдалай элдэб ушарта буддын шажанай олон ном уншуулдаг. Энэнь «айладхал дагалдуулхын ушар» гэжэ нэрлэгдэдэг. Үгэлигын эзэд Бурхан багшын 108 ботито бүрин зохёол гү, али Зарлигайнь хуряангы бологшо «Алтан Ганжуур», гол түлэб үбшэнһөө амаржуулхын тулада зорюулагдадаг 16 ботито «Улаан юм», «Алтан гэрэл», «Сундуй», «Жадамба», «Найман гэгээн», «Сагаан шүхэртэ» гэхэ зэргын номууд хүнэй буяниие арьбажуулхын, элдэб аюул, үбшэн зайсуулхын, һанаһан бүхы хэрэг үйлэеэ һайнаар бүтээхын, хорлол бузарлалай нүгэлые нимгэлхын, эд малай гарзагүй байхын, үри хүүгэдээ үбшэн зоболонгүй байлгажа, баршад тодхор бүхэниие арилган соёрхохын тулада уншагдадаг юм. Мүн жэл орохо, мэнгэ голлохо, һуудал үнсэгдэхэ ушараар, тэрэшэлэн аялһан хүнэй хойтын буянда зорюулан айладхагдадагшье байха.

Ямар ушарта ямар ном уншахаб гэжэ лама айладхажа, дасанда уншалга хэдэг.

Замби түбиин амитадай түрэхэ үхэхэ оршолоной байһан сагта мэдэрэлтэеэ түгэсэһэн амитад үсөөн, мэдэрэлгүй түгэсэгшэд олон, хэшээнгытэн-гурим сахигшад үсөөн, хүнгэн ябадалтан олон, ута наһатан үсөөн, богони наһатан олон, эд зөөреэр түгэс бологшод үсөөн, эд зөөри багатан олон, амар жаргагшад үсөөн, зоболонтон олон байна гэжэ «Найман гэгээн» гэжэ бурханай номдо хэлэгдэдэг. Мүн лэ тэрэ номдо бүхы амитанай дунда хүмүүнһээ арюун үгы, зүгөөр хүмүүнэй бэе олоһон болобошье, энэ олдоһон һайн сагые эдлэжэ шадангүй, нүгэл хилэнсэгэй үйлэнүүдые олон үйлэдэгшэд «Найман гэгээниие» идам-сахюусан болгожо уншабал, хилэнсэг, нүгэлтэ үйлэ бүгэдэһөө арилха болоно, наһан арьбадаад, гэнтын хорлолдо дабагдахаа болихо, олон үбшэн эдэгээд, элдэб муу юумэндэ диилдэхэеэ болихо.

Эртын буянай хүсөөр  замби дэлхэй дээрэ эзэн боложо түрэһэн хүн гээшэ энэ түрэһэн эхэ газараа аршалан арюудхаха, ургаса амитанайнь хэшэгые үдхэн, арьбадхажа ябаха ёһотой гэжэ Будда Шэгэмүни бурхан зарлиг табиһан юм. Огторгой-эсэгэ, газар-эхэ; һара болбол эрэ, наран хадаа эмэ гээшэ. Огторгой газар хоёр ушараа һаа, жэмэс бүгэдэ ургаха; наран һара хоёрой үдэр бүри эрьехэдэ, дүрбэн саг, найман үе элитэ үзэгдэхэ; гал уһан хоёрой суглараа һаа, ургаха юумэн саг соогоо гараха, эрэ эмэ хоёрой зохилдон ушараа һаа, хүбүүн ашанар сэсэн болон түрэхэ. Буян эдлээд хүнэй бэеые олохо гээшэ хюмһан дээрэ тооһоной тогтоһонтой адли. Тиимэһээл энэ юртэмсэдэ хүмүүнэй бэе олоһонһоо, та бүгэдэ, хүн бүхэн доншуур маани уншажа, бурханай бодихотог олохын тула буян хэгты. Үдэр үдэрэйнгөө хэһэн нүгэл үдэр үдэр соонь арилгаха, нарилха ёһотой.

Энэ мэтээр зальбарагсанай хүсэн эеэр

Шажан эрдэни үни удаан дэлгэрээд,

Амитан бүхэн амар жаргал эдлэжэ,

Эсэс түргэнаа бурхан болохо болтогой,-

гээд, шэрээтэ ламахай хүл дээрээ бодожо, хоёр альгаяа хабсаран наманшалба. Мүргэлшэд булта хүл дээрээ бодожо:

-Арьяа Баала, ум маани бадмай хум, буян болой,-гэлдээд, байһан байра байрадаа үбдэглэн һуугаад, һунажа мүргэбэд. Тэдэнэй нэгэ жэгдээр нэбшын хумиран тонгойжо, нэбшын бодожо байхые харахада, далайн хүсэтэ долгиной эбхэржэ байһандал үзэгдэбэ.

Хүрин зайһан хүл дээрээ бодоод:

-Зай, мүргэлшэд, үглөөнэй хуралда зосоохииемнай тэгшэрүүлээд, энэ гашайдаа ухаан бодолыемнай бурхан багшын гол заабаряар тэжээгээд, амарха забдагүй манай түлөө оролдожо ябаһан ламбагайнартаа амгалан һайниие хүргөөд, мүнөө үргөөдөө морилжо, амархыень дурадхахадамнай болоно гү?-гэбэ.

-Болоно, болоно, ламахаймнай буянай үгэлигын эзэн байһан тула манаа шажанай номоор гэгээрүүлбэ гээшэ, лагшан һайн амараг,-гэжэ сагаан толгойто нэгэ үбгэжөөл зоной дундаһаа ама гараба.

-Саашань хуули засагтаяа уулзажа, үдэр үдэрэйнгөө нүгэлтэ ябадалаа тоосолдохомнай бэшэ гү, ламбагайнарнай тэдэнииемнай шагнаадшье яахань, зүб, ошожо амараг,-гэжэ үшөө нэгэн нэмэбэ.

-Зай, ламбагайнар, үргөөнүүдтөө ошожо амарыт даа, залуу зайһангууд яаһамта, шэрээтэеэ үдэшэгты,-гэжэ Хүрин зайһанай хэлэхэдэ, хэдэн хүбүүд альгаа дэлгээн, ламбагайнараа шэрээһээ бодохыень уряад, үргөөнүүд тээшэнь шиидхэбэд.

 

АРБАН ЗУРГААДАХИ БҮЛЭГ

Хүрин зайһан толгойгоо хазайжа, Агын ноёдоор нэгэ хэдэн үгэ андалдан дуугаралсаад, хүл дээрээ бодоод:

-Зай, энэ манай Түүргэ-Бооржын, Тари-Ималхын, Үлирэнгэ, Үргэнын албатад, мүнөөдэр манай нютагта албан хэрэгээр ерээд байһан Агын засагай захиргаанай тушаалай гэрэй нарин бэшэгын дарга Түгэлдэр Тобынхитай, тэдэнэй нүхэдтэй уулзалга болохонь гээшэ. Бэшээшэ ноён маниие засаг хуулиингаа зургаанай зарлигуудтай танилсуулха, хойто, урда Хориин засаг түрөөр боложо байһан һонинуудые мэдүүлхэеэ хүсэһэндэнь баяр хүргөөд, өөртэнь үгэ үгэнэбди,-гэжэ хашамал шэрүүн хоолойгоор Түгэлдэртэ үгэ үгэбэ. Үглөөнэй хуралай уншалга, ламахайн гашай шагнажа нэгэ бага намдуу болоһон зон Түгэлдэрэй үгые номхон байжа шагнаба.

-Та олон, хүндэтэ мүргэлшэд, манай зүүн урдахи нютагуудай албата зон! Хойто мүльһэтэ далайн эрьеһээ урагшаа энэ манай үргэн талын Үргэнын гол хүрэтэр, зүүн зүгтэ наранай гараха үедэ баруун зүгтэ харанхы һүни байдаг, хизааргүй үргэн газар дайда эзэлһэн Ородой хаан түрын Зүүн Сибириин генерал-губернаторствын, Дээдэ-Үдын округой хориин буряадуудые бултыень захиржа байдаг Анаагай конторо бии гээшэ. Тэрээндэ мэдэлтэй Ага найман эсэгын улад, Ород гүрэнэй бүрин эрхэтэ албатан суглараад байһанаа мэдэнэбди.

39 наһандаа ябаһан эгээ дээдэ эзэн император Нэгэдүгээр Александр 1801 онһоо хаан түрэеэ эзэлжэ һууна.

Ородой гүрэн үргэн, үнэр, газараа 50 хэһэг губернинүүд болгожо, губерни бүхэндэ 300-400 мянган зонтойгоор хубаанхай юм. Губерни бүхэнэй толгойлогшо генерал-губернатор, губерниингээ ажахын, хуули сүүдэй, соёл болбосоролой, һургуули гэгээрэлэй, шажан мүргэлэй, сэрэгэйшье албанай хэрэгүүдые шиидхэдэг гээшэ. Манай буряад зон Эрхүү хотодо түбтэй Зүүн-Сибириин губернидэ оронобди.

Арбан долооной зуун жэлдэ буряад арадай ородой гүрэндэ ниилэн хамжажа байхада, Сибирь орондо 217 мянган хүн ажаһуугаа, тэдэнэй тоодо 27 мянган бүгэдэ буряадууд, 28,5 мянган яхадууд, 36 мянган эвенкэнүүд (тунгусүүд) болоод, бэшэшье олон яһатан байгаа. 1795 ондо бүгэдэ зоной тоо бүридхэхэдэ, хори буряадууд 17345 эрэ амин байгаа. Мүнөө энэ 1816 ондо зоной тоо абаһан бүридхэлөөр хори буряадууд хамта 21738 эрэ амин, тэдэнэй тоодо агын буряадууд 7800 эрэ амин болоно.

Хори буряадууд хоёр газар таһаржа, урда, хойто хори гэгдэнэ. Дээдэ-Үдын округой дэбисхэр дээрэ байгша Хори, Хэжэнгэ, Яруунынхид-хойто хориинхид, Нэршүүгэй округой Агын талынхид Урда-Хори гэжэ нэрэшэнхэйбди. Жэлэй дүрбэн сагта эшэгы гэрээрээ нүүжэ, табан хушуу малайнгаа хэшэгээр амидардаг бидэнэр талын нүүдэлшэд гэжэ ородой дунда алдаршанхайбди.

1763 онһоо Хоёрдугаар Екатерина хатан хаанай үеһөө эхилжэ хориин буряадууд ородой гүрэндэ хүдэлмэриин аминай 3-3 түхэриг жэл бүхэндэ түлэхэ алба татабарида оронхойбди. Энэ болоод бэшэшье уялгата албаяа хоёр жэл соо доёмхоруулаа һаамнай, бидэнэй нюрга сохихо, яла ашаха хуулитай юм. Доодо-Бооржын, Урта, Нарһатын, Үлирэнгын зайһангууд, бэшэшье эндэхи нютагуудай зайһангууд тус тустаа бэшээшэнүүдтэй ха юм. Эдэ дарганар уялгата албанай татабари хээд, Агын Захиргаанай байшангай һанда мүнгэеэ тушаанад. Теэд таанадай дунда албан татабари түлэнгүй, тэнэжэ зөөжэ ябадаг зон олон байха. Илангаяа монголой эзэгүй талаар зөөгөөшэд, алба татабарияа доёмхоруулна, намар нэлэнхы тала руу зөөжэ ошоһон аад, хабар дулаанай үедэ олдохоо болишодог дээрэһээнь, мүнөө зоной тоо бүридхэл боложо байна гээшэ. Элдэб гомдол зарга шиидхэхэ, зоной тоо бүридхэл абалга гээшэ ехэл хүдэлмэритэй хэрэг байха. Зүгөөр зайһан салинтай, бэшээшэ салинтай, нарин нягтаар хүнэй хэрэг шиидхэхэ уялгатай юм. Зоной тоо бүридхэжэ ябаһаншье һаа, бидэ мүнөөдэр хуули сахиха хэрэг, зоной байдалай хэрэг тухай хөөрэлдэхэеэ суглараабди. Засаг түрэдэ дуулгаха, эрилтэ дурадхал оруулха, хэндэ ямар һанамжанууд бии гээшэб?.. Эдэ бүгэдые юундэ дурданабши гэхэдэ, энэ ехэ гүрэнэй бүрин эрхэтэ албатан байхын хажуугаар, үшөө бидэнэртэ үдэр бүри гүрэн түрын хуули сахиха уялга гэжэ байха. Дахин дабтанаб, манда, хүн бүхэндэ, эрхэтэнэй үдэр бүриин хуулиие сахиха уялга гэжэ байха! Юундэ, ямар шалтагаанһаа элдэб эсын муу ёрото ябадалнууд, хулгай худал, хэрэлдээн наншалдаан болоноб? Хүниие хардаха, хаарта дэрлэхэ, хантарбаан наймаа хэхын хажуугаар, үшөө дуулдаа үзэгдөөгүй гүрэнэй алтан хилэ алхажа, нюуса зөөдэлдэ түхеэрэгшэд бии гэжэ доогуур хэлсэнэ. Энэмнай хаанаһаа эхитэй, унгитай юумэн боложо байна гээшэб? Үшөө зарим зоной мал адууһан хулгайда ороно гэлсэнэ… Хилэ гурба дахин нюусаар гараһан хүнэй нюрга сохихо, саазалхашье хуули байха гэжэ хүн зон мартаа гээшэ гү? Хаанай хуули хатуу ха юм. Эрхүү хотын гудамжаар һогтуу ябаһан хүнэй нюрга зуу дахин сохиһон һураг бии. Хэрбээ хаарташаниие, наншалдаашаниие баряа һаа, хаалтада хааха, яла түлүүлхэ гэхэ мэтэ шанга хэһээлтэнүүд бии гэжэ бү мартаябди…

Мүнөө байгша Агын ахалагша зайһанай эсэгэ Мухуу ноён үбэлжөөнөө бэлдэжэ үбһэ сабшаагүй, дал хорёогоо заһаагүй, түлеэ залһаяа бэлдээгүй айлай байгаа һаань, һула, задагай, залхуу, зайгуул эрэшүүлэйнь нюрга таби дахин улаан бургааһаар сохюулдаг, мүн лэ торхотой аарса, тоһо зөөхэй хуряажа, айрһа хурһаяа хатаажа, арһа шүрбэһэеэ элдэжэ, үбэлэйнгөө эдеэ хоол, хубсаһа хунараа бэлдээгүй һаань, гэрэй гуламтын эзэн эхэнэрые хори шабхададаг хатуу хуулитай байгаа. Хулгай хэхэ, хүниие сохихо, алаха, хуули буса ябадалтаниие хүл гарынь гэнжэлээд, түрмэ шорондо һуулгана ха юм. Ай даа, аймшагтай, юумэ үзөөгүй залуушуул хуули саазын хатуу шэрүүниие мэдэнэгүй гээшэ гүт, мунхагтнай ехэдэнэ гү? Хэшээгыт, энэ мэтэеэ ойлголсожо, эндээ хэлсээд, нэрэ түрэеэ бү алдаял!-гэжэ тэдэ хантарбаанай эзэдтэ, хаарташадта, хулгайшадта хороо бусалжа, малайнгаа бэлшээриһээ сааша холо гараагүй, тэниглэн талынгаа эрхэтэдые харахадаа урмаа хухаран, үгэеэ дүүргэбэ. Урдань сугларһан өөрһөөнь хэдэ дахин аха ба эгэшэшье, наһан соогоо хүйтэн халууниие үзэһэн зониие бултыень гэмтэн шэнгеэр зэмэлжэ байна гээшэ гүб, ехэдүүлбэ бэшэ гүб гэжэ тэрэ өөрыгөө шүүмжэлээд, тэдээнһээ аягүйрхэнгеэр доошоо харан, һууридаа һуушаба.

-Түгэлдэр, болоо, болоо, зүб лэ хэлээт,-гэһээр Хүрин зайһан һууриһаа бодожо, суглаагаа саашань хүтэлхэеэ ама гарахаяа байтарынь, тэрэниие үрдижэ, нэгэ буурал толгойтой, боро һожууртай, үндэр сагаан үбгэн байрадаа бодоод:

-Ай, хүйхэр, Тобо үүриимни хүбүүн, Мүнхэ зааринай аша хүбүүн гээшэ гүш?! Тобо эсэгэеэ һажаажа, хэлэһэн юумэн бүхэнэйнгөө удха удхашалжа хэлэбэш, Мүнхэ зааринай сорьёлмо шуһан халажа, тогтон торонгүй, үгэнүүдээ бэе бэеһээнь һабагшалан һубарюулжа дуугарбаш. Зон нүхэд хүлисөөрэйгты, би орон нютагаа орхижо нюусаар зөөхэеэ байгшад тухай нэгэ хэдэн үгэ хэлэхэ гэбэб. Түгэлдэр ноён, танай зөөдэл тухай хэлэхэдэ, эльгэ зүрхэмни үбдэбэ. Би Бооржынгоо талаһаа заяандаашье зөөхэгүйб. Оройдоо юушье үзөөгүй, нютагһаа, малай бэлшээриһээ саашаа гараагүй хүнүүд зөөжэ ондоо тээ ошоходоо гоё, һонин байха гэлсэжэ хүнгэхэнөөр бодонод гээбы, тэрэтнай тиимэ бэлэн бэшэ байха. Би мүнөө жаран долоотойб, зөөдэл гээшэ юун бэ гэжэ бэе дээрээ үзэһэн хүм. Минии арбаад гаража ябахада, манай аба эжы малаараа хойшоо Энгидэй голой саана ошоод, ондо ороод ерэхэеэ зөөһэн юм. Тэрэ нютаг руу намарынь ошоод, хабарынь һөөргөө зөөхэ зон аад, тушаан боложо, абамнай үлбэртөөд, тэндэ зуһаа агша һэмди. Тиихэдээ би нютагаа, сугтаа наададаг үетэн нүхэдөө һанажа, үйлөө үзөө бэлэйб. Хабар болоходо мүнөөхи уужам талашни, талын зэрэлгээн, тэрэнэй дунда хүхэрэн манаран байдаг Адуун-Шулуунай орьёлнууд, ангир галуунай ганганаан, тарбаганай гошхороон, дэлһэ һүүлээ надхуулһан азарга адуунай һүрэгүүд гээд лэ, хуу һанагдаха…

Холо ошоод ябахадаш, өөрын түрэһэн нютагһаа һайхан юумэн байхагүй. Хари газарай агаарыньшье, уһанииньшье, хада уулын үнгэ зүһэшье хуу ондоо байха. Зөөхэмнай гэжэ зарим нэгэмнай эндүүрнэ гээшэ. Бидэ мүнөө олон хаашуулай дотоодын хёмороон соо хабшагдажа ябана бэшэ, харин Оросой хаанай мэдэлдэ, яһала ажана тэнюун һуунабди гэжэ таанад ойлгогты, хэшээгты, зөөжэ һандаржа, нютаг оронһоо гаража бү зүдэрэгты. «Нютагай хара уһаншье амтатай, хара шоройшье хоолтой» гэһэн үгэ дэмы байхагүй,-гэжэ хэлээд, гараа наманшалжа, аман соогоо маани гүбэрһөөр, доошоо һууридаа һуушаба.

-Энэ зүнтэг үбгэн юун зөөдэл тухай хаанаһаа һанаад һааянаб. Хэн хайшаа зөөхэеэ һанаа юм, та үбгэжөөл, зүнтэглөө һаа, ондоогоор зүнтэглэгты, хэншье эндэтнай зөөхэ, зугадахаяа байнагүй,-гээд, зоной дунда зогсоһон Бахалзуур Сада улаан нюдөө түб түхэреэн болгожорхёод, тэрэ үбгэниие шоо үзэнгеэр хараад, харасаяа Түгэлдэр тээшэ абаашаад үргэлжэлүүлнэ.

-Али маниие зонхилхо гэжэ ерэһэн залуу ноёд талын мунхаг буряадууд алба татабарияа түлэнгүй, иишэ тиишээ зоргоороо тэнүүжэн, зөөгүүжэн гэжэ урьха зангаяа зохёоно гүт? Хуули заршам мэдэхэгүй, дан мунхагууд гэжэ маниие бү һанагты. Бидэ мунхагшье һаа, тархитайнууд, соорхойшье һаа, шархитайнууд байхабди!

Ёгто енгүү, зүрюу хадхуу үгэнүүдые тэрэнэй ёрбогонон шэдэлхэдэ, хажууһаань Харсага Дугар, Солхооб Жамбал орбого сорбого гэлдэжэ, тэрэниие дэмжэнэд:

-Энээгүүр маниие ехээр засаг хууляар бү занагты!

-Туршахаа һанаа һаатнай, зарга бэшэг губернаторта бэшэхэбди.

Эдэ нүхэдэйнгөө шангаралдан һаахаралдахадань, Һалхин Балдан тэдэнэй хажуудань ошоод:

-Хэлээ хатагты, холоодхын нүхэндэ хабшуулдашабат,-гэжэ шэбэнэн тэдэнээ хорино.

Эдэ хүйхэрнүүдэй һаахаралдахаяа болиходо, зоной дундаһаа Бухын Барас таягуудаараа бэеэ дүнгэн, хүл дээрээ бодоод:

-Нютагай ахамад зайһан, дарганар, намда нэгэ хэдэн үгэ хэлэхыемни зүбшөөгыт,-гэбэ.

Суглаа хүтэлэгшэ Хүрин зайһан толгойгоо дохёод:

-Зай, болоно, болоно,-гэжэ зүбшөөбэ.

-Энэ залуу бэшээшэ дарга үндэр наһатай Данжин ахай хоёр тон зүб хэлэнэд. Нютагаа орхижо, хари газарта нюусаар зөөхэ гээшэмнай гүрэн түрэдэшье харша, буряад зоной нэрэ түрэдэшье нүгэлтэй юумэн гэхэ байнаб. Зүгөөр үгэ хэлэгшэдэй засаг хуулияа сахия, журам гуримаа һайжаруулая гэхэдэ, тэдэ үгэнүүдыень ондоо тээшэнь, буруу болгожо ойлгодог нүхэд ойлгогты, бибди гэжэ нюдаргаа зангидаашад үсөөн, бидэбди гэжэ хуулияа сахигшад олон байхабди. Одоол юумэ ухамайлангүй, мунхаг тархияа, мунса бэеэ, соорхой шархитайнь алдаха болоо һаа муу гээшэ,-гээд, Бухын Барас зоной урда аалихан гараба.

-Зүбөө, зүб, шүдэртөө шээдэгүүдые хэн дэмжэбэ гээшэб. Тэдэнэй эндэ мэдэжэрхихэ юун байхаб!.. Эдэтнай амыень татахаар болоһон зон! Барас, саашань ябуула,-гэлдэжэ нютагайнгаа аха заха баяниие дэмжэн, хүн зон дарья табилдабад.

Хэлэһэн үгэеэ зондо өөгшөөлгэһэн Барас булхайлдашаһан мяхалиг жабжануудтай амаяа тамшаагаад:

-Монгол угсаатан хэршье ехэ газартай, хэршье баян, олон малтай болоошье һаа, хүйтэн сэбдэг нютагтаа ажаһуухынь бэрхэтэй болоходо, урда зүгтэхи дулаанай оронуудые дайлан эзэмдэжэ ажаһууха тухай Зэбэ баатар Хулан хатан хоёр эзэн хаандаа дурадхаһан гэдэг. Тиихэдэнь богдо хаан эрхэ хатанайнгаа үгөөр Дундада Азиһаа урагшаа Түбэдэй хадалиг газарнуудые дабажа, Энэдхэг орониие добтолон абаха гэжэ сэрэгээрээ Куэнь-Лунь уулые дабажа ябатараа, Хулан хатанайнгаа наһа барахадань, хайран хатанаа шаналан, үндэр уулын хүйтэн мүльһэтэ хабшалда хүдөөлүүлээд: «Энэ харгы муу ёротой байба»,-гээд, гэдэргээ эрьежэ, монголойнгоо аглаг талада бусажа ерэһэн юм. Тиихэдэнь сэрэгшэдынь, суг хамта ябалсаһан улад зониинь олиггүйгөөр баярлаһан гэдэг. Энэ үльгэрөөр бодоходо, агууехэ хаан өөрөө хари газарта добтолһоноо, зөөһэнөө ехэтэ ёрошооһон байна. Тиихэдэнь бидэ, энэ үсөөхэн буряад-монгол угсаатан, тоонто нютагһаа зөөжэ бү ошоел! Бидэ энэл нютагаа, энэл газараа гамнажа, Адуун-Шулуунайнгаа үнэтэ шулуунуудые, Сагаан-Туулгатынгаа туулга, Ононойнгоо дабһа хэрэглэжэ, Бооржынгоо, Хүхэльбынгөө хүхэ шэлын, Нэлын нарһанайнгаа модонһоо хэрэгтэйгээ гуйжа, модон гэр, хорёо хото барижа һураял. Хүрхирын обоогой сагаан алтатай шулуун, Чингисэй бэшэгтэй шулуун яаһан бэ? Хуандайн Балжинай ордон хэрэмэй ханануудай хирпиисэнүүдые хойто сэлеэниинь шэрэжэ, һүмэ барижа байна. Энэ мэтэ хуушан барилга, байраяа, урданайнгаа буряадуудай хэһэн түүхэтэ тэмдэгүүдээ хумхиин тооһон болгоод, таар үргэлжэ, талхи эмээл тохожо, нэрэгүй нэхытэнүүд ябаагүй һаамнай һайн байгаа…

Би шадалтай хүнэй хүбүүн тула залуудаа урагшаа, хойшоо һайса ябажа, ород болон хитадай байра байдалые яһала хараа һэм. Эдэ уласуудые һажаалдахаар юумэн олон. Ганса ородой байшан гэрынь юун гээшэб, үбэлэй сагта хүйтэн жабар, һалхи, зунай сагта бороо хура үзэнэгүй. Малайнь байра, үбһэ бэлдэхэ, таряа ургуулха, юрэдөө, бүшье хэлэ. Эдэ бүгэдые эмхидхэхэ, шадаха, зониие хорхойтуулха хүнүүд хэрэгтэй. Саашань, манай хони малай үүлтэр гэхэдэ, монгол хонимнай һайн даа, зүгөөр хусаяа һэлгүүлхэ шухала. Хусаяа һэлгүүлээгүй дээрэһээмнай һарьмай шэхэтэй, өөдэгүй хурьгад гаража, түл муудана, дал хорёо соо бэшэ, газаа хүйтэндэ хонодог үхэр малнай үбэлдөө турана, үхэнэ. Адуумнай һайн даа, энэ тала губиин байдалда манай моридые хүсэхэ морид байхагүй. Ямаад, тэмээд мандаа олзотойшье, ажаллууһатайшье ха юм даа. Жэлэй дүрбэн сагта бэлшээри бэдэржэ ходол зөөжэ тулижа ябаха бэшэ, малша хүн өөртөө гэр байра, малдаа дал хорёо түхеэрээд, үбһэ сабшаад, түхэреэн жэлэйнгээ нүүдэл үсөөлхэ ёһотойбди. Энээнэй түлөө үдэ болотор унтангүй, ажал хүдэлмэри хэхэ хэрэгтэй. Би хомхойдоо таргалжа, ганса гасуушье зоожо шадахагүйшье һаа, ажалша бэрхэ хүндэл дуратай хүм,-гэбэ. Зон энеэлдэшэбэд.

-Барас, Барас, тон зүб хэлэнэш… Манай һанагшые хуу хэлэжэ байнаш!.. Агын захиргаанай ноёдто захиха юумэеэ бү марта!-гэжэ хүнүүдэй хашхаралдахада, Барас һуури тээшээ ошохожо ябатараа гэнтэ зогсоод, гэдэргээ эрьен ноёд тээшэ хараад:

-Би нютагайхинайнгаа зүгһөө маниие хүтэлдэг засаг хуулидаа ехэл эрилтэ гуйлта оруулнаб. Гүрэнэй засаг баряашад заха холынгоо нютагай зоной байдалаар һонирхоногүй, эндэ юушье хэжэ, юунэйшье боложо байгаа һаань, шэхэ дүлии, нюдэ һохор байна. Хэдэн жэл болоод лэ эндэмнай ган гасуур, зуд болоно ха юм. Милан тахал, боомо малыемнай дууһана, халдабарита халуун хэжэг үбшэн таража, зонииемнай хюдана. Таба-зургаан жэлэй саада тээ бишэн жэлэй зуд боложо, зарим айл хорёодоо хааха малгүй үлөө һэн. Ган гасуурай, милан тахалай зудһаа тэрьелжэ олон айл нютагаа урилжа, одоол зөөхэ баатай болоно. Хори, хэжэнгынхид наашаа, урда хориёо зөөһэншье, урда хориинхид хойшоошье зөөһэн үенүүд байха. Энэ мэтэ хүлгөөтэй хүлхөөтэй сагта засаг түрэмнай хайхарһай, хараһай гэжэ һанагдана. Таанар, залуу ноёд, зүб ерэжэ байдалыемнай үзэжэ, хаража ошохотнай, тэндээ ошожо, манай эрилтэ гуйлтые хэлэжэ үгэнэ бэзэт. Мүнөө байгша тайшаашье, ахалагша зайһаншье, юрэдөөл, зонойнгоо байдалые һэргээхэеэ болёод байна, хайшаа хадуурхаяа һананаб даа, али дээдэ засагаархинай һанаа үнөөн туулмагтай алтан, табагтай өөхэн соо байна гү, «модон үндэһэнһөө хатаха, уһан эхинһээ шэргэхэ» гэлсэдэг, тэрэнь боложо байгаа юм гү,-гээд, зоной дундаһаа нэгэ залуу хүбүүнэй бодоод, дундууса оролсоходо, дуугархаяа болибо.

-Би Үлирэнгэ-Хуандайн, отогуудай зайһан Омогтын Үлирбэ гээшэб, хүлисэгты зон, эгээл энэ Барас ахын хэлэгшэ «модон үндэһэнһөө, уһан эхинһээ хатаха» гэжэ эндэ үльгэрлэн ондоо удхатайгаар хэлэгдэһэн үгэнүүд манай тэндэхи байдалые үнэн удхаараа дайража байна. Би Үлирэнгэ-хуандайнхидай һанааемнай зобоодог юумэеэ хэлэхэмни. Манай Үлирэнгын Мүргэсэгһөө урагшаа, Хүрхирэһөө баруулжаа, Үргэнын голһоо нааша Улаан-Шулуутын хуурай тала бии гэжэ бүгэдэ таанад мэдэнэт. Тэндэхи гол горхонууд, булаг сөөрэмүүд жэлһээ жэлдэ шэргэн хатажа, ган гасуур болоно. Уһа нойтогүй болоходоо, тэрэ талын үбһэ ногоон хатажа, газарайнь хүрьһэн муудажа, дороһоонь улаан шулуун хүгтэй элһэ шорой, шулуун гарана. Тэндэ ябаһан мал адууһан турана, үхэнэ, өөдэлнэгүй, хүнүүдшье үлбэртэнэ, бэемнай муудана гэлсэнэл, тиихэдэнь яадаг юм,-гэхэдэнь, Хүрин зайһан үгыень тодожо абаад:

-Зоноо тэндэһээ зөөлгэхэл бэд даа, бэшэ яахабши?-гэнэ.

-Зөөлгэхэ гэхэдэ бэлэн, теэд тэдэнээ хайшань зөөлгэхэ гээшэбибди, алим бэ газарнай?-гээд, Хуандайн зайһанай гараа дэлгэхэдэ, Бухын Барас тэсэнгүй хөөрэлдөөндэнь оролсошоно:

-Хэрлэн мүрэнэй хүбөө, Барас хотын үлэгдэл шадар анха Хори буряад угсаатанай газар байгаа, энээниие бидэ мүнөө эзэлхэ ёһотойбди. Манай Шэлдээ-Зангиин эзэлжэ һууһан нютагууд ха юм.

-Та, Барас ноён,-гэжэ Хүрин зайһан Бараста дураа гутан һөөргэдэнэ. –Энэ мундуу үгэнүүдээ ойлгожо дуугарагты, хоёр хаанай хилые танай һэеы гэрэйнгээ тоонын хушалтые ехэ бага болгуулжа, урагша хойшонь татуулагша шэнги бэлэн  бэшэл байха. Бэлшээриин хомор болоходо, Хэрлэн голһоо наашанхи нэлэнхы талаар малаа ондо оруулжа үбэлжөөд ерэдэг гуримаа алдажархёогүй һаамнай һайн һэн.

-Хүрин зайһан, юу хэлээбтээ-э, Улза, Дүшын голнуудһаа үлдүүлһээр үнинэйбди!.. Бэлшээриеэ харамнажа үлдэнэд?.. Монголшуудай дүтын дасанай хуралда ошоходомнай үлдэнэ!-гэлдэжэ зоной дундаһаа хүнүүд хашхаралданад.

-Дасанда ошоходо юун гэжэ үлдэдэг юм?

-Ехэнүүд хурал мүргэлэй үедэ гэр бараатаяа ошоходомнай, һэеы гэрнүүдыемнай, майхангуудыемнай табюулнагүй, мори харамнайшье үгы болошоно,-гээд, бүхэтэр нюргатай, шабганса дэгэлтэй нэгэ хүгшэн ута шүншэгэр үргэеэ шэшэрүүлэн, үндэһэн тулуураа ёдогонуулан, ехэ гомдолтойгоор үргэлжэлүүлнэ. –Хари газараар тутархуулжа ябанхаар эндээл, нютагтаа дасантай болое. Агамнай холодуу. Монгол хорюултай, бэшэ яаха зон гээшэбибди, дасан дуганһаа эм дом залаха, лама багшанартаа үлеэлгэхэ, уншалга заһал уншуулха ябадал гаражал байдаг.

-Бүмбэй абгай зүб хэлэнэ. Бидэ эндээл дасан бүтээлгэхэеэ хэлсэе,-гэһээр олоной дундаһаа Шамбайн һамган Хоншон хүл дээрээ бодоод, хэниишьеб бэдэрэн иишэ тиишээ хаймадан хараашалаад, сэдьхэлдээ һанажа ябаһан юумэеэ үргэлжэлүүлнэ. –Нютаг нугадаа багтахаяа болитороо һальхай ябадал гаргаад, ондоо гүрэнэй газар бузарлахаяа зарим гэргэдүүд хүдөө тээшээ тэгүүлнэ гү даа, зон амитанаа баһашоод, орон нютагтаа, обоо ууладаа ёро харана гээшэ гү? Янжуудай, шинии ябадал дуулдажал байдаг. Харин эдэ ноёдой һайгаар хурал мүргэл боложо, энэ суглаан татагдажа, манай муу һайемнай элирүүлжэ, зүб бурууемнай хэлсэжэ үгэхэнь ха. Янжуудай бидэ хоёр сугтаа наадажа, Бооржын голой шабар худхажа үндыһэн байхабди. Энэ тарган Барасай нэгэ хэдэн малай эзэн болошоходоо, зонһоо баян болошобоб гэжэ бү няадһара, хумхаара. Ши нютагтаа зоной һайгаар малаа барижа, үмдэхэ хубсаһатай, эдихэ эдеэтэй байһан аад, хари газар ошоод, долоо хононгүй, эдэ сугтаа зөөхэеэ жэрбэдэдэг дээхигэр доохигор харсагануудтаа тонуулжа хооһороод, гуйраншан болохоо зүгнөөгши, зон амитанһаашье гайхахаа яанабши. Тэдэ дээхэгэр, харсага, солхооб, һалхинуудаа үлдыш! Янжуудай яашообши, хоёр үбдэгөө бохиижо, нүгэлөө наманшалжа, бурхан шүтөөндөө мүргөө һаашни дээрэ гээбы даа.

Теэд бэлээр юумэнһээ нюураа улайха, түбһэндэ мүхөөгөө үгтэхэеэ болишоһон Янжуудай Шамбайн Хоншоной үгэеэ дүүргээгүй байхада, зоной дундаһаа хүл дээрээ бодоод:

-Шамбайн Хоншон, бү ехэдүүлэ! Гансал намда бэшэ, бултал энэ дэлхэйн эхэнэрнүүдтэ, тэрэ тоодо шамдашье жаргал эдлэхэ эрхэ үгтэнхэй. Бишье хүн хадаа сэнгэхэ, хубсалха, гоёхо дуратайб. Үбгэнһөө һалаһан хадамни, түшэхэ хүнгүй гэжэ элдэб эсээр хүниие бү хэлээрэй. Һалаһаншье һаа, заяагаа ниилүүлһэн үбгэмни тээ тэрэ дарнайжа һууна даа. Шинии борсогорхон үбгэниие лаб зоболгоороо даража унаха хэшэгтэйхэн эрэ байха,-гээд, халта дуугай болоходонь, зон дарья табилдан энеэлдэшэбэ. –Би хэнһээшье айнагүйб, сэхыень хэлэхэб, энэ зэрлиг талада хайран залуу наһамни үнгэршэнэ аа гү гэжэ хоромни бусалаад, дасантай дугантай, нарьяатай нэрьеэтэй, наада зугаатай газар бэдэрхэеэ һанаа һэм, орон нютагһаа, аха дүү зонһоо тэрьелхэеэ һанаагүйб. Хаарташан суглардаг һэн. Хаартын хорюултай юм һаань, үглөөдэртөө тэрэ орбогор шара һэеы гэрээ хуу татуулжа хаюулаад, һуурииень арюудхажа, арса гангаар утаад, тэрэ багаар хаарташадай һүүдэрыньшье байлгахаяа болихоб! Эндэмнай дасан дуган нээгдэжэ, олон зоной хурал мүргэл хэдэг, обоо тахидаг, найр наада эмхидхэдэг болоо һаань, үетэн нүхэдһөө таһаржа хаана ошохобиб. Би гоё һайханиие сэгнэдэгби, өөрөө сэнгэхэшье дуратайб. Нютагтамнай мүргэл шүтөөнэй дасан баряа һаань, би зөөхэгүйб, харин зуун сагаан хони, нэгэ һэеы гэртэйгээр дасанай барилгада үргэхэб,-гээд, Янжуудай һууридаа һуушаба.

Дасанай барилгада үргэл үгэхэб гэһэн Янжуудайһаа үлэхэ дутахагүй гэжэ зон дарья табилдан шууяшана.

-Би атан тэмээ, амба сар, агта мори бэлэглэнэб.

-Би Алтай шэлын янгир ямаанай үүлтэрэй үнеэнһээ өөрэгүй һүтэй ямаа бэлэг үгэхэб.

-Би табан хушуу мал үгэхэб гэжэ нэрлэнэб.

-Би дун сагаан дээбэритэй, найман ханатай һэеы гэр нэрлэнэб,-гэжэ нэгэ эрын һууһан шэгтээ хэлэхэдэнь, тээ хойнонь һууһан хүн хүл дээрээ һүрэн бодоод:

-Энэ хүнэй үргэл бү бэшэгты. Энэ хүнтнай нёдондо хабар минии шэб шэнэхэн һураар зайдаһан, аржагар шарахан шүдэрыемни хулуужа абаһан нүгэлтэй хүн!-гэжэ хашхарба.

Иигэжэ хэлүүлһэн хүн хүл дээрээ бодожо, ара гэдэргээ эгсээр эрьелдээд:

-Худалаар бү хэлэ. Шиил минии мүнгэн тоборюулгатай хазаар хулуугааш!-гэжэ хэлээд, хамсыгаа шамаһаар тэрээн тээшэ зоной дундуур тэгүүлнэ.

-Одоол, ши худалаар хэлэнэш! Ши минии арбан алда мушхамал эрижэ абаашаад, бухаад байнаш!-гэжэ тэрэнь һөөргэдэбэ.

Наншалдахаар аашалалдаһан тэдэ хоёрые хүнүүд түлхижэ бэе бэеһээнь холодхобод. Иигэжэ зоной дунда юунһээшьеб, али засаг хуулиингаа тушаалтанаар үнинэй ушараа үгы аад уулзаһандаа гү, али хуулитай байһанаа гэнтэ мэдэһэндээ гү, хүлгөөн нэхэсэлдээн, бэе бэеэ муушалалсаан, хоблолсоон болоно, нэгэ заримашуулай сухал уур болоод, наншалдаха гэхэдэнь, нүхэдынь тэдэниие хоринод. Тиихэдэнь өөдэгүй юумэнэй Тиихэдэнь өөдэгүй юумэнэй түлөө орбогонолдоһон тэдэниие хүнүүд наада барижа, эльгээ тэбэрин, бахаа ханан энеэлдэнэд.

-Теэд хаана дасанаа бариха зомбибди!-гэжэ хэн нэгэнэй хашхархада, хүлгөөн, шууяан гэнтэ замхашаба.

Номгон дуугай байдалай тогтоходо, суглаанай үедэ огто абяа гарангүй байһан Ошорой Тумаа аалиханаар һууриһаа бодоод:

-Шэнэ дасан хаана бариха, тэрэнэй барилга, баталалга тухай хайшань зууршалга хэхэбта гэжэ таанадта бэшээшэ дарга Тобын тайлбарилжа үгэхэ. Би эндэ хэлэгшэдэй эрилтэдэ ороһон зуд болон ган гасууртай яажа тэмсэхэ тухай, зарим сагта зоной дунда дэлгэрдэг халдабарита халуун үбшэн тухай хэлэхэмни.

-Эгээл дээдэ эзэн император, Нэгэдүгээр Александр хаан арад зониие элдэб үбшэнһөө: тарбаган тахал, эшэргэнэ, хара нүрөө, халуун тахалнуудһаа аршалхын тулада 1808 ондо Хориин мэдэлэй зон сооһоо арбан юһэн ухаатай нюурнуудые һунгуулан, тэдэниие ород эмшэдэй һургуулида абажа, абаралта сэсэг тарилгада һургаад, зоной дунда сэсэг тарилга шамдуулан хэхэдэнь, урдань болодог һүйдтэй элдэб үбшэнүүд бууража байна ха юм. Тэрэ халуун тахалтай тэмсэхэдэ, бидэ сэсэг тарилгаһаа айжа тэрьелэнгүй, өөһэдөөшье, үхибүүдээшье саг соонь тарюулха уялгатайбди. Тиихэдэ зуд туранха, ган гасуурай аюулһаа мал адууһаяа абархын тула Барасай хэлэгшээр малдаа дулаан дал хорёо бэлдэхэ, үбһэ сабшаха, өөһэдтөө модон гэр барижа, газар таряанай ажал эрхилжэ, ханза хоорбонууд соогоо хадагалһан нөөсэтэй болоходоо, манда ган гасуурай, хабар үбэлэй зуд туранхын аюулнууд бага болохо гэжэ һананаб. Тиимэһээл энэ тойроод байһан хүршэ дэрээбэнүүдэй гэр бараа, талха таряа оншолон хараад, эдэ мэтые эрхилэе гэжэ Барас аха зүб лэ дурадхана бэшэ гү?-гээд хэлэхэ гэһэн үгэеэ дүүргэбэ.

Хүрин зайһан һууриһаа бодоод:

-Зай, нютагаархин, оройхоншье боложо байна, удааханшье ярилдабабди, мүнөө захиргаанайнгаа түлөөлэгшэ Түгэлдэр Тобындо түгэсхэлэй үгэ хэлэхыень дурадхая,-гэбэ.

Түгэлдэр аалиханаар һууриһаа бодожо, альгаараа амаяа бүглэн хоолойгоо заһаад:

-Нэн түрүүн эндэтнай дасанай барилга тухай иимэ байна,-гэжэ намдууханаар дуугаран эхилбэ. –Агын дасан барюулхадаа Хориин тайшаа Галсан Мардайн гээшэ 1811 ондо Эрхүүгэй губерниин засагай зарлигаар, Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй захирһанай ёһоор, Агада дасан барюулха баталалгатай болоһон юм. Энэ жэшээгээр бидэшье Хориингоо ахамад тайшаада зууршалга бэшүүлээд, Эрхүүгэй губернаторай тэрэнииемнай баталаа һаань, энэ нютагтаа дасан хүреэн бариха эрхэтэй болохобди. Баталгатай болоходоо… хаана, ямар газарта үни сагһаа хойшо дурсагдадаг Сүүгэлдэ гү, али Ононойнгоо урда бэедэ гү дасанаа бариха газар үзүүлхэ, шэнжэлүүлхэбди. Хэрбээ энэ ябуулгымнай удаашараа һаань, дасанай баригдатар Агын дасанһаа эндэтнай ламанарые залажа, хурал мүргэл хэхэбди. Сагаан обоогоо, бэшэшье обоонуудаа тахюулжа, обоогойнгоо найр наада, мори урилдаа, бүхэ барилдаа эмхидхэхэдэ, таанад арсахагүй байхат гэжэ һананаб. Дасанай барилгада мал адууһа, гэр бараа, зөөри зөөшэ бэлэглэхэбди гэлсэжэ баяраа мэдүүлһэн зондо би засагай зүгһөө баяр хүргэнэб. Дээрэһээ баталагдаһан саарһанай ерэхэдэ, тэдэ хэлэгшэ үргэлыетнай дансада буулгаад, буянай гуламтада үргэхэбди.

Үшөө тиихэдэ Үлирэнгэ-Хуандайн отогуудай зайһан Омогтын Үлирбын дуулгагша Улаан-Шулуута-Хуурай талын малшадай байдал тухай сошордолтой мэдээ бидэ нютагаа ошон сасуу, захиргаанайнгаа байшанай дарганарта, отог бүхэнэй зайһангуудта дуулгажа, тэдэ зониие хүшэр хүндэ байдалһаа абарха шиидхэбэри абахыень идхахабди. Энэмнай миин дуугаралсаад үнгэргэхэ хэрэг бэшэ гэжэ ойлгообди. Үшөө тиихэдэ хантарбаан наймаа, адууһа малай хулгай тухай манда ороһон хэдэн эрхэтэдэй мэдүүлгэ гомдол тухай засаг түрэдэ дуулгаад, хилын сагдаанарта түргэн хэмжээ абаха ябуулга хэлсэхэбди.

Мүнөө һая Тумаа шүүлингын хэлэгшэ, үбшэ хабшанһаа уридшалан һэргылдэг сэсэг тарилгын һургуулида Ага нютагһаа табан хүниие эльгээгээд байнабди. Энэ намарһаа эмшэлэгшэдэй эндэтнай ерэжэ, тарилга эхилхэдэнь тэрэ тарилгаһаа айлтагүй, юундэб гэхэдэ, тиимэ тарилга хэхэеэ ерэгшэд дасанһаа адистай, зариманиинь ламанаршье байжа болохо. Мүнөө эндэ хэлсэгдэһэн, хөөрэлдэһэн, бэе бэеэ шүүмжэлһэн үгэнүүд дэмыдэ хэлэгдээгүй, хэрэггүйдэ хэлсэгдээгүй гэжэ би һананаб. Эндэ үгэ хэлэһэн хүн бүхэнэй захяае, гомдолые, заргые манай суглаанай бэшэгэй дарга Нагуудайн Баахандай саарһан дээрэ бултыень үлөөн дутаангүйгөөр таталуулжа абаба гээшэ. Зай, тиигээд, манай энэ нютагуудай хүндэтэ эрхэтэд, үдэжэ үнэржэжэ, ажал хүдэлмэреэрээ хүдэржэжэ, абарагша бурханайнгаа ашаар ажана тэнюун ажаһууя,-гээд үгэеэ дүүргэбэ.

-Үреэл болтогой, һанаһан хэрэгнай номын ёһоор бүтэхэ болтогой!-гэһээр Хүрин зайһан һууриһаа бодоод зондоо хандажа:

-Саг оройхон боложо, суглаамнайшье дүүрэбэ. Мүнөө дүтынхид гэртээ харижа, үдэшынгөө мал түхеэрэгты, холын зон эндээ унда эдеэгээ бэлдэхэ болоо гүбты даа, нютагай зайһангууд зоноо эмхидхэжэ хонолгодоо бэлдэгты, үглөөдэр үшөө хуралтайбди,-гээд суглаагаа дүүргэһэн дээрэ тоолобо.

Үглөөнһөө хойшо хуралдашье, суглаандашье байһан хүнүүд орбого сорбого гэлдэжэ, һууринуудһаа бодонод. Ах-ха, ёх-хо гэлдэжэ үбдэгөө тулаад үндыжэ ядаһан үбгэд, хүгшэд гараа хүнүүдтэ үгэжэ хүл дээрээ бодонод. «Юрэдөөл, эндэхи Сүүгэлдээ дасантай болошоо һаа, удхатайл һэн даа… Данжин аха, Бүмбэй абгай, Бараснайшье үгэ хэлэхэдээ эрхимүүд байба. Хоншоншье зүб хэлээ, нээрээл Янжуудай тэдээндэ хамаг зөөриеэ эдюулхэ гү, тонуулха гү, юрэдөөл һайн дээрээ тэрэ хантарбаануудһаа холодоол һаань дээрэ, нэгэ хара үйлэ хэхэл хүйхэрнүүд даа»,-гэлсэжэ наһатайшаг хүнүүд шэбир һабир хөөрэлдэһөөр тэргэ, майханууд тээшээ хэлтэргэлдэн ошонод.

Тэдэнэй хоорондуур залуушуул хөөрсэгэнэлдэн, бэе бэеэ дуудажа: «Мүнөө үдэшэ наада зарлая, сугларая, зайһанхайһаа зүбшөөл һурая»,-гэлсэнэд.

 

АРБАН ДОЛООДОХИ БҮЛЭГ

Хуралай һүүлээр залуушуул наһатайшуулай, ламбагайнарай амархада шууяжа һаалта хэхэгүйн тула, һэеы дуганһаа хойшоо холохон байһан Таг шулуунай үбэртэ түүдэгэй наада хэхэ зүбшөөл ахалагша зайһанһаа абабад. Нааданда сугларха гэлсэһэн залуушуул яаралтайхан моридтоо мордожо, гэртээ ошожо, үдэшынгөө ажал түргэхэн хээд, бэшэнһээ үлэнгүй ерэхэ гэжэ буусанууд тээшээ шамдуухан соёролдошобод.

Үдэшын наран аяар баруун хойно, Ононой урда бэеын нэмжээ хадануудай саагуур орохоёо бэлдэжэ, хадын оройн бүлэг үүлэнүүдые алтан шара туяагаараа һэтэрэ харбана.

Адуун-Шулуунай үбэрэй Ёлын хүндын хойто бэеын ёрбогор ёрбогор хабсагай шулуунуудай забһарһаа ургаһан мойһоной, буйлөөһэн ба хайлааһан һөөгүүдэй набша намаада үдэшын наранай туяан тудана.

Богонихон хүндын адагта байһан Таг шулуун гэжэ нэрэтэй дээрэ дээрэһээ дабхасаһан хабтагарнууд шулуун хадын үбэртэ түрүүшын моритой хүнүүд ерэбэд. Тэрэ Таг шулуун тээшэ моритойшье, ябаганшье хүнүүд дуу дуулалдан, шаг шууяа табилдан яаранад.

Үнэтэй торгон дэгэлнүүдые үмдэһэн уян налгай басага бэреэд, энгэртэй дэгэлтэй хүдэр дорюун хүбүүд энэ хадынгаа үбэртэ олоороо гараһандаа хүхюу энеэдэ, шог зугаа гаргажа, хүл хөөрсэг болонод. Тэдэнэй дунда ябаһан Түгэлдэр гэдэргээ эрьежэ хараба. Тэрэ доро Үбэр нуур ялбайн харагдана.

Үдэшын һэрюунэй унахада, үдэрэй халуунда нуурай эрьедэ тиирэһэн һүрэг адуун уһанһаа гараад, һубарилдан субажа, тэдэнэй байгша хүндын зүүн хада өөдэ гарана.

Адуун-Шулуунай суута адуун һүрэг! Ямар гоёнууд гулдагар сэбэрнүүд бэетэй морид гээшэб! Унагадай инсагаалдаан, гүүнүүдэй унагаяа үгылэн үүрһэлдээн, олон адуунай туруунуудай түбэрөөн, турьяан үдэшын дуулимда тойроод байһан хада уулые доһолгоходол гэнэ. Хөөрхэн унага даагануудаа дахуулһан нахигар нюргатай, ехэ гэдэһэтэй гүүнүүд яаралгүйхэн ногоо шэмхэлэн, бургууһа болон батаганаанһаа һүүлээ шарбан эдеэлнэд. Елэгэр аад, богонихон дэлһэтэй үреэ гунанууд тэбжэгэнэлдэн гүйлдэжэ, бэе бэеэ эрьюулнэд, ара гэдэргээ гэнтэ сухарилдан, үдьхэлэлдөөдшье абанад. Тэдэнэй дунда наһаяа хүсэһэн жэбжэгэр гоё бэетэй моридууд ногоо зулгаан, томоотойгоор ябанад. Тарган томо бэетэй, газарта хүрэмэ ута дэлһэтэй хөө хара азарга тэбжэгэнэсэ харайжа, һүрэгһөө таһаран, наадахаяа һанаһан тэдэ гунан үреэнүүдые намнан хазажа, һөөргэнь тэхэрюулэн, һүрэгтөө оруулна.

Энэ нуурһаа субажа, хадын хаялга өөдэ гаража ябаһан азаргаар адуунай хойноһоо нарин ута ургаяа шэрэһэн адуушан Шамбай хадын оройдо гаража, мориёо байлгаад, толгойнгоо юудэн абажа, гараа дээрэ үргөөд:

-Э-һээ! Наадан эхилээ гү?! Би адуугаа Ара-Нөөсэ руу оруулаад ерэхэб, гоёор наадагты!-гэжэ хашхарба.

-Шам-бай, түргэн адуугаа абаашаад ерээ-рэй!-гэлдэжэ хүбүүд, басагад хашхаралдабад.

Шамбай мориёо залан, хадын хяра дээгүүр саашалхадаа:

-Алаглан эреэлэн харагданхай

Адуун-Шулуунайм гоё гээшэнь.

Анхаран энхэрэн ябанхай

Абахан эжымни һайхан гээшэнь,-

 

гэжэ дуулаһаар далда орошобо.

Ардаг мориндоо мордоод, энэ һайхан адуун һүрэгөө туужа, Адуун-Шулуугаа, аба эжыгээ магтан дуулажа ябаһан адуушан хүбүүн Түгэлдэрэй сэдьхэлые уяруулжа, мартагдашагүй бүхөөр хадуугдана.

Хабтагар үргэн тэргэ дээрэ дүүрэн залуушуулые һуулгаһан Баахандай жолоошонтой Янжуудай, зайһанай дүрбэн басагад Таг шулуунай үбэртэ сугларһан залуушуулай хажууда хүрэжэ ерэбэд.

-Үү, Барасхайнгаа тэргэ яагаад алдахуулаабта?.. Янжуудайн ябуулга гү?.. Түйсэтэй айраг асараа гүт?..-гэлдэжэ залуушуулай угтахадань, Янжуудай:

-Юун айраг тараг гэлдээбта, арьялһан сэгээн, хатуухан һүнэйхишье олдоходоо болохо,-гэжэ тэргыень тойрогшодые хүхеэлгэнэ.

Аяар дороһоо ябага нюсэгөөр ерэхэдээ халуудаһан зариман айраг сэгээ уужа ундаа харяагаад, тэгшэхэн газар оложо, тэрээн дээрээ дүхэриглэн һуугаад, малгай нюулсана, шоно тарбагашаана, алта нюулсана. Басагад, хүбүүд бэе бэеэ намнажа, «нүхэн-гэртээ» хүрөөгүйдэнь хүсэжэ дамбаалаад, олзоёо барижа, өөрынгөө гэртэ асарна. Тэбхэр шулуун талмайн баруун хажуудань хүбүүдэй гэр, тэрэнэй зүүн хажуудань байһан түхэреэн шулуун басагадай гэр болоно. Хүбүүд басагадые өөһэдынгөө гэртэ асархаяа оролдонод. Шаг шууяан, түлхисэлдөөн, таталсаан, намнасалдаан боложо, хүхюун энеэдэн таһарнагүй.

Гэнтэ хабсагайн энгэрэй бүйлөөһэн сооһоо ханшыгүй, үбсүүниинь һула аад, һиимэгэр нимгэхэн сэнхир торгон тэрлигтэй, хүл нюсэгэн эхэнэр гэрэй һууриин шэнээн хабтагар шулуун дээрэ гараад, хоёр гараа наманшалан урдаа баряад, үбдэглэн һуушаба.

-Ай, бурхан зайлуул, иимэ нюсэгэн хүүхэн хаанаһаамнай бии болошобоб? Газар дороһоо гэнтэ гаража ерэбэ бэшэ гү?-гэлдэжэ тэндэ байһан залуушуул байра байрадаа зогсон харашабад.

-Теэд энэшни Янжуудай бэшэ гү, Бадмын Янжуудайл даа,-гэжэ нэгэн мэдээрхэбэ.

Хүрин зайһанай одхон басаган Мүнгэн-Сэсэг тэргын саанаһаа гартаа ута хулһан лимбэ баринхай гараад, амаа ангайшоод тэрэ шулуун дээрэхи үзэсхэлэн гоё эхэнэрые хаража байһан Баахандайн хажууда ерээд:

-Та, Баахандай, лимбээр наададагби гээ һэнта, баригты энэ лимбэ. Энээгээр Дара Эхын магтаал наадажа үгыт. Энэ абгайхан Дара Эхые бүжэглэн харуулхаяа хүлеэжэ байна,-гээд, лимбэеэ Баахандайда барюулба.

-Дара Эхын магтаал гү,-гээд Баахандай тэрэ хулһан лимбыень абаад, Түгэлдэр тээшэ хараба.

-Баахандай, шадахал һаа наадажа үгэ,-гэжэ Түгэлдэр Баахандайе гуйба.

Нааданда дуратай Баахандай Таг шулуун дээрэ гаража, Янжуудайһаа зайтайхан газарта зогсоод, лимбэеэ уралдаа хүргэн үлеэжэ, һайхан аялга гаргажа эхилбэ. Лимбын уянгата аялгын зэдэлшэхэдэ, наманшалаад һууһан эхэнэр аалихан үльмы дээрээ бодожо, хүл гараа уян нугархайгаар хүдэлгэн, бурхан дангинань юм гү, али тэнгэриин хандамаань юм гү гэхээр яһагүй хии бэетэй юумэндэл нугаралдан, һэмжэн торгон тэрлигээ наминзуулан эрьелдэнэ. Олон гартай, олон хүлтэй бурханай зурагтал адляар хатаржа байхадань, һарын сагаан толон доро задаржа байһан лёнхобо сэсэгэй дэльбэнүүдтэл адли һүн сагаан бэедэнь, ута һорьмоһотой мэлмэрһэн хара нюдэнэйнь ошондо абтажа, нээрээл урдамнай өөрөө Дара Эхэ бурхан морилоод, бүжэглэжэ, манай сэдьхэлые шэмэглэжэ байна гэжэ залуушуул һанана.

Энэ нютагта харагдаа үзэгдөөгүй, хаанаб даа наранай гарадаг гү, али ородог зүгэй холын оронуудта иимэ нюсэгэн хүүхэнүүдэй бүжэглэн хатардаг тухай адуун-шулуунайхидай үсөөхэн хүн дуулаһан байба. Залуушуул Янжуудайн хатархые һайхашаан харанад. Теэд баян үбгэеэ дахажа, Бээжэн, Харбинаар энэ мэтые хараад, нютагаа бусаһан Янжуудай тэндэхи үхидые һажаалдан хатарна.

Янжуудайн һайхан хатарай, Баахандайн үлеэжэ дуугаргаһан лимбын хүгжэмэй һүүлээр наадан бүри ехээр һүжэржэ, хүбүүд, басагад бүлэг бүлэгөөрөө зэргэлэн зогсоод, нэрьелгын дуу эхилбэд.

Наран залуушуулай наада гоёшоожо, хадын саана орохо зүнгөө төөришэһэндэл, баруун хадын оройдо байжал байна. Нааданай зүүн хажуугай зэргэдэ зогсоһон Уулын Паалуу гэжэ басаган хонгёо һайхан хоолойгоор нэрьелгэ эхилбэ:

Үндэр агуулын оройгоор

Үүрэй туяан мандана.

Үндэр хүлтэй шэрээдэ

Зулын туяан мандана.

Набтар агуулын оройгоор

Наранай туяан мандана.

Набтар хүлтэй шэрээдэ

Зулын туяан мандана.

 

Паалуугаа дахан басагадай татахада, баруун зэргэдэ зогсоһон хүбүүд энэ дуундань харюу болгон дууланад:

 

Тала бүри тарбажа

Тангалай бүри аянга.

Аянгата абгайнар

Аадар шэнгеэр нэрьеыта.

Хушуун бүри тарбажа

Хоолой бүри аянга.

Аянгата абгайнар

Аадар шэнгеэр нэрьеыта.

 

Хүбүүдэй дуунай һүүлээр баруун, зүүн зэргэнүүд ниилэжэ, гар гарһаа барилсан ёохордоходоо, иигэжэ дууланад:

 

Алтан захатай бурханиинь

Агын сагаан дасанда.

Агын шэрээтэ ламбагай

Алдал юумыень зайсуулыт.

Шарал захатай бурханиинь

Шажангайл сагаан дасанда.

Шажангайл шэрээтэ ламбагай

Шалтагаан юуень зайсуулыт.

 

Шажан мүргэл тухай дуу сугтаа дуулаад, хүбүүд, басагад илгаржа, урда урдаһаа хаража зогсоод, саашань хангюурданад:

 

Басагад дуулана:

Хуһанхан модоной орой дээхэнүүр,

Хурмастал тэнгэриин хаяа доохонуур,

Хүбүүд дуулана:

Голшоо абгай нэрьеэл бэзэ,

Голшоо абгай нэрьеэл бэзэ.

Басагад дуулана:

Шэнэһэнхэн модоной орой дээхэнүүр,

Шүүдэртэл тэнгэриин хаяа доохонуур,

Хүбүүд дуулана:

Голшоо абгай нэрьеэл бэзэ,

Голшоо абгай нэрьеэл бэзэ.

Хүбүүд, басагадай ханхинаса дуу андалдан нэрьелгэеэ забһарлуулхадань, хүрин торгон уужатай хүдэр томо сагаан шара һамган шад улаахан шарайтай, саб гэмэхэн бэетэй басагые хүтэлжэ дүхэригэй дунда оруулаад:

-Энэ зайһанхаймнай одхон басаган Мүнгэн-Сэсэг һайхан хоолойтой, намайе орложо нэрьелгын дуунай эхи татажа ябаха басаган болохо. Мүнөө айлшан бууһан ахай ноёдто зорюулжа нэгэ дуу барихань,-гэбэ.

Эдэ олон зоной нюдэн доро орошоһон Мүнгэн-Сэсэг ербэн татабашье, дуулаха дуранайнгаа абьяаста диилдэжэ, зоной дунда байһан Түгэлдэрэй нюур алдангүй хараад, дуугаа эхилбэ:

Бургааһан модоной оройгоор

Бусахал шубуун хөөрхэйхэн.

Бултанайл дундуур найгагша

Манайл ахайхан хөөрхэйхэн.

 

Хайлааһан модоной оройгоор

Харихал шубуун хөөрхэйхэн.

Хамагайл дундуур найгагша

Манайл ахайхан хөөрхэйхэн.

Басаганай нюдэеэ мэлмэрүүлэн хаража, мүнгэн хонхын жэнгинүүр шэнги хоолойгоор дуулахадань, Түгэлдэрэй зосоо уни бутаран, энэ басаганда дүтэлөөд, улаахан хасарыень таалажархиха дураниинь хүрэбэ. Теэд тэрээндэ дүтэлхэ болихоёо ойлгожо ядажа байтарынь, ара тээһээнь хүн татаба. Эрьелдэжэ харахадань, Тумаа нүхэрынь байба.

-Бишни байра руугаа ошоһууб, гэнтэ түргэн хэрэгтэй зорюутанууднай ерэжэ байгуужан, зайһанхаймнай гансаардуужан,-гэжэ аали түбшэн Тумаа тусхай ажалдаа һанаата болобо.

-Зай, Тумаа, шимни ошон бай, бишни удаан болонгүй хойноһоошни ошохоб,-гээд, Түгэлдэр Тумаагаа эльгээбэ.

Наадан үргэлжэлжэл байна. Залуушуул хаанаһаа асараа юм, нэгэ хаһаг тэргэ тойрожо байжа дуулалдана, энеэлдэнэ.

-Янгархай дуутай хударгыень

Ямаан хибээд муушаг байн.

Яһалхан болзортой амрагынь

Ябахаа болёод муушаг байн,-

гэжэ бүлэг басагадай дуулалдахада, нэгэ тоомгүй хүбүүн тэдэниие таһа дүүрэн:

Бүтүү хюурһан байһан аад,

Бөөһэн яагаад болодог юм.

Басаган һаяхан ябаһан аад,

Бэреэхэй яагаад болодог юм,-

гэжэ дуулахадань, тэрэнэй хоолойе булижа, өөһэдынгөө дууе саашань үргэжэлүүлнэ:

Хонгёо дуутай хударгыень

Хонин хибээд муушаг байн.

Хэлсээ болзортой амрагынь

Хэрэглэхээ болёод муушаг байн.

Мүнөөхи хүбүүн баһал тэдэниие таһа дүүрэн, өөрынгөө дуу дуулахаяа оролдоно. Хүбүүд, басагад шууялданад, энеэлдэнэд. Иигэжэ наадан шог зугаадаа орожо, бүри һүжэрэн ордоһолжо, һая наашашье тарахаар бэшэ шэнги байхадань, Түгэлдэр зоной дундаһаа гаража хажуу тээшээ ошобо.

Наран орожо, харанхы һүниин саг болоошье һаань, һара сагаан, тойроод үдэрһөө өөрэгүй һаруул. Түгэлдэр сэлмэг тэнгэриин дуулимда һарын туяагаа сасажа, орон дэлхэйе гэрэлтүүлхыень һайхашаажа байд гээд, байра дээрээ эрьелдэжэ, һөөргөө харахадань, мүнөөхи зайһанай одхон басаган Барас баянай тэргэдэ мори оруулжа байба. Эндэ гансаарханаа байһан басага гайхаһаар, Түгэлдэр тэрээндэ дүтэлжэ, морииень хамһалсан тэргэдэ оруулхадаа:

-Мүнгэн-Сэсэг, ши юундэ мори тэргэлбэш?-гэжэ асууба.

-Та, ноёнхай, яатараа намда һанаагаа зобобот, би мори тэргэлжэ, гэртээ харихамни, оройтуулангүй энэ Барасхайн тэргэ мориие гэртэнь абаашажа тушаахамни,-гэжэ басаган сортоотойгоор хэлэбэ.

-Аа, танай бусаха гээ һаа, миниишье тантай ошолдоходо болохо гү?

-Мэдэхэгүй, ноён хүниие би юун гэжэ ошо боли гэхэбиб, өөрөөл мэдыт,-гээд, гэртээ хариха нүхэртэй болоһондоо баярлаһан Мүнгэн-Сэсэг жэнгинүүр хоолойгоороо ханхинаса энеэбэ.

-Зай, тиигээ һаа ошохо бэддаа,-гээд, Түгэлдэр морииень түргэхэн тэргэдэнь оруулжа, хомуудыень татахадаа: «Ямар хүдэр дугааг гээшэб?»-гэжэ сэдьхэнэ.

Эгээл энэ үедэ тарган Барасай үндэр харые тэргэдэнь оруулжа, хомуудайнь үргэнүүдые бии шадалаараа үдьхэлөөд, сүпөөнииень татажа байтарынь, гэнтэ ара нюргандань мориной табарха соностоод, сад дүрөөгэй абяан хан гэшэбэ. Тэрэ абяанһаа жэхэгэд гээд, Түгэлдэрэй ара гэдэргээ эрьежэ харахадань, хажуудань тогтоһон адуушан Шамбай моринһоо буужа байба.

Тэрэ Түгэлдэрэй хамсыһаа татажа, тээ хажуу тээшэнь абаашаад:

-Би тэдэ моридыем хулууһан хүнүүд тухай һураг дуулааб. Мүнөө би адуугаа захадаад, үглөөгүүр болотор баруун урдахи Бооржын голой саада бэеын айлда ошожо, нэгэ хүнтэй уулзаад ерэхэмни. Тиигээд би танда нэгэ гуйлтатай ерээб. Юун бэ гэхэдэ, үглөө үглөөгүүр та намтай Ималхын харуул ошожо, тэндэхи харуулай ород хасаг ноёндо ошолдожо үгыт,-гэжэ ехэл тэбдүүгээр дужаганан гуйба.

-Бай, бай, Шамбай, юун болоо гэнэбши, хаана юундэ ошое гэнэбши?

-Түгэлдэр ноён, тэдэ үгы бологшо моридойнгоо һурагынь дуулааб, ушарынь би танда үглөөдэр хөөрэжэ үгэхэб, тиигээд лэ үглөөдэр та намтай Ималхын харуул ошолдожо үгыт гэжэ ерээб. Би гансаараа ошохо гэхэдээ ород хэлэгүй, бэшэг тамгашьегүй хүн гээшэб.

-Ималхын харуул гү?

-Тиимэ, эндэһээ дүшөөд модоной газар байха, дороо ошоод ерэхэбди. Би тиишэнхи харгы һайн мэдэхэб, айха юумэн байхагүй.

-Ямар юумэнһээ айхабибди, би өөрөө тэндэхи хилын харуулай ноёдоор уулзаха хэрэгтэйшье һэм. Зай, тиигээ һаа, хэдыдэ гарахабди гэнэш?

-Үглөө үглөөгүүр.

-Би мүнөө байрадаа ошожо амархамни, үглөөгүүр шамайе хүлеэжэ байхаб. Шамбай, һанаагаа бү зобо, хэрэгыешни бүтээхэбди,-гээд, Түгэлдэр Шамбайн дала мүр дээрэ альгаа табижа, һанааень тэгшэлхэ гэһэниинь, тэрэнь бушуу түргөөр мориндоо мордоод, саашаа табжархай буулгажа, һарын сагаан толон доро гүйлгэн холодожо, харагдахаяа болишобо.

 

АРБАН НАЙМАДАХИ БҮЛЭГ

«Нохой хусаба гү даа, сугтаа ябаха гэлсэһэн Шамбай ерэбэ хаяа»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхээд, гэрһээ газаашаа гараба. Теэд ерэжэ ябаһан хүн харагдабагүй. Газаа бүрхэг. Урдахи Үбэрэй нуурай нюруу дээрэхи хүхэ манан өөдөө хөөрэжэ, огторгойн оёоргүй гүн өөдэ тунан дэгдэнэ.

Өөдөө бөөгнэрэн хөөрэжэ байһан тэрэ бүрэнхы манан соогуур ори ганса ангир шубуун «хайн-хайн, хайран-хайран» гэһэндэл, гунигтай утаар татан ганганаһаар, хоёр далияа арбагана арбагануулһаар саашаа ниидэн үгы болошоно. «Ай, хөөрхы, гансаардаһан амитан, загуурдиин осолдо төөриһэн амрагаа шаналан ганганажа ябана даа, юртэмсын амитан бүхэн алдаһан нүхэрөө шаналангүй яахаб даа»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхэн, тэрэнэй хойноһоо харана.

Түгэлдэр Шамбайе хүлеэжэ ядаад, тэрэнэй гэртэ ерэхэдэнь, Шамбайн һамган хонидоо хотонһоо гаргаад, адуулжа ябаба. Түгэлдэр Хоншонтой хээрэ уулзаад:

-Шамбайтай мүнөөдэр Ималхын харуул ошохо хэлсээтэй һэмди,-гэбэ.

-Шамбай үсэгэлдэр үдэшэ гэрһээ гараһаар ерээгүй. Гэрһээ гарахадаа: «Хулгайшанай хойноһоо хорхойн мүрөөр мүрдэхэмни»,-гээд, ехэл эгшэгэдүү юумэ гаража ябашоо һэн, харин тантай уулзажа ушараа хэлээ хадаа болоо юум ха юм даа,-гэхэдэнь, Түгэлдэр наадан дээрэ уулзажа, мүнөөдэр талаар ошохо болоһон тухайгаа хэлэбэ.

-Яашоо гээшэб тэрэмни? Би танай арсаагүй һаа, тантай тэрэ баруун урагшаа Ималхын харуул тээшэ ошолдохомни, гэртээ ошожо, абадаа хэлээд ерэһүүб,-гээд, Хоншон гэртээ гүйлгэжэ ошоод, тэрэ дары һөөргөө гүйлгэн ерэбэ.

Иигэжэ малшанай һамганай һүни гэрһээ гараһан нүхэртөө һанаагаа зобоходонь, баруун урагшаа Ималхын харуул шэглэһэн харгыгаар хоюулан хазаар моридоо хатаруулбад. Шара халтар нохойньшье тэдэниие дахаба.

Бооржын гол гараад, талын дардам харгыгаар удаахан ябабад. Тэнгэри бүрхэг. Газаа һэрюун. Тэдэнэй морид ульгамханаар хатарнад.

-Хүбүүемни бэдэрэлсээд, мүнөө нүхэрыемни бэдэрэлсэжэ гарабат. Хайшан гэжэ харюуень харюулха хүн гээшэбиб? Та, Түгэлдэр, һамгатай гүт,  али үгы гү?

-Үгы,-гээд, Түгэлдэр улайшаба.

-Хүлисэгты, Түгэлдэр, тэндэтнай танаа хүлеэһэн танил басаган биил ааб даа?

-Бии, бии, Галтайхан гэжэ танил басагатайб,-гэжэ Түгэлдэр мэдэнгүй хэлэжэрхиһэндээ өөрөө өөрыгөө гайхаба.

-Галтайхан гэнэ гүт, гоё нэрэтэй басаган байна. Галтай, согтой, сэбэр һайхан басаган байгаа бэзэ даа.

-Байгаа бэшэ, бии гэнэб,-гэжэ Түгэлдэр бүри Галтайхан наһанаймни нүхэр болохо гэһэншүүгээр энэ залуухан бэридэ хэлэхэдээ: «Галтайхан минии һамган болохо,-гэжэ зосоогоо шэбшэнэ, -Яажа ябанабиб, энэ талын уужамда, тунгалаг һайхан агаартань һогтоод, али иигэжэ хэлэбэ гүб»,-гэжэ тэрэ өөрыгөө бүтүүхэн зэмэлнэ.

Тэдэнэй аян замаа үргэлжэлүүлһээр ябахада, тэнгэри баруун хойноһоо бүрхэжэ, Онон голһоо Нэлын нарһан дээгүүр шанга һалхин буужа, бороогой набтагар хара үүлэнүүдые наашань туужа эхилбэ. Бороогой орохоор забдахадань, тэдэ хоёр моридоо шамдуулан хатаруулбад. Талын дардам харгыгаар моридойнь табжархай хатархада, урдаһаань үлеэһэн һалхин моридойнь һүүл болон дэлһэнүүдые нарбайлган хиидхүүлнэ, эзэдэйньшье нюурые шабхадан үлеэнэ. Хойноһоо бууһан хүсэтэй хара һалхинда добо гүбээнүүд дээгүүр ургаһан үдхэн үндэр ногоон үлеэгдэжэ, иишэ тиишээ найган надхажа, һүрөөтэйгөөр миралтана.

Тэдэнэй иимэ ехэ һалхин соогуур тогтон торонгүй хэдэн модо үнгэрөөд ябахада, хойноһоонь дахажа, монсогороороо гүйжэ ябаһан халтар нохойнь гэнтэ зог татан тогтоод, шанга гэгшээр хусаба. Хоншон моринойнгоо ама татажа, нохойгоо хараба. Халтар нохойнь харгыһаа гараад, зайтахан газарта байһан, эрьеэрээ абартабар бургааһатай жалга тээшэ годироод, газар унхидан ябатараа, жалгын эрье уруу ороод, харагдахаяа болишобо. Дахажа ябаһан нохойнгоо тэрэ жалга уруу орошоходонь, тэдэ хоёр гайхалдан зогсобод. Хүсэтэ һалхинай шууяан соогуур гэнтэ жалгын оёорһоо нохойн гү, али шонын зэбүүрхэмэ муухай уляан дуулдаба. Энэ һүрөөтэй уляанһаа тэдэ хоёр заригад гэлдэжэ, бэе бэеынгээ нюур харалсаад, моридоо залажа, тэрэ жалга тээшэ шогшолдон ошобод. Жалгын эрьедэ ерэхэдэнь, талые хаха эсхэһэн эрьетэй нариихан хара жалгын оёорто алдалшаһан нэгэ хүн хэбтэбэ.

-Бурха-ан! Энэшни Шамбайл! Яашоо гээшэб?!-гэжэ хашхаран, Хоншон моринһоо буугаад, тэрээн тээшэ гүйшэбэ.

Моринһоо бууһанаашье мэдэнгүй буушаһан Түгэлдэр Шамбайн һамганай мэгдэһэндээ һула орхижорхиһон мориие баряад, хоёр мориёо хүтэлэн, жалга уруу буухадаа, жалгын оёорто үхэшоод, өөдөө хараад хэбтэһэн Шамбайе хараба. Нюур шарайнь һэлхэнтэжэ хүхэршэһэн, бэень хүшэшэһэн янзатай. Түгэлдэрэй дээрэнь ерэжэ, гарайнь һудаһа барижа үзэхэдэнь, зүрхэниинь үни тогтошоһон байба. Тэдэ хоёр Шамбайн бэеые һуулгажа дугтараадшье, хүл дээрэнь бодхоохо гэжэ үргөөдшье үзэбэд. Үгы даа, үгы, ами орохо, бодохо юм бэшэ. Үбгэмни үхэшоо гэжэ үшөөл үнэншөөгүй Хоншон Шамбайгаа ами оруулха гэжэ ама хамарынь хүхэжэ, сээжыень үлеэжэ байһан аад, ямаршье амидаралай шэнжэгүй байхадань, энэмни үнгэршоо гэжэ ойлгоходоо:

-Шамбай, яашообши, намаяа, хүбүүгээ бү орхииш… Яаха юм гээшэб, ай бурхан,-гэжэ һулаханаар үгэлөөд, нюураа бүтүүлэн, хүлэйнь үзүүртэ һэхэрэн һуушана. «Энэмни ори дуун боложо, мэдээ табижа унана аа гү»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхэн, Хоншониие ажаглан харана. Теэд нюураа халхалан бариһан гарайнь хурганай забһараар нэгэшье монсогор нёлбоһон дуһабагүй, һүхирбэ бархирбагүй.

Дээгүүр ябаһан тэнгэриин хара үүлэнүүд хүсэтэ һалхинда үлеэгдэжэ, удара таһара һүрөөд, газартай ниилэжэшье байгаа һаань, нэгэшье дуһал бороо ороногүй. Хайрата нүхэрөө алдаад, бурханай ёһоор, буряадай заншалаар нюдэнһөө нэгэшье дуһал нёлбоһо унагаагаагүй залуухан эхэнэрые хайрлажа, огторгой, орон дэлхэйшье баһал гансашье дуһал бороо унагааба үгыл ха. Түгэлдэр үнгэршэһэн хүниие һахижа байха бэшэ хадаа, Хоншониие һугадажа бодхоогоод, жалгын хойто эрье дээрэ гаргаад, дахин жалга уруу буужа, Шамбайн бэеые арай шамайхан даажа, оло дахин амаран тогтожо ябаад, эрье дээрэ гаргаба. Уруугаа хараад, газар тэбэреэд хэбтэжэ байһан Шамбайн һамган аалихан гэншэн, газар тулган бодожо, мэдэрэлгүй болошоһон бэеэрээ тэмтэрэн ябажа, тэрээндэ хамһалсахые оролдоно. Түгэлдэр адуушанай һамганай хони адуулдаг номгон сагаан мори асаржа, эмээлэйнь улам шангадхаад, эмээл дээгүүрынь Шамбайн бэе бүгтэрүүлэн хэе гэжэ Хоншондо ойлгуулаад, хоюулан тэрэниие хамһажа, мориной эмээлһээ һолжорон унахагүйн тула бүтүү жолоонуудаа абажа, эмээл дээрэнь бүхэлэн уябад.

Түгэлдэр Шамбайн бэеые тээһэн мори хүтэлбэ. Тэрэнэй хойноһоо Түгэлдэрэй мори хүтэлөөд, Хоншон уруу дуруу галгина. Хойноһоо үлеэһэн шанга һалхин өөдэ тугаарайнгаа харгыгаар тэдэ хоёр һалирнад. Эзэндэмни муу юумэн болоо гэжэ мэдэһэн шэнги халтар нохой тэдэнэй хойноһоонь аалихан дахана.

Һанагдаагүй хүндэ байдалда ороһон тэдэ хоёрой ерэһэн харгыгаараа бусажа ябахада, гэнтэ хажуу тээһээнь хоёр моритой хүнүүд бии болошоод харгыень хүндэлэн хаажа, моридоо татан байлгабад. Түгэлдэрэй толгойгоо үргэжэ тэдэниие харахадань, урдань Урбаанай Шобогор тэрэнэй хаби Алшуур Бадагануур хоёр харгы дээрэнь угтажа байбад.

-Ээ ши, Түгэлдэр, энэ адуушанииемнай алажархёод, хээрэ хаянгүй, үшөө һамгандань туһалжа, гэртэнь абаашажа ябана ха юмши. Шамайе Шамбайн һамгантай һэшхэлтэй болоо, Шамбай шамда жүтөөрхэжэ, шамайе хараагаа, занаа гэлсээ һэн. Хоюулан Хоншоноо буляалдажа наншалдахадаа шинь үрдижэ, Шамбайгаа алажархиба ха юмши. Теэд та бэшээшэ өөрөө хуули сахигша хадаа, энээнэйнгээ түлөө ямархан зэмэ амасахаяа мэдэнэ аабзат. Гэгээн сагаан үдэр Будариин Шамбайе алажархёод, мориндонь тээгээд, үшөө һамгынь өөр тээшээ татажа үгэдөө оруулаад ябаһыетнай хараһанаа Бадагануур бидэ хоёр мартангүй, энэ муу хэрэгтэтнай гэршэнүүд боложо үгэхэбди, гарнуудаашье табихабди, зай баяртай, ноён Түгэлдэр,-гээд Шобогор тэдэ хоёрые гэмтэн болгожо галхаагаад, байһан байраһаа моридоо һуга харайлган арилбад.

Түгэлдэр тэдэнэй худалаар хардалгые балай хэрэгсээнгүй, бодохоо болиһон адуушаниие, тэрэнэй гэртэхиниие хайрлаһаар, адуушанай гэр тээшэ мориёо хүтэлэн һалирна. Удангүй боро хараан буужа, ябахадань түлгүү болошобо. Угайдхадаа тэнгэри сэлмэхэ хэбэргүй. Тугаарай эхилһэн шанга һалхин нэгэ заашье бууранагүй. Үхэһэн хүнэй һалхинда арбагашаһан хүл гарһаа мориниинь үргэжэ, урагшаа ябажа үгэхэгүйньшье хабатай.

«Теэд яахаб, хари газарта ерэжэ, харата муухай хардалгада оробо гээшэ бэзэб. Энэ Бооржо нютаг намда хари газар бэшэ, харин буряадуудайл нютаг, Шамбайшье хари хүн бэшэ өөрымни изагуурай хори хүн. Буряад зон нютагаараа илгаржа ябаха бэшэ, харин холо ойрыншье һаа уг гарбалаа, газараа нэгэдхэжэ ябаха ёһотойбди»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхэн, шүдөө зуугаад, хаба шадалаараа гэдэргээ таталдаһан моринойнгоо жолоое алдангүй, торон бүдэрэн, урагшаал жүдхэнэ.

 

АРБАН ЮҺЭДЭХИ БҮЛЭГ

«Адуушан Шамбайе Түгэлдэр алаа, Будариин Шамбай Түгэлдэртэ һамгаяа жүтөөрхөөд, Түгэлдэрые сохихо гэхэдэнь, Түгэлдэр тэрэниие бахалуурдажа, Бооржын мухар жалга соо алаа»,-гэжэ Шобогор Бадагануур хоёр Бооржын голоор үгэ хүүр тарааба. Шамбайе Түгэлдэр бэшээшэ алаа гэһэн хуурмаг үгэ Агын захиргаанай байшанда дуулдаад, ахалагша зайһан дары түргэн Агаяа бусахыень Түгэлдэртэ наарашна эльгээбэ.

Албата даабарияа, зоной тоо бэшэлгые хүсэд дүүргээгүй тула Тумаа Баахандай хоёртоо ерэһэн хэрэгээ даалгаад, Түгэлдэрэй Агаяа бусаха баатай болоходонь, Хүрин зайһан түрүүтэй энэ нютагай зон: «Бидэ танай Будариин Шамбайн хэрэгтэ ямаршье гэмгүйе гэршэлхэбди, Шамбайн үнэн алууршадые элирүүлхэбди»,-гэлдэжэ үдэшэбэд.

Ахамад зайһанай түргэн дуудалгаар нүхэдөө орхёод, гансаараа Агаяа бусажа ябахадаа, тайшаа ноёдто нюргаа сохюулжа, мориёо абтагша Нэлбээнэй Сэсэгтэ наһа барашоо, гэртэнь улаан сурба хүүгэд үншэрөөд байна гэһэн һураг суу һаяшаг дуулаһан Түгэлдэр мүнөө энэ замдаа гэртэхиндэнь ороод гараха гэжэ шиидэбэ. Гэрыень һурагшалхадань, Хүнхэрэй талын Сэрэг-Нарһанһаа хойшоо, Үдын обоо гэжэ хадын баруун хойно, Гуулинтын нуурай зүүн эрьедэ байдаг айл байба. Сэрэг-Нарһанһаа хойшоо нэмжыһэн талын хойто хаяада байһан һэеы гэрэйнь газаа ерэжэ, мориёо сэргэдэнь тогтооходоо, юрэдөөл, гажа буруухан түхэлтэй айлые тэрэ хараба.

Үүдэниинь сэлеэтэй орбогор шара һэеы гэрэйнгээ сэхэ урда задархай үһэеэ нарбайлгаһан, даг хара хирэ болошоһон дэгэлэйнгээ энгэр сэлеэд, хоёр хүхэеэ унжуулжархиһан, үбэр дээрээ баһал тиимэ нурсагар нюуртай, шарбаа нюсэгэн үхибүүе тэбэриһэн һамган хүнэй ерэһые мэдэнэ юм гү, али үгы гү, нюдэеэ ониилгон, амаяа ангайлгаад, шүлһэеэ һайруулжа, нэрэ һурагүй толгойгоо һэжэрэн хүдэлгэжэ һууба.

«Энэ һамган, хөөрхэй, лаб лэ ухааниинь муудажа уймарлашоо юм байна»,-гэжэ Түгэлдэр сэдьхээд, энэ айлда ерээ хадаа, гэртэнь ороод гараха гэжэ моринһоо буугаад, сэргэдэнь мориёо уяад, гэртэнь дүтэлэн ошоходонь, мүр дээрэнь үнэр орошоһон, үй түмэн ногоон батаганаатай үхэһэн буруун хэбтэбэ.

Арбаадтайхан хүбүүн гэнтэ хаанаһаашьеб бии болоод:

-Эжы толгойгоо бү хүдэлгэгты. Энэ хүн тэрэ Дэмбэл тайшаагай хүн бэшэ, энэтнай абымнай амидыдаа хэлэдэг Түгэлдэр бэшээшэ, би таняаб. Абымнай нюргаяа сохюулаад зобожо хэбтэхэдэнь, һүни гэртээ абаашажа ундалуулагша хүн. Эжы бодогты, энэтнай һайн хүн, яахашьегүй, гэртээ урижа, сай уулгая,-гэжэ эхэдээ хэлэбэ.

Тэрэ һамган хүбүүнэйнгээ хэлэхые ойлгонгүй, аман соогоо юуб даа гүбэрэн, бүүбэйнгээ толгойн үһые шүлһөөрөө норгон эльбэнэ, һү гарахаа болижо һальбиишаһан хүхэеэ амандань хэнэ. Хоёр борсогор хүүгэд эхынгээ саанаһаа гарабад. Багань эхынгээ үбдэг дэрлэн, газарта һуугаад, амандаа хургаяа хээд, танигдаагүй хүниие харашана. Нүгөөдэ горитойхон болоһон басаганиинь үхэжэ үнэр орошоһон буруугаа саашань болгохо гэжэ, ахатаяа һүүлһээнь баряад татажа эхилбэд. Теэд тэрэнь хоюуландань даагдабагүй.

Иимэ юрэ бусын байдал харахадаа гайхашоод, сэргын хажууда зогсожо байһан Түгэлдэр тэдээндэ дүтэлжэ, үхэһэн буруугайнь һүүлһээ барилсажа, гурбуулан жүдхэхэдөө тэрэниие үхөөд хэбтэһэн газарһаань хүдэлгэбэд. Үхэһэн буруугайнгаа шэрэгдэхэдэ, тэрээхэн басаган хүхишоод, хамагаа хөөрэжэ эхилбэ:

-Энэ эреэдэйгэймнай тугал юм. Хабар амтатай уураг асараа. Үсэгэлдэр минии хараһаар байтар шонодо хүсэгдөөд, шонодо зуулгаа. Ахай бидэ хоёр ургаараа сохижо, шоно үлдөөбди. Хоолойгоо зуулгаһан тугалнай энэ һүни үхэшоо. Бидэ тугалгүй болошообди. Эреэгшэмнай уһалхаяа баруун хойно байгша нуурта ошоо…

-Гэрэлмаа, шашангүй таталсыш даа, айлшамнай гансаараа татажа ябана,-гэжэ ахань дүүдээ хэлэнэ.

Бидэ ахайтаяа арай гэжэ тэрэ шоные ургаараа сохижо үлдөөбди гэһэн басаганай үгэһөө Түгэлдэрэй ара нюрга руу хүйтэ даагаадхиба. Эдэ хоёр арбагархан хүүгэдэй тугалаа абарха гэжэ шонын урдаһаа ургаараа арбагашалдаһыень һанахадаа, эсэгэеэ алдажа, ухаа муутай болошоһон эхэтэеэ үлэшэһэн үншэдые хайрлаад, Түгэлдэрэй хоолойнь үрбэгэнөөд, нюдэниинь уһаташаба. Гэбэшье тэрэ бэеэ шанга барижа, хоолойгоо заһасагаан дорюун болоод:

-Ай, хүйхэрнүүд, энээнээ хэр холо абаашахабибди?-гэжэ тэдэ хоёрһоо асууба.

-Тэрэ зүүн урдахи үнэһэнэй саана абаашаябди. Һүниндөө шононууд ерэжэ эдихэлдээ,-гэжэ ахань хэлэбэ.

-Та хоёр бэрхэнүүд хүүгэд байнат, хэн гэжэ нэрэтэйнүүд гээшэбта?

-Би Жимбааб, энэ дүүмни Гэрэлмаа гэжэ нэрэтэй.

-Ахаймнай арбатай, би долоотойб. Тэрэ эжытэеэ байгша томохониинь Бэлигмаа, бүүбэймнай Бэлигтэ гэжэ нэрэтэй. Баахамнай хүбүүн, ходол бархиржа байхадань, хүйһэниинь томо болошоо,-гэжэ хуу юумэ мэдэдэг байһандаа бэрхэ болохо гэжэ оролдоһон Гэрэлмаа тогтон торонгүйгөөр дужаганаад, гэнтэ хомхойгоор агаар һорожо, сээжэеэ хэршэгэнүүлэн ханяашаба.

«Ай даа, хөөрхэй, энэ басаган уушханай ханяадатай хадаа»,-гэжэ һанахадаа, Түгэлдэр уйдхар гуниглалда абташаба.

Тэрэ үхэһэн буруугаа гэрһээ холохон абаашажа хаяхадаа, Жимбаа Түгэлдэрэй урда ерэжэ, хоёр гараа дэлгэн, ехэ зохидхоноор айлшанаа гэртэ орохые уриба.

-Һайн даа, Жимбаа, би мүнөө тон яаралтай, Агынгаа ноёндо дуудуулаад, ошожо ябанаб. Һаядаа, нэгэ аргын болоходо, таанадта ерээд ошохоб. Тиихэдээ гэртэтнай орожо, сайетнай барюужаб. Жимбаа, Гэрэлмаа, та хоёр ерэгтыл даа,-гээд, Түгэлдэр тэдэниие дахуулан, сэргэдэ уяатай байһан мориндоо ошожо, ганзагынгаа арһан сумаае эмээл дээрэһээ абажа, тэрэнээ баряад, гэрэйнь үбэртэ ерээд:

-Жимбаа, гэртэтнай табюур бии гү, табюур асара, ши, Гэрэлмаа, хооһон табаг абаад ерэ,-гэбэ.

Үхибүүд гүйлдэжэ гэртээ ороод, нэгэниинь ябаган табюур, нүгөөдэнь үндэһэн табаг баряад ерэбэд. Түгэлдэр туламайнгаа амһарай уяа тайлажа, зосооһоонь нэгэ хүбэриг хилээмэ, нэгэ түйсэтэй тоһо гаргажа, тэдэнээ табюур дээрэнь табяад, бүһынгөө мүнгэн хутага хуйһаань ходолжо гаргаад, тэрэ томо хүбэригөө аятайханаар отолжо, зургаан тэбхэр зүһэмүүдые бэлдэжэ, тэдэнээ табаг соо хээд, түйсынгөө хабхаг нээжэ, тэрээн сооһоо шара тоһо догоодожо, зүһэмэг бүхэндөө няагаад, нэгэ зүһэмэгынь абажа хухалаад, хэдэн тээшэнь үргөөд, гарыень алдангүй хаража байһан хүүгэдтэ хандажа:

-Ай даа, бэрхэнүүд Жимбаа Гэрэлмаа хоёр тон түрүүн бүүбэйдээ, эжыдээ хилээмэ үгэгты, тиигээд өөһэдөө эндэһээ абажа эдигты,-гэбэ.

Жимбаа Гэрэлмаа хоёр тон дүмүүхэнээр тэдэ зүһэмэгүүдыень гартаа абажа, амтатай юумэ харахадаа  шүлһөө залгижа һууһан дүүнэртээ, эжыдээ үгөөд, өөһэдөө нэгэ нэгые абажа, амтархан эдинэд.

Тоһотой зүһэмэгүүдые тэдэнэй амтархан эдихые харахадаа, Түгэлдэр тэдээндэ бүри ехээр һанаагаа зобоод:

-Үнеэнтнай һаалгана гү, юу хэжэ эдинэбта, эдидэг уһантнай хаанаб?-гэжэ асууба.

-Үнеэмнай бага һү үгэнэ. Һааһан һүеэ бүүбэйдээ уулганабди.

-Хэнтнай һаанаб?

-Ахай бидэ хоёр. Би урда хоёр зөөлэн хүхыень һаанаб. Ахаймни хүшэтэй хадаа хойто хоёр хүхыень һаадаг,-гэжэ Гэрэлмаа хилээмэеэ хазахынгаа забһарта хөөрэнэ.

-Уһа тээ тэрэ булагһаа асарнабди,-гээд, Жимбаа гараараа урагшань зааба.

-Эдихэ юумэтэй гүт?

-Аарса халаажа уудагбди. Амиды байхадаа абымнай асарһан талхан багашаг болонхой. Һайн байхадаа эжымнай суглуулһан аарсан дууһажа байна. Ахай бидэ хоёр тибһэ малтаад, тэрэнээ шанажа эдидэгбди.

-Аба, эжынтнай түрэлхид ерэнэ гү, таанадаа эрьенэ гү?

-Үгы, Нима нагаса ерэхэ аад, холуу харгын хүдэлмэридэ ошонхой юм. Нагаса абгай ерэхэ аргагүй, нарайтай, бидэ бэшэ хүнүүдые мэдэхэгүйбди,-гээд, Жимбаагай һанаа алдахада, Түгэлдэр эдэнэй хэлэшэгүй хүндэ байдалда ороһыень ойлгоод:

-Зай, Жимбаа, Гэрэлмаа, дүүнэрээ, эжыгээ һайнаар хараад байгты. Үнеэгээ һаажа, бүүбэйдээ һүмбэй уулгагты. Би шадаа һаа үглөө, ядаа һаа нүгөөдэр таанадые эрьежэ ерэхэб. Таанад энээхэн үлэгшэ хилээмэеэ, түйсэтэй тоһоёо гамнажа, адлиханаар хубаажа эдеэрэйгты,-гээд, хооһон туламаа абаад мориндоо ошожо, байра дээрээ эрьелдэжэ байһан үндэр бородоо айхабтар солбоноор мордоод, Боршогорой хабсагайн зүүгээр, Хялын дабаан тээшэ мориёо хатаруулба.

Иимэ оёоргүй гашуудалтай үншэдэй хэсүү хүндэ байдалда орошоһон тэдэ үхибүүд борохон гэрэйнгээ үбэртэ зогсоод, амтатай хилээмэ, тоһо асаржа үгэһэн Түгэлдэрэй хойноһоо хаража һанаа алдаһаар үлэбэд.

Үндэр боронь амаа даран турьяжа, хүлнүүдээ хүнгэхэнөөр хаялан, газар хороосотойгоор харайн соёрно. Холын харгыда сусадаггүй, хүсэтэ бэеэ һунаажархёод, урагшаа тэгүүлэн ябадаг мориёо хүбүүн һайхашаан гүйлгэнэ. Тэрэ Гуулинтын нуурай зүүгээр тойроод, хойнонь байһан эмээл шэнгихэн хүтэлые дабаад, Хялын голдо ерэжэ, голоо үгсэн, баруун тээшээ табилуулба.

Мориншье һайн, бэешье залуу, теэд тэрэнэй зосоо тиимэшье амгалан бэшэ, ехэл эгшэгэдүү ябана.

-Би эдэнэй шунахай, садахагүй хорон сэдьхэлэйнь хүнэһэн болохогүйб. Энээнһээ хойшо бэеэ шанга барижа, мохошогүй зоригтойгоор үнэнэй түлөө тэмсэхэб. Энэ урдамни һүрөөтэйгөөр харлагша, салиртал хурса хушуунуудаа ниилүүлжэ, хархис дайсадые тэһэ хабшахаяа байһандал харагдагша Хатан хушуун шэнги хурса зоригтойгоор арбан хара нүгэлтэй тэмсэхэб. Хуули эбдэгшэдэй харатай хоротойшье һаань, тэдэнэй һабарта миин байгаад орожо болохогүй. Тэдэнэй зэмые элирүүлхэ, гэмыень амасуулха хэрэгтэй,-гэжэ Түгэлдэр өөрыгөө зоригжуулан хэлээд, мориёо улам шамдуулан, Алтан-Түшэлгэтын зүүгээр, Жабхараае үгсэн, Амидхаашын дабаан тээшэ харайлгажал ябаба.

 

ХОРИДОХИ БҮЛЭГ

Агын захиргаанай зайһан ноёдой зарлажа, Тобын Түгэлдэрэй гэмтэ ябадалые шиидхэхэ гэһэн суглаан Харгытын байшан соо эхилбэ. Суглаанда байгшад хоёр анги боложо хубаарба. Нэгэ бүлэгынь Түгэлдэрые үмөөрнэд. Теэд энэ бүлэгһөө тоогоороо олон нүгөөдэ бүлэгынь Шобогорой тала барижа, Түгэлдэртэ һүрөөтэ гэм ашаха, албанһаань болюулха гэһэн урид хэлсээтэй байба.

Урбаанай Шобогор зоной урда гараад:

-Ононой Чиндантын гарасада Тобын Түгэлдэр шарбаа нюсэгэлөөд, ород һамгадые айлгаа. Тарган Барас Хүрин зайһан хоёрһоо эдилгэ мүнгэ абажа, гоё үргөө гэр барюулжа, сэнгээ, һүниин сагта залуушуулые суглуулжа үймүүлээ. Алба татабариин айл аминай тоо бүридхэхын орондо, зондоо туһалжа мүнгэ урьһалдаг Бадмын Янжуудайда баяр хүргэхын орондо хуули буса яла ашахые һэдээ. Бооржо-Тариин талада дасан барихабди гэжэ ямаршье бэлэдхэл, дээдын ноёдой зүбшөөлгүйгөөр зониие мэхэлээ. Хойто нютагаархин модон байшан барижа, таряа тарижа, ородой заншал абажа байна, ородой хорёо хото, таримал огород эрхилжэ, ород хэрээснигүүд шэнги хэрээһэ зүүе гэжэ хүн зониие идхажа, тэрэ газарай буряадуудые бүри жэгшээгээд, зарим зоной орон нютагаа орхижо зөөхэ һаналыень һүжэрөөгөөд ерээ. Ламын хурал, обоо тахижа зөөдэл номгодхоохын орондо бүри ехээр һүжэрөөгөө. Үшөө тиихэдэ Түгэлдэрэй тон ехэ гэмынь гэхэдэ, Будариин Шамбайн Хоншон гэжэ һамгантай эрэ эмынхеэр холбоорилдоод, тэрэ һамганай толгойе эрьюулжэ, хээрын талаар дахуулһаар, хүүгэдыень төөрюулээ. Һүүлдэнь һамгандаа жүтөөрхэһэн Шамбайтай наншалдаад, тэрэниие гэгээн сагаан үдэр дунда Бооржын талада бахалуурдажа алаа. Энэ һарын арбан хоёрой үдэр Агын захиргаанай гэрэй бэшээшэ Тобын Түгэлдэрэй хара бэеэрээ хэһэн гэмтэ ябадалые гэршэлхэ хүнүүд бидэнэй дунда байха,-гэжэ харата гэмнэлгэ Түгэлдэртэ ашаба.

Алшуур Бадагануур, Солхооб Жамбал, Һалхин Балдан нэгэ нэгээрээ һууриһаа бодожо: «Би гэршэлнэб, би гэршэлнэб»,-гэлдэбэд.

Түгэлдэр өөртэнь бууһан энэ хэсүү гэмнэлгэнүүдые һөөргэдэн буруушаажа, тэдэ ушар шалтагаануудые тон зүбөөр, болоһон соонь бултыень хөөрэжэ үгөөд, эдэ ушарнуудые хараһан, мэдэхэ хүнүүдые хургаа даран тоолоод, саашань үргэлжэлүүлнэ:

-Будариин Шамбайе хэн ямар зорилготойгоор алаа гээшэб гэһэн асуудалай харюуе хуулиин ёһоор мүрдэлгэ хэжэ элирүүлһэн хойноо, эдэ Шобогорой бүлэг ямар зорилготойгоор намайе хардааб гэһэн асуудалай танай урда балшииса бии боложо байһыень та хүндэтэ ноёд дарганар өөһэдөө ойлгожо байнат. Тиимэһээ хооһон аманай гэмнэлгэдэ үнэншэжэ ядажа байнхаар, энэ хэрэг заргада үгөөд, нарин нягтаар, хуулиин ёһоор гэмтэнииень элирүүлээд, минии саашанхи ябадалай асуудал эндэ хараха гү, али ондоохон зоной хэрэг харахаар гү гэжэ эли болоно аабза. Харые сагаан гэжэ, сагааниие хара гэжэ болодоггүй хадань, үнэн худал хоёрые баһал илгаруулжа, үнэниинь аршалжа, худалыень хэһээхэ баһал хуулиин хэрэг болохо байха,-гэжэ өөрынгөө ябадалые сагаалжа байтараа, эндэ һаяхан харагша үншэн үхибүүд тухайгаа һанаад, тогтон торонгүйгөөр саашань үргэлжэлүүлнэ.

-Зэрлигээр хүнэй нюрга сохёод, морииень абалга, адууень хулуугаад, эзыень алаха ябадал манай мунхагһаа гарана бэшэ гү? Адуушан Шамбайе алаһан хэрэгые нарин мүрдэлгөөр һаядаа элирүүлжэ, тэрэниие үйлэдэһэн гэмтэниие гүрэнэй хуулиин ёһоор хэһээхэ болонобди. Зүгөөр хожомоо иимэ зэбүүн ябадалай болохогүйн түлөө арад зонойнгоо сэдьхэл арюудхаха, бэе бэеэ хайрлаха, туһалха, абарха буянта нигүүлэсхы бодисада мэдэрэлнүүдые бэедээ шэнгээхэ ёһотойбди.

-Хүнэй сэдьхэлые һайн болгохо гэжэ тэдэ хулгайшадай ама руу миинтээр моридоо шэхэхэ гүш?-гэжэ Шобогор енгэлбэ.

-Үгы, хүнэй сэдьхэлые арюудхаха, хулгай худалые сараха ондоо арга бии гэжэ һананаб.

-Ямар аргатай хүмши, хэлыш тэрэнээ!-гэжэ Бадагануур хашхарба.

-Тиимэ аргые альган дээрээ энэ байна гээд харуулха оногүй гэжэ таанадай олонхидтнай мэдэнэ. Теэд тиимэ арга хүн бүхэндэ байна. Энэ арга хадаа, нэгэдэхинь, арбан сагаан буян номноһон, арбан хара нүгэл сараһан бурхан шажанай алтан һургаал, хоёрдохинь, эрдэм ном дэлгэрүүлжэ, соёл гэгээрэлээ дээшэлүүлхэ, зэрлиг талада үндыһэн мухар нюдарга мунсанууд бэшэ, бэшэгтэй тамгатай, саада наадые ухаалдин ухамайлан ойлгохо үндэр бодолтой, үргэн дэлисэтэй залуу үетэниие хүмүүжүүлгэ болоно. Иимэ гэгээрэлгын ашаар ёһо буруу ябадалнууд, хэрүүл хараал, алалсаан хюдалсаан үсөөрхэ, номгорхо гэжэ наранай гарадагшье, ородогшье холын оронуудай эрдэмтэд шэнжэлнэ, тиимэ байдал зохёоношье гэжэ ехэ сударнуудта бэшэгдэһэн байдаг. Жэшээлхэдэ, бурханайшье ном тиимэ бэшэ гү? Юундэ энэ хэрэгтэ шэхэ дүлии, нюдэ һохор, хуушан бойтогоо тайлаха дурагүй хүүгэд шэнги өөдөө бэшэ, уруугаа буляалдана гээшэбибди. Эдихэ хоол, үмдэхэ хубсаһан, хотоороо дүүрэн малай хажуугаар хүнэй сэдьхэлэй тэжээл тэдхэхэ, хүнэй ухаан бодолой абьяасые хүгжөөхэ бэлиг шадабаритай зохёолшодтой, үзэгдөөгүй урашуултай, хүн түрэлтэнэй ухаае шэнжэлэлгын дээжэ болоһон ном сударнуудые бүтээн бэшэдэг эрдэмтэдтэй болоходомнай яанаб. Иимэ гүн изагуурта бэлигтэнээ үргэжэ һургаа һаамнай, иимэ бэлигтэнэй, эрдэмтэдэй олошороо һаа, манай арадай байдал юрэнхыдөө өөдэлхэ ёһотой гэжэ таанад өөһэдөө аман дээрээ хэлсэнэт. Теэд тэрэ үндэр бодолнуудаа бүтээхын түлөө эшэгэнэйшье тагалсаг гаргашалнагүйт, шэгшыхэнээшье хүдэлгэнэгүйт. Мүнөө Нэлбээнэй Сэсэгтын хүүгэдэй үншэрһэндэ, адуушан Шамбайн алуулһанда хара бодолтой дайсан этэгээдүүдэй хажуугаар бидэ булта, тэдэнэй тоодо эндэ һуугааша засагай түлөөлэгшэд, хуу баран гэмтэйбди,-гэжэ Түгэлдэр бэеэ саб байтар барижа, нюдэеэ ялалзуулан, зориг түгэс үгөөрөө эндэ һуугшадай сэдьхэл татажа, залууханшье һаа юумэ үзэжэ, юумэнэй саада наадые бодохотой, олоной удамарша, засаг түрын харюусалгата нюур боложо ябаһанаа харуулба.

Энэ һанагдаагүй ухамай сэсэн үгэнүүдээрээ Түгэлдэрэй бэеэ сагаалаад, үшөө бүгэдэ зоной сэдьхэлые өөр тээшээ татажархихадань, Шобогор хорото шарада хадхуулһан ямаандал хабшаганан, һууриһаа бодоод:

-Эй, Түгэлдэр, Нэлбээнэй Сэсэгтын үхэһэндэ, Шамбайн алуулһанда эндэ һууһан засагай түлөөлэгшэд гэмтэй гэхэдээ, шимнай өөрынгөө гэмые маанадта ашаха дуратай гүш, һалал даа, һалаабша эди! Булхайшни булшангаараа гаража, толгойешни орёожо эхилбэ гү?-гэжэ тэрэниие гэмтэн болгохын гохо хаяадхина.

-Иигэжэ бүгэдэндэ гэмээ тохоо хадаа, өөрөө шүдэртөө шээдэг байба гээшэш… Энэ хэрэгэйнь лаб элиртэрынь Тобын Түгэлдэрые тушаалһаань буулгая, яба тиигээд өөрынгөө зэмые бидэндэ ашажа байг,-гэлдэжэ ехэнхи зайһангууд гараа үргэжэ, Түгэлдэрые тушаалһаань буулгаба. Бусад зайһангуудай Түгэлдэрые үмөөрхэ гэхэдэнь, ахалагша зайһан тэдээндэ үгэ үгэнгүй, суглаагаа хаажархиба.

 

ХОРИН НЭГЭДЭХИ БҮЛЭГ

Шобогорой бүлэгэй хардалгаар ба зайһан ноёдой суглаанай шиидхэбэреэр тушаалһаа гаргагдажа, ажалгүй болоһон Түгэлдэр тэргэшэ Дамбатай хамһан зөөлгэжэ асарһан Нэлбээнэй Сэсэгтын үншэн үхибүүдые эрьежэ, үдэр бүри Хонин хушуунай арада, Агын голой урда бэедэ, шугын үбэртэ ошодог болобо.

Зөөдэлдэ задаржа, эһэ тооһоёо гүбюулһэн Сэсэгтын һэеы гэр шэнэхэн зүлгэ дээрэ табигдаад, тэрэнэй зосоохи эд бараанииньшье аршагдажа, һэбигдэжэ нэгэ бага һэргүүгээр харагдадаг болонхой. Түгэлдэрэй харууһан доро байһан багахан үхибүүд өөһэдөө гэр байра соохиёо сэбэрлээд, Агын голдо бэеэ, хубсаһаа угаахадаа, һэргүүхэнүүдээр харагдана. Тэргэшэ Дамба уймар эхыень тэргэдээ һуулгаад, Хонин хушуунһаа саашаа Хүйтэнэй адагта буусатай Хонишон гэжэ баряашада абаашажа, толгой хүзүүень эльбүүлнэ, элдэб янзын ургамалай үндэһөөр хэһэн эм дом уулгана, эхэнэрэй бэедэ һайн гэлсэдэг Хилгэндын доодо аршааншье залажа хүртөөнэ. Нюргаа сохюулжа, тэрээнһээ хорон боложо үбгэнэйнгөө наһа барашахадань, мэгдэһэн айһандаа мэдээ табижа унаһанһаа хойшо ухааниинь һэргэнгүй, тиимэшэг болошоһон Сэсэгтын һамган хотон айлай оролдолгын хүсөөр хаа-яахан солоохой орожо, нюдэниинь һэргэжэ, үгэнь ойлгосотой боложо эхилбэ. Тиихэдэнь баарһад хүүгэдынь эжымнай һайн болохонь гэлдэжэ, уйгаргүй баяртайнууд юумэ тугалгүй эреэгшэнээ хүтэлжэ ябажа эдеэлүүлээд, уһалаад, хамһажа һаагаад, һүыень баахан дүүнэртээ уулгаад, Түгэлдэрэй ба Дамбатанай асарһан талха, аарса, орооһо жэншэдгүй буйлуулжа, эжыгээ хооллуулаад, өөһэдөө эдеэд, үдэр бүхэндэ дуу шуутайнууд байдаг болобо.

Түгэлдэр ябагаар ябагалжа Агын голдо ерээд, гуталаа тайлаад, нүгөө эрьедэнь гаража, хүл нюсэгөөр шугын үбэрөөр зүүлжээ шэглэжэ, Сэсэгтынгээ үншэдые бараалхахаяа ошобо.

Тэнгэри сэлмэг. Зунай һүүл һарын наран наартайханаар шарана. Хүдөөгэй ногоон малай хүлдэ дайрагдажа шэнгэрһэншье һаа, үшөөл сэсэг набшатаяа, хүхэ ногоон үнгэ зүһэеэ алдаагүй зандаа. Тэрэ һиирэгэршэг болоһон ногоон соогуур томо жэжэ таршаанууд эбхэмэл хүлнүүдээрээ тэртэдэн һүрэнэд. Бэеэ даахаяа болиһон томо хүрин тэжэн голёонууд ябад гээд лэ тархияа доошонь тонгойлгожо, һэлмэ һүүлээ үргөөд, юуб даа һэжэглэһэн хэбэртэй, нюдэнүүдээ бэлтылгэн, шагнаархан зогсонод. Шааруулнууд һэрбэгэр сагааханууд далинуудаа эршэтэйгээр хүдэлгэжэ, шаар-шаар гэлдэн, ногоон хибэс дээгүүр ниидэнэд.

Хонин хушуунай баруун хажуугай наада добын оройгоор эхэ зумбараанууд хүнэй дүтэлхэһөө айжа һэргэг болоогүй зулзагануудтаа һанаагаа зобон, дохёо үгэн абяа гаража, һүүлнүүдээ нарбагашуулан, добын оройгооршье, боорёоршье гүйлдэнэд. Тэдээндэ орходоо томошог бэетэй нэгэ зумбараан добо дээрэ бэеэ һунаажа, айхабтар үндэр боложо һуугаад, нэгэшье хүдэлэнгүй Түгэлдэр тээшэ хаража байһанаа, гэнтэ тархяа хажуу тээшэнь хүдэлгэжэ, Агын голой бургааһан тээшэ хараба. Харуулшан зумбараагай харагша зүг тээшэ Түгэлдэрэй харахадань, добын саанаһаа сэлмэг тэнгэри өөдэ зурагар сагаахан утаан гаража байба. Тэрэ зумбараан утаанай гарахые хараа юм гү, али үнэрынь абаа юм гү, юрэдөөл, тэрэ зүг руу хараад һаланагүй.

-Ай, зумбараахан, зүб лэ һэжэглэн харааш. Тэдэшни галаа түлихэ яһала зонууд байха,-гэжэ Түгэлдэр дуугараад, газарта һуужа, баряад ябаһан гуталаа үмдөөд, утаанай гарагша зүг тээшэ яаралтайхан алхалба. Түгэлдэрэй тэрэ добо дээрэ гарахадань, Сэсэгтын гэр ехэл ондоохонор харагдаба. Гайха ехэ, һэеы гэрэйнь зүүн тээхи бургааһанай һүүдэртэ Галтайханай шара соохор мориниинь уяатай байба. Гэрэйнь зүүн урдахи тулгаһаа утаан гарана. Тэрэ тулгын хажууда Галтайхан нэгэ үхибүүнэй хубсаһыень тайлаха гэжэ оролдоно. Теэд тэрэнь гарһаань мултараад гүйшэбэ. Басаган хүнгэхэнөөр гүйжэ, тэрэниие хүсэжэ баряад, һөөргэнь абаашана.

Эндэ һаяхан зайһанхайн газаагуур Түгэлдэрэй гарахадань, Галтайхан гэрэйнгээ үбэртэ ябаһан аад, тэрээн тээшэ харангүй, гэртээ орошоо һэн.

«Ай даа, Бооржын голоор элдэб эсээр ябаа гэһэн Шобогорой худал үгэдэ Галтайхан үнэншөөд, намтай дуугаралсахашье дурагүй, буруу харашаба даа»,-гэжэ тиихэдэ сэдьхэһэнээ Түгэлдэр мүнөө һанаадхина.

Мүнөөшье тэрэ Галтайханда дүтэлхэеэ аягүйрхэн, зайтайхан газарта зуг татан байшаба. Тэрэ үхибүүн дахин Галтайханай гарһаа мултаран тэрьедэхэдээ Түгэлдэрые танижархёод, хоёр гараа арбайлган, тэрээн тээшэ гүйшэбэ. Басагаханиие бариха гэжэ хойноһоонь даб гэһэн Галтайхан холо бэшэхэнэ зогсожо байһан Түгэлдэрые харажархёод, тэрьелжэ ябаһан басаган тээшэ гараа һарбайһан шэгээрээ байрадаа зогсошобо.

-Бэлигмаа, юун болооб, юундэ тэрьелээбши?-гээд, басагаханай гарһаа Түгэлдэрэй барижа байлгахадань, гурбатайхан басаган тэрэнэй үбдэгые тэбэреэд:

-Түгэл-дэр ахай, тэрэ намайе,-гээд, Бэлигмаа Галтайхан тээшэ бамбагар хөөрхэн гараараа заана.

-Тэрэ шамайе яанаб?-гэжэ Бэлигмааһаа Түгэлдэрэй асуухада, Галтайхан нюураа уб улаахан болгожорхёод, урал дээгүүрээ хүхюун миһэрэл гүйлгөөд:

-Түгэлдэр, мэндэ һайн, эгээл хэрэгтэй сагта ерэбэш. Энэ бидэ хоёр уһа халаажа бэеэ угаалсаха гэлсэһэн аад, хубсаһаяа тайлаха болоходоо, үгөө ойлголсожо ядажа байнабди,-гэбэ.

Түгэлдэр толгойгоо дохижо, Галтайханиие мэндэшэлээд, үбдэгыень тэбэрижэ, бэедэнь нюураа няагаад байһан басаганай толгойе эльбээд:

-Бэлигмаа, хара даа, энэ абгайханшни Галтайхан гэжэ нэрэтэй юм. Галтайхан ямар бэрхэ абгайб. Бэлигмаа, шамайе сэбэрхүүн болотор угаахаяа һанана, ошожо угаалга даа,-гэжэ аргадаба.

Хуушан танилаа харахадаа гансата номгохон болоһон басагые Түгэлдэр Галтайхан хоёр хоорондоо гарһаань хүтэлжэ тулгын хажууда асараад, даг харанууд болоһон самса, үмдыень тайлаад, бүлеэхэн уһатай хабтагар шара гуулин таас соо тэрэниие һуулгаад, угаабад. Таастай уһанда дадажа, Галтайханай зөөлэхэн гарта таашаан, тугаарай угаалгахаһаа тэрьелэгшэ басаган бүри уһанһаа гараха дурагүй, тэрээн соогоо пальшажа наадаба. Бүлеэхэн уһаар угаалгажа, мүрэ мүнсэгэрхэн болоһон басагые хубсалуулха гэхэдэнь, тэрэнэй үмдэ, самсын зузаан хирэтэй байхадань, Галтайхан саашаа хаража тэрлигээ тайлаад, үмдэжэ ябаһан самсаяа тайлажа, нюсэгэн бэедээ дэгэлээ үмдөөд, тэрэ тайлагша самсаяа халхагар ехэшье һаань басаганда үмэдхүүлээд:

-Ү-үү, Бэлигмаа, сэбэр гоё болошобош. Хоюулан танилсажа хубсаһаяа үмдэлсөө хадаа, нүхэд басагад болобо гээшэбди. Тугаарай дүү хүбүүеш угаагаад, гэртэ оруулжа унтуулаа һэм. Мүнөө ши, Бэлигмаа, һү уугаад, унтаха болобош,-гээд, тэрэ басагые гар дээрээ абажа тэбэреэд, гэртээ оруулжа удаахан болоод гарамсаараа, тулга дээрэхи горшоогтой бүлеэн уһанһаа таас соо хэжэ, басаганай хубсаһа угаажа эхилхэдээ:

-Би шамайе тэргэшэ Дамбатай эдэ үншэдые зөөлгэжэ эндэ асараа гэжэ дуулаһан аад, мүнөөдэр лэ тохёолдожо наашаа ерэбэб. Үглөөгүүр ерэхэдэмни, Дамба үбгэжөөл тэргэ морёороо эдэнэй эжые Хонишон баряашада барюулха гэжэ Хүйтэн абаашахаяа түхеэржэ байгаа. Ехэ басаганиинь үсэгэлдэрэй үгы болоһон үнеэгээ бэдэржэ ошонхой, ехэ хүбүүниинь эхэеэ баряашада абаашалдаа. Би эдэ хоёрые һахижа үлөөд, бэеыень угаажа байтарни ши хүрэжэ ерэбэш,-гэжэ байжа үхибүүдэй хубсаһа үрэхэ зуураа, зуухын хажууда ябаган табюур дээрэ уруугаа хараад, бодолгото болошоод һууһан Түгэлдэрые хараад:

-Түгэлдэр, ши минии хэлэхые шагнана гүш?-гэжэ асууба.

-Шагнанаб даа, Галтайхан, шагнанаб. Бишни Адуун-Шулуун ошожо, юу-хээхэн үзөөд ерэхэдээ, бүрил шамаяа хараһайб, дуугархыешни дуулаһайб гэжэ һанадаг болошоод ерээб. Галтайхан гэжэ танил басагатайб гэжэ тэрэ, баарһан, адуушанай һамган Хоншондо хэлээ һэм,-гэхэдэнь, Галтайхан угаажа байһан хубсаһаяа үрэхэеэ болёод:

-Тэрэ алуулагша адуушанай һамган Хоншон гэжэ нэрэтэй гү?-гэжэ асууба.

-Тиимэ. Тэрэ айлай жаахан хүбүүнэй хээрэ төөришоод ябахадань, бидэ бэдэрэлсэжэ, оложо үгөө һэмди. Һүүлдэнь алуулшоод хээрэ хэбтэһэн үбгыень ололсоод, тэрэнииень гэртэнь асаралдалсаа һэм. Халам халаг, хоёр-гурбан үдэр соо һанагдаагүй элдэб ушаралнууд болошоол даа,-гээд, Түгэлдэр һанаа алдан, хүлэйнгөө хажууһаа нэгэ ногоо таһалан абаад, тэрэнээ долёобор эрхы хоёроороо эмирнэ.

-Би эдээн тухай хуу дуулаа һэм.

-Хэн хэлээб, Шобогор гү?

-Бэшэ ондоо хэн байхаб, тэрэл ааб даа.

-Ши тэрээндэ үнэншөө гүш?

-Шобогорто гү?! Шобогор хүн бэшэ, хүйр ха юм. Тэрэнэй юумэ дэбэрээн хөөрэжэ, шамайе муушалхадань, шал худалаар хэлэнэ гэжэ абаһаар лэ ойлгоо һэм.

-Теэд тэрэшни ноёдой үнэншэхын тула хэдэн гэршэнэртэй ха юм.

-Орхил даа, тэдэнэр гэршэнэрынь гээшэ аал? Тэдэнэр хэлтэрхэй шуурхай солхообой сэнтэй гэршэнэр ха юм! Түгэлдэр, гэм зэмэгүй шамайе тэдэнэр худалаар хардажа байна гэжэ ойлгодог хүн гүш даа, али зоной түлөө ябанаб гээд, хамаагүй ябадаг хүн гүш?-гэжэ Галтайхан нюдөөрөө гал сахилуулан, тэдээндэ гү, али Түгэлдэртэ хороо бусалан, хоолойгоо шэшэрүүлэн хэлэбэ. Тиихэдэнь Галтайхан намда үнэнхэ зүрхэнһөө һанаагаа зобоно гэжэ Түгэлдэр мэдээд:

-Галтайхан, зүб хэлэнэш. Тэрэ хара үйлэ хэрэгые байра дээрэнь элирүүлхэ гэжэ тэндэхи зайһангуудтайнь ябуулга хэжэ байтарни, эндэхи ноёд намайе дуудажа асараал даа,-гэбэ.

-Тиихэдэнь?..

-Тиихэдэнь суг ябагша нүхэдтөө тэндэхи Хүрин зайһантай, харуулай хасаг ноёдтой тэрэ адуушаниие хорооһон зэмэтэниие олдохо бэдэрүүлгэ хэгты гэлсээд ерээб. Һанаагаа бү зобо, шамайе хардагша зон өөһэдөө зэмэтэй байхадаа болохо, сэдьхэлээ ехээр зобонгүй ошо, Агынгаа захиргаанда бүхы үнэниинь хэлээрэй гэжэ тэдэнэр намда хэлээд үлөө һэн.

-Шамайе хардагша зон өөһэдөө зэмэтэй байха. Хара мэхэшэн, тэрэ Шобогорһоол хамаг юумэн гарана. Энээнһээ урагша ши бидэ хоёрой уулзадаг байһыемнай хараһан тэрэ намда жүтөөрхэжэ, шамда мууе хэхэ гэнэ, үшөө ажалдашни хорхойтоно, атаархана. Шинии урагшаа ошоһонһоо хойшо тэрэ энээгүүр бии болоходоол, тон дүтэ нүхэрынь болоһон хэбэртэй абада хамаг бүхыгөө хөөрэдэг, урда хойнонь гүйдэг, харайдаг болошоо юм. Тиихэдээ намда һаймһаржа, бидэ хоёрой хуби заяан нэгэ байнгүй аргагүй, суг хамта һууябди гэжэ намайе урагшамни ябуулхаяа болинхой. Шамайе ходол муушалжа, өөрыгөө магтадаг юм.

-Теэд ши тиигэхэдэнь яадаг хүмши?

-Тиигэхэдэнь би тэрэнэй үгэдэ үнэншэһэн хэбэртэй болоод, хамагыень хөөрүүлжэ абаха һанаатай байдагби. Һаяшаг манай гэрэй үбэрөөр шинии гарахада, Шобогор шүргын араһаа хаража байна гэжэ мэдээд, зорюута шамайе хараагүй болоо һэм.

-Аа, хари, хари, намайе муушалһан тэрэнэй үгэдэ үнэншөөд, намтай уулзахашье дурагүй гэжэ шамдаа гомдон алдааб. Галтайхан, хүлисэ,-гээд, Түгэлдэр һууриһаа һуга харайн бодоод, басаганай юушье ойлгожо үрдеэгүй байтар гарһаань шүүрэн бодхоогоод, тэрэниие тэбэрижэ, хасарыень оншотойхоноор таалажархиба. Иимэ гэгээн сагаан үдэр дунда Түгэлдэр намайе тэбэрижэ таалахаяа байна гэжэ һанаагүй байһан басаганай сагаахан нюур гал дүлөөр соробхилһон шэнги уб улаахан болошоод, хүнүүд харанагүй юм аа гү гэжэ, иишэ тиишээ хараашалаад, тэрэниие тэбэрин, уни бутарма халуухан бэеэрээ тэрээндэ няалдашаба.

-Ай бурхан, бишье шиниингээ иимэ удаан болоходо, шамаяа хүлеэжэ ядааб, һүни үдэргүй шиниингээ хойноһоо һанаата болооб,-гэжэ Галтайхан ошо сасарһан нюдөөрөө Түгэлдэрэй нюур хаража, зулгы һайханаар миһэрбэ.

-Бэрхэш даа, Галтайхамни, бидэ хүнэй гуламтын хажууда тэбэрилдээд, инаглажа байнабди. Байгаарай, амарагни, удахагүй бидэ өөһэдын гуламта зохёохобди,-гэжэ Түгэлдэр һанажа ябаһан нангин бодолнуудаа Галтайхандаа хэлэбэ.

-Тиигэхэбди, Түгэлдэрни, хайратай нүхэрни юумэ үзэжэ ябанаш даа,-гээд, Галтайхан тэрэнэй нюурые зөөлэхэн гараараа эльбэнэ.

-Энэ уршагта муухай хара хэлэн сагаараг, тиихэдэнь одоол сүлөө орожо, зосоохи һэшхэлээ ямаршье хирэ тортоггүй болгоод, хэтынгээ гуламта зохёохобди.

-Зай, бишни шамдаа, Түгэлдэр, этигэнэб. Энэ муу хэлэ аманай эсэсые түргэдхэхын тула нэгэ юумэ һанааб.

-Зай, юу һанабаш, намдаа хубаалдыш?

-Шинии тугаарай хэлэгшэ засагай зүгһөө мүрдэлгэ ябахаараал ябаха. Тиихэдэнь бидэ хоёр миин байнгүй, нэгэ бааханшье һаа бодолтой ябая. Юун бэ гэхэдэ, Шобогорой хара бодолые мэдэхын түлөө, тэрэнэй намда һаймһаржа, хамагаа хэлэхын түлөө ши бидэ хоёр ямаршье холбоо харилсаагүй хэбэртэй болоод, уулзан, хөөрэлдэнгүй ябаха ёһотойбди. Тиигээд мүнөөшье хүнэй нюдэндэ харагдангүй тарая. Тэдэ тэргэшэ Дамбата бүлэг ерэхэ дүтэлөө байха, ши намтай эндэ байһанаа мэдүүлэнгүй, бэшэ хүндэ харагдангүй, түргэхэн ошо. Би гэр һахижа үлэһэн хүн хадаа, тэдэниие хүлеэжэ, эндээ байһууб. Тэрэ Бооржын адуушан айлда шамайе һаалта хээгүй, харин туһалһан байха гэжэ сэдьхэлдээ мэдээ һэм. Мүнөө эдэ үншэдые харууһан дороо эндэ асархадашни, Түгэлдэрни муу ябадал гаргажа ябахагүй гэжэ мэдэжэ байгааб. Эдэ һайн һайхан хэрэгүүдтэшни би саашадаа ходол нүхэршни боложо туһалхаб, этигээрэй,-гээд, Галтайхан Түгэлдэрэй гарһаа хүтэлэн, добын боори хүрэтэр үдэшэбэ.

Иимэ һайхан уулзалга болохо гэжэ һанаагүй ябаһан Түгэлдэр олиггүй ехээр баярлажа, сэдьхэлдээ ходол һанажа ябаһан нүхэрэйнгөө һайхан шарайень хараһандаа, хэлэһэн үгыень дуулахадаа, бэень хүнгэдэн, хүлынь тулгатай боложо, гэр тээшээ гэшхэлбэ.

 

ХОРИН ХОЁРДОХИ БҮЛЭГ

Агын найман эсэгын хуулиин захиргаанай Харгытын байшан соо ханха зайдан, абяа шэмээгүй. Энэ ехэ гэрэй уужам таһалга соо ахалагша зайһан Мухуугай Намжил ори гансаараа мантан шэрээгэйнгээ саана оглойжо һууна. Урдань табяатай үдхэн хара бэхэтэй шэл лагбанаа тэрэ харашоод, нэгэшье хүдэлэнгүй, бодолгото болоно. Энээнһээ урагша саарһа гуурһыень, бэхэ үдыень хуу бэлдээд, дансатай хэрэгүүдыень аятайханаар ябталан, шэрээ дээрэнь табяад, дээдын зургаануудһаа ерэһэн яаралтай яаралгүй бэшэгүүдые эмхилэн тааруулжа, гар табиха, харюу бэшэхэ гэһэн бэшэгүүдыень амяарлан хубаагаад, өөртэнь хэлэжэ, үгэжэ байдаг бэшээшэгүй болошоходоо, ноён зайһанай таһалга соохи шэрээ эмхи гуримгүйгөөр табиһан саарһан болон бэшэгүүдтэ дарагдашоо юм. Шобогорой үгэдэ орожо, Түгэлдэр бэшээшэеэ Намжил зайһанай алдаад, ондоо таарамжатай хүниие орондонь оложо ядаһаар байтарынь, хэдэн долоон хоног үнгэржэ, энэ захиргаанайнь байдал эзэгүй гэртэл үншэржэ эхилбэ хэбэртэй.

«Зай, яаха хээхэ гээшэбиб? Садаха гэдэхээ мэдэхэеэ болиһон дээдэ ноёд болон тайшаанар арад зонһоо алта мүнгэ суглуулагтыл гэжэ байна. Урбаанай Шобогорой гоё гоо үгэдэнь орожо, тэрээнтэй юу-хээ шэбир-һабир гэлдээд, ажалдаа оролдосотой, ухаатай сэсэн бэшээшэеэ алдажа, зүдэршоод һуунаб. Магад, абяа шэмээгүйхэнөөр Түгэлдэрэй хэһэн ябадалыень сагааруулжа, һөөргэнь ажалдань тэхэрюулхэм гээшэ гү?»-гэжэ Намжил зайһанай бодохотой сасуу газаахи хэрэлсы өөдэ хүнэй гараха дуулдаад, гэрэйнь үүдэн ехээр сэлигдэшэбэ. Нэгэ ута модо тэбэриһэн эхэнэр гэдэргээ хараад, тэрэнээ богоһо дээгүүр түршэгэнэтэрынь шэрэһээр гэртэ ороходоо, зайһанай өөрынь басаган Галтайхан болошобо. Басаганиинь уухилан аахилан, тэрэ хүндэ ута модоёо гэртэ шэрэжэ оруулаад, тэрэнээ эсэгынгээ шэрээгэй урдахи шала дээрэ түр-няр гэтэрынь хаяжархиба.

-Галтайхан яагаабши? Энэш юун гээшэб?-гээд, зайһанай сошожо, һууриһаа бодожо ядаһаар байхада, басаганиинь нюдөө түб түхэреэн болгожорхёод, шэрүүншэгээр эсэгэ тээшээ хаража, тэрэ модон тээшэ хургаараа заагаад:

-Та, аба, юу гайхаабта, һохор болошоогүй юм һаа, энэ оглёобо харагты, танина гүт?-гэжэ ехэл сухалтайгаар асууба.

-Үгы, теэд, басаган, энэшни… манай сарай соохи тэргымнай оглёобо бэшэ гү? Ши энээниие юундэ абаад орожо ерэбэш, намһаа һурангүй юундэ энээниие асарбаш? Аа, эрхэдээ шатажа, зоргоороо болоһон үхин гүш?-гэжэ бадашан асууһаар, үбгэн зайһан хүл дээрээ бодошоод, басаган тээшээ сухалтайгаар харана.

-Аба, энэ оглёобоёо таниба гүт?

-Таниба, дарханда миниил хүүлэһэн оглёобо.

-Та энэ оглёобые минии гэбэ бэзэт. Мүнөө аба наашаа үүдэндэ ерээд харагты. Тээ тэрэ тэргэ дээрэ мэдээгүй һогтуудаа хүлигдэшэһэн Урбаанай Шобогор энэ оглёобыетнай минии, оглёобын хүнды соохи алта мүнгэн хуу минии зөөри гэжэ намда хэлээ,-гэжэ Галтайхан хэлэбэ.

-Юун шүдхэрэй, энэ Шобогорой байба гээшэб! Энэшни минии нюуса зөөриие хулуугаа гээшэл! Басагамни, яажа энэ хулгайшаниие хаанаһаа барижа асарбаш?-гээд, зайһан нюдэеэ бэлтылгэн, шүдөө зуужа, нюдаргаяа зангидаад:

-Байзалши, хара мэхэшэн! Шамайе амидыгаар арһыеш үбшэжэ хаяхаб!-гэжэ шүдэнэйнгөө забһараар шииганан, Шобогорые харааба.

-Аба, энэ хүниие мэдэхэ һаа, һайса ойлгожо абагты. Энэтнай танай дүтын хүн болоод, хамаг нюусыетнай мэдээд, мүнгэ алтыетнай хулуухынгаа хажуугаар, ямаршье гэм хээгүй бэшээшыетнай худалаар хардажа, ажалһаань хаюулаад ябаһан хүн гээшэ. Үшөө энэмнай хулгайлһан юумэнүүдээ Хүйтэнэй эхинэй бүтүү шэрэнги соо хадагалдаг нюуса урса гэртэй байна. Үнгэрэгшэ һүни Шобогор намайе урижа тэндээ абаашаад, һамгамни боло, урагшаа Манжуур гарая, алта зөөреэр ядалдахагүйбди гэжэ хэлээ юм. Тэрэнэй бүхы нюуса ябадалыень мэдэхын тула би хэлэһэн соонь ябааб. Тиихэдээ түйсөөр дүүрэн хатуу арзатай ошооб. Хатуу арзыемни уужа һогтоходоо, бүхы нюусаяа: Будариин Шамбайн адуу хулууһанаа, өөрыень Бахалзуур Садаар алуулһанаа, Түгэлдэрые бэшээшэһээнь болюулжа шадаһанаа, тэрээнһээ намайе холодуулжа, намаар һамга хээд, тантай түрэл болоод, хориин тайшаагаар зууршалуулжа, таниие эндэхи тайшаа зэргэтэй болгохо нюуса бодолоо хуу һааяа, турьяа. Һогтоходонь, арай ёохон үргэжэ тэргэ дээрэ хэбтүүлээд хүлижэрхёоб. Хулгайлһан бүхы юумэнүүдыень мэшээг соо хээд асарааб. Хэрбээ үнэншөөгүй һаа, ошожо харагты!

-Юугээ хэлэнэш?-гээд, Намжил зайһан нюдөө бэлтылгээд, амаа ангайлгаад, басаганайнгаа хэлэһэн үгэдэ этигэжэ ядашана.

-Аба, та энэ гэмтэниие үмөөржэ, өөрөө гэмыень даалсахаяа һанаагүй һаа, энэ Урбаанай Шобогорые энэ доронь хинамжадаа абаад, мүрдэлгыень хэгты. Энэтнай һогтоод байхадаа, тантай нюуса хэлсээтэйб гэжэ үгэ алдаа. Тиимэһээ энэ Шобогороо олон хүнтэй уулзуулангүй, өөрөө түргэн шиидхэбэри абаха байгаат,-гэжэ басаганиинь хэлээд, хүнгэхэнөөр гэрэй гэшхүүрээр буужа, мориндоо мордоод, Хонин хушуун тээшэ табжархай гүйлгэн ябашаба.

Басаганайнгаа һөөргөөшье харангүй гүйлгэжэ ябашахадань, гэнтэ һэгээ орожо, мэдэрэл ороһон шэнгеэр толгойгоо үргөөд, Намжил ноён тэрэнэй хойноһоо:

-Энээнэйшни үрөөһэн оглёобонь хаанаб?! Үшөө хоёрдохи оглёобонь байхал!-гэжэ хашхараад, хүлэйнгөө үбшэлһыешье мартажархёод, хэлтэг ялтаг алхалһаар тэргын хажууда ерэбэ. Шал һогтуу Шобогор шүлһөө һайруулан, нүгөөдэ оглёобыень тэбэреэд, мэшээгтэй юумэ дэрлээд, тэргэ дээрэ унтажа хэбтэбэ.

«Холын харгыда ябадаг хүнгэн повозко тэргэдээ бүхөөр шагтагалха гэжэ зорюута улхан хүндытэй хоёр оглёобонуудые хүүлэжэ, хориин тайшаагай найрта бэлэг үргэхэеэ суглуулһан алта мүнгэеэ хэндэшье харуулангүй зосоонь хээд, тэдэнээ суургатай амбаар соогоо хадагалаа һэм. Энэ Шобогор тэдээниием хаанаһаа мэдэжэ хулуугаа гээшэб? Эхэнэрэй альбан мэхэ арзын охин хоёр ямаршье сэсэшүүлэй үгэ алдуулха, ямаршье хүдэр эрые хүлһөөнь унагааха хүсэтэйл байна даа. Энэ басагамни дан лэ тогоонойнгоо гэр сооһоо гарахаяа болёод, архи нэрэдэг байгаа юм байна. Басагамни арзаар Шобогорые һогтоожо, бүхы муу муухай ябадалыень мэдэжэ абаба. Иимэл хадань энэ Шобогорой арһыень хүндылжэ, гэмыень хэлүүлээд, гар хүлыень холоодхолжо, түрмэ шорондо хааха ябуулга хэхэмни»,-гэжэ Намжил зайһан сэдьхээд, баруун тээһээ, Боомой араар ерэжэ ябаһан сагаан моритой хүниие даллан дуудажа ерүүлээд:

-Шамайе Хялын эхинэй Тэмдээгэй Данжин гэжэ танижа байнаб. Ши Агын хойто бэеын хотондо ошожо, Тобын Түгэлдэр бэшээшэдэ, тэргэшэ Дамбада, хара Дарханда, Манжуур Дугарта дары түргөөр захиргаанай гэртэ ерэг гэжэ намайе захиржа байна гэжэ дуулга,-гэжэ ахалагша зайһан хэлэрхүү Тэмдээгэй Данжинтай гансаарданги үедөө дайралдаһандаа зүрхэ алдан хэлэбэ.

-Ээ, энэ оглёобо тэбэреэд, тэргэ дээрэ хүлигэтэй унтажа байһан хэн гээшэб?-гэжэ Шобогорые таняашье һаа таняашаангүй боложо, Тэмдээгэй Данжин шоглон асууба.

-Ши, Тэмдээгэй Данжин, энэ хараһанаа үлүү үгэ болгонгүй, түргэн ябаад, тэдэнэртэ дары дуулга,-гэбэ Намжил зайһан.

Тэмдээгэй Данжин яаралгүйгөөр мориёо байраһаань хүдэлгэжэ, хойто хотон тээшэ хашан сагаанайнгаа амые залаба.

Иигэжэ агынхидай Тобын Түгэлдэр бэшээшэеэ муу хардалгаһаа мулталжа, һайн мүртэнь оруулжа байхадань, Хүрин зайһан түрүүтэй адуун-шулуунайхид, тэндэ суг хамта Түгэлдэртэй ябаһан Тумаа Баахандай хоёр туһалагшанарынь миин байнгүй, Будариин Шамбайн үхэлэй гэмтэниие оложо шадаба. Үгы болоһон моридоо нэхэжэ, наншалдахаяа һанаһан адуушанда диилдэхэ болоходоо, тэрэ һүни Урбаанай Шобогор Бахалзуур Садые тухиржа, Шамбайе бахалуурдуулжа алуулһан байгаа.

Гэмээ мэдэгдэжэ тушаалгуулха болоходоо, Урбаанай Шобогорой заабаряар хилэ дабажа, хари гүрэн тэрьедэһэн, ородой хилын харуулай хасагуудай хойноһоонь намнаһан, тагнуул табижа, тэрэниие барижа һөөргэнь асарха ябуулга хэжэ байһан тухай гэршэ баримтануудтай бэшэлгэ мэдээнүүдые Ошорой Тумаа шүүлингэ Нагуудайн Баахандай бэшээшэ хоёр удангүй ахалагша зайһанда асаржа үгэбэ. Хамаг юумэнэй элирхэдэ, Түгэлдэр хуушан ажалдаа орожо, Урбаанай Шобогор түрмэ шорондо һууба.

Харгытын адагай уужам талмайн добо дошонуудта нүхэнүүдтэй охотноонууд зундаа зулзагануудаа тэнжээгээд, мүнөө үбэлэйнгөө хоол сүлөөгүй бэлдэжэ, набша ногоо, бүйлөөһэн болон шүүрнүүдэй һалаануудай хоорондо хабшуулан суглуулжа, тэдэнээ наранда хатаана. Бээлэйн зэргээр обоолһон тэдэ хүеэгүүдынь һархяаг шэнгеэр харагдана. Зарим хулганаанууд ургамалнуудай болон ногооной улаан шара үндэһэнүүдые зуугаад, уута тээшээ гүйлдэнэд.

Үдэр хоногой үнгэрхэ бүхэндэ наран орой гарадаг, үдэр эли бодо богони, үдэшэ үглөөндөө газаа һэрюун байдаг болобо. Хадын арын хуһан модоной набшаһанай нэбшын шарлахадань, нуга талын сэсэг ногоон хагдаржа, намарай ольбоной бууһые гэршэлнэ.

Түгэлдэр бэшээшэ тушаалайнгаа гэрэй үндэр хэрэлсын табсан дээрэ гараад, толгойгоо һэргээн, сэбэр агаараар амилжа, тала дайдаяа хаймадан, намарай шэнжые адаглан зогсоно.

«Зай, иигээд лэ, богонихон зумнай үнгэржэ, намарай ольбон эхилбэл даа. Охотнооной хүеэгээ дороо татаа хада, саһа багатай дулаан үбэл, аянай шубуудай доогуур ниидэжэ, тарганаа орхёо хада, ута намар болохонь бэшэ гү?»-гэжэ Түгэлдэр сэдьхээд, хоёр гараараа ташаагаа тулажа, ууса матаргайгаараа бэеэ мушхан, нюрганайнгаа шалаае гаргаба. Тиигэжэ тэрэ толгойгоо һонор, бэеэ хүнгэн болгоод, саарһанайнгаа дууһашагүй ажал үргэлжэлүүлхэеэ байшанайнгаа үүдые шамдуухан нээгээд, гэртээ оробо.

 

ГАРШАГ

ТҮГЭЛДЭРЭЙ ЭДИР НАҺАН

Нэгэдэхи бүлэг …………………………………………………………

Хоёрдохи бүлэг …………………………………………………………

Гурбадахи бүлэг …………………………………………………………

Дүрбэдэхи бүлэг …………………………………………………………

Табадахи бүлэг …………………………………………………………

Зургаадахи бүлэг …………………………………………………………

Долоодохи бүлэг …………………………………………………………

Наймадахи бүлэг …………………………………………………………

Юһэдэхи бүлэг …………………………………………………………

Арбадахи бүлэг …………………………………………………………

Арбан нэгэдэхи бүлэг ………………………………………………….

Арбан хоёрдохи бүлэг ………………………………………………….

Арбан гурбадахи бүлэг ………………………………………………….

Арбан дүрбэдэхи бүлэг ………………………………………………….

Арбан табадахи бүлэг ………………………………………………….

Арбан зургаадахи бүлэг ………………………………………………….

Арбан долоодохи бүлэг ………………………………………………….

Арбан наймадахи бүлэг ………………………………………………….

Арбан юһэдэхи бүлэг ……………………………………………………..

Хоридохи бүлэг ……………………………………………………………..

Хорин нэгэдэхи бүлэг …………………………………………………….

Хорин хоёрдохи бүлэг ……………………………………………………

 

 

 

 

 

Батожаб Цыбиков Шэтын областиин Агын Буряадай автономито округой Урдо-Ага нютагта 1932 ондо түрэһэн юм.

Б.Цыбиковой бэшэһэн «Дайнай үеын эхэнэрнүүдтэ алдар соло» гэһэн шүлэгүүд, «Балжан хатан», «Үүдэн-Сүмэ», «Юһэн хобоогой аршаан» гэжэ домогууд, «Согто-Уулын сууряан» гэжэ туужа, «Байгал» журналда, «Буряад үнэн», «Толон» гэжэ һонинуудта хэблэгдэһэн байна.

Уран хүн Бато Цыбиков