Лубсанай Оюунсэсэг. Конкурс «Үргэлжэлhэн уран зохёолой үзэсхэлэнтэ үзэгдэлнүүд»

Работы конкурсантов

Монголой буряадуудай яряанай хэлээр бэшэгдэhэн

Үгүүлэл

Ширхээс Дэжид

Хараха нюдэнэймни баясал болоhон

Харюусаха үгэнэймни бахадал болоhон

hаншаг сайжа бууралтаа үгы

hайхан сэдьхэлтэ ижии бурхамни

Ижииеымни хэнэhээ уг унгитайб гээhаа …

Мүнхэ хүхэ тэнгэриhээ хүйн холбоотой харишагүй тэнгэрлиг ехэ заяата хүмүүнэй hалаа hабари боложо мүндилhэн эхэмни XX дохи зуун жэлэй 36 оной хабаршагаар Ширхээс (Черкес) Цэрэндоржындо үри бэень болон түрэhэниинь удха ехэтэй.

Ширхээсээрээ нютагтаа алдаршаhан Оргодой бодонгуд угай Сэмпил гэжэ айлай гал гуламтын залгаадhан нагаса абамни угтаа урагша хойшогүй “Айлай ганса хүбүүн үри” боложо тогтоhон юумэ байха. Сэмпилтэн олон үхибүүши hубарюулан гаргаhаншье hаа тала дээрэ тарбажа ябаха хубитай ганса хүбүүн үри тогтоhониинь эгээл нагаса абамни байгаа. Үри бэеын заяан дутахань гү! гэжэ hанаха тухайдал байhан байха, Зандуури гэхэ хүгшэн нагаса абатандамни. Хүгшэн нагаса ижиимнай хадаа 11 хээлинтэ боложо олон үри бэе гаргаhаншье hаа булта ла яагаад бда? эндэжэ, газар шабхадажа галзуурахын дайтай байтарань золотой ло хүбүүн үри заяагаа хадаа. Юртэмсэдэ хүнэй хуби табисуур гээшэ ондо ондоо эрьестэйшье hаа минии хүгшэн нагаса абатандам хари холын кавказын зонhоо таhарhандал адли том мантан хамартай, торнюун hайхан бэетэй хүбүүн заяаhаниинь минии ижиимни аба-Цэрэндоржо нагаса абамни байгаа ла.

Нэгэтэ, Сэмпилэй hамган хүнгэршэ хүүгэдэй шашхаан бии болоходо Хэн бэ? Юн бэ? гэлсээн болоходо хүй хүндэhэн эхэ: “Ширхээс лэ байна” гэжэ шэртэhэн нюдээр шэрүүн харасагаажа, hанги набта юумэндэ орёомор болоод ороной мухалай руу шэдэн hагад шэлжэрүүлэн харюусаба ха. Минии нагаса абамни иин домнуулаад Ширхээс боложо тогтобо. Тэрэ гэhээр түрэhэниинь 1905 он байжа, СССР гүрэнэй Шэтэ мужын Агын районай Сокто Хангилда тоонто тушаhан удхатай.

Ширхээс хүбүүн ширхеэр үдэбэ. Мэдээжэ, аба ижиингээ гар дээрэ үдэжэ хүн болоходоо мал ажахыгаар эрюусэлдэхэ, гэр оронойшье, бэшэшье ажалда дүришэжэ, айл аймаг, ахамад зоной үгэ hургаал дуулажа эрэ бэедэ хүсэбэ ха. Ага нютагай урда үзүүртэ байха Хоёр Тариин баруун Тариhаа басага шэлэжэ:

Шэг шарай сэбэртэй

Сэхэ үндэр нюрагатай

Намсарайн бага басаган Лубсанхандые

Наhанайнгаа нүхэрөө бологоhон гэхэ. Тэдэ айла болоhоор Түгдэмжамса, Бадма, Борхүбүүн, Дэжид, Сэндэм гэжэ үхибүүдтэй боложо тэдэ зон “Ширхээстэн” гэжэ нютагтаа алдаршаhан бэлэй.

Бэшэгшэ бээр би, арбан дүрбэтэй-томохон болотороо нагаса абатаяа байhан хадаа нагаса абаяа мэдэдэгби. Хари нагаса ижиигээ мэдэдэггүйб, багадамни гээгдэhэн байна. Гээшэ hаа, нагаса ижии тушаагаа нэгэ иимэшэг юумэ бүүрэ түүрэ тухайлдагби. Минии дүрбэ, табтайхан байхадамни нагаса ижиимнай хирпиисэн пеэшэнэйнгээ баруун талын орон дээрэ унтадаг, хэбтэдэг байгаа. Мүнөө ойлгомторходомни, бэень үбдөөд хэбтэридэ ороhон байгаа гээшэ ха. Орононойнь урдахи сандали дээрэ урагшань харуулhан модон тэбхээнсэг табяад, онгорхойеынь халхалжа эрьеэн бүдэ унжуулаатай, досоонь аяга, ура тагша байха. Тэдээхэн соонь үрмэ зөөхэй, хилээмэн даа, айрhа ээзгэй хээтэй. Тэрээндэнь минии нюдэн ходо ло торохо. Нагаса ижиимни тэрээхэнhээ абажа үгэхын тулада заалhаа, тэмээ хүтэлээд алхажа ябаhан хүнэй зурагтай шаазан аяга соогоо шээлгээд харюу баридаг hэн. Саб сагаахан аяга соонь хулаhан шарахан шээhэеэ шааяса шээжэ, тэрээнэйнгээ эрьелдэхынь hонирхошоод аягаа табихагүй байхадамни: Мухаа! гэжэ нэгэ дуудаад, хоёр дахяа дуугарша:  Басагамни, аса даа гэжэ мээхэйлhээр халуун шээhымни абаад гудамхижа орхидог hэн. Жаа хүүгэдэй шээhэ үлэн дээрэнь уухада бэедэ hайн гэжэ мүнөөшье хэлсэhээр, хэрэгсээhээр лэ байна. Тиигэжэ үлэншье hаань, бэшэшье hаань уудаг байhан байгаа гээшэ. Хожом томо болоод мэдэхэдэм уушханай үбшэнөөр галгиhан байгаагшэ hэн. Иимэ лэ ижиин удха узуур болоно бди.

Буряад зон үхэр гээшэ малые үлүүсэ ехээр үдхэжэ, hү hаалиинь hаажа абаха, зөөхэй тоhо сохихо, иилүүлэхэ буйлуулаха, айраг тараг эhеэжэ архи хорзо нэрэхэ, аарса сагаа бусалгажа айрhа ээзгэй, хоймог хайлмаг, хурууд хуймадха хэхэ амаргүй ехэ ажалые бүхэрюулдэг байгаа гээшэ. Энэ ехэ ажалай дүри hууха басагад миин юундэ хаража hуухана hэм, эхэеэ дахаhаар минии ижиишье hураhаниинь ойлгосотой. Нагаса ижиимни табын табан үхибүүши (юрэ, олы гаргаhан гэдэг) гаргажа үтэхэhэншье hаа ёоложо ёгшожо hууха бэшэ, үдэрэй наратайда үридэжэ ажлаа хүсэлдүүлдэг байhаниинь шуранайхи гэе.

Эдеэ унда бэлэдхэхэ, эдэ болгожо элдэб араhа хүдэhэ халимнаха, хальhалдаха, угааха, hэгсэрхэ, шүүлэхэ, эдеэлхэ, хатааха, элдэхэ, мушхаха, нюхаха, татлаха, эльгэ дэлюү түрхихэ, сагаа тараг эльбэхэ, сайн шаараар шабшаха, шиигэлхэ гээд лэ хэхэ ажал мундаа үгы. Эдеэлжэ, эдэ болоhон хүдэhэн, нэхы, халсагай, хахидха арhануудаар хурьган, эшэгэн, томо бага дэгэлнүүши оёхо hаа, тугал буруунай араhан дабхасууд (нэмэргэ)-ые бэлэн бологохо hаа үбэлэй хүйтэн, хабарай хагсарга, намарай мүлюундэ эгэлдэргэлжэ үмдэхэ энгэртэй дэгэл, hамган, басаганшье дэгэл, борхобшотой, борхобшогүй туруунууд, хүдэhэн, хурьган, хүбэнтэй, халимдар бээлэйнүүдые хүрэтэр, утаhан бэhэ, улаан залаатай малгай, эрмэгтэй гутал, эгээ хүнгэн ябаган гуталшье, сайнай туулмаг, сахарай саб, хурьганай нэмнээ, бойлтрого, хабидаа гээд лэ элдэбын юумэ юхөөгөө өөhэдөөл хэдэг байгаа лда.

Нагаса абадамнишье наада захань гэхэдэ, туулмаг тушаа, дүрөөбшэ, дэбhэн, дүрөөгэй hура, ганзага, намюурга, хүмэлдэргэ, хазаар, шүдэр, ногто, боожо, мушхамал, татлага, уяа, түриин боолтошье, түнгын ооhоршье гээд лэ тэргэ шарга даа, дала хорёо, шүргэ хуhамаг, үйhэн түйсэ, үхэг ханза, модон тэбшэ, мохоорхын хайрасаг, хурабшын түйсэ, үhэнэй туйбhаа эхилүүлээд хэхэ юумэн хуу хэлсээтэй. Ахы амидарал, ажабайдалдаа эдэ болгониие эгээл уюун ухаанай хүсээр тушаа бүридэнь тон hайсаар тааруулжа хэдэг hаа хүбүүдүүдэншье hажаалдажа hураа гэе.

Нагаса абамни хэhэн ажалдаа үнэншэ шударгы, сухарилтагүй туйлбаритай, Улас гүрэндөө нэрэтэй зэргэтэй “Хүдэлмирэй баатар” сулатай ябаhан хүн. Минии мэдээ орохоhоо ло хойшо ото мала дахажа, өөрэйн гэhэн арбин ехэ мэдэлиг туршалгаараа туйлhан гээшэ. Социализмай үе сагта, Баяндун нэгдэлhээ табан hарын 15-д гээд лэ малаа абаад (тэрэ жэлэ ямар мала абанаб, тэрээгээрээ үхэр, хонин гүүртэ гэхэ) гүүртээр ото абажа ябаhаар Монголой зүүн хизаар Эрээнцавын “Мандал бааза” гээшэдэ СССР гүрэнтэй хэлсэhэн гэрээгэй ёhоор тарга хүсынь зуунай зууhаа үлүүсэ таргалуулаад тушаагша hэмди. Минии нагаса абатан, хоёр нагастамни булта гүүртэшэн зон байгаа лда.

Биитнайшье баhа гүүртэшэн боложо халта үзэгдөө. Арбан хоёрхон наhатай, дүри дүришэл муутайхан амитан хабарай табан hарада 1200 хонитой, 300 үхэр абаад нагаса аба, Бадма нагастантаяа дахасалдаад ябабаби. Гүүртэдэ ябаха гээшэмнай амаргүй лэ ажал байгаагшэ hэн. Шатама халуун наран, ууяма газар дайда, хуйларhан хара hалхин, хүйтэн уhабхи бороон, хүхэ hаарал шоно гээд лэ үрдилдэхэ юумэн ехэ. Эгэл энээхэн гүүртэдэ ябаhан тушаагаа “Гүүртэдэ” гэhэн нэгэн поэмэ-ирагуун найраг бэшээ бэлэйб.

Тиихэдэ нагаса абамни “БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар тууварчин” гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ 1963 ондо хүртэhэн ябаа. Уласай баатар болоходонь минии нагаса ижиин аша туhа, хүсэ нэмэри ехэ бии ходо hанагшаби. Болодог hаань, хоюуландань “баатар” соло үгэhэнhэй гэжэ. Юундэб? гэхэдэ: Нагаса ижиимни халуунда халажа, хүйтэндэ хүрэшэ, зобохо зүдихэдэнь адли ла зүдөө гэжэ ойлгодог ушарhаа. Энэ сагай бэшэ зондо адли хабаатай болоно, Тиимэhээ түрэ засаг анхаралдаа абаhэй!

Монголой нэрэтэ ирагуун найрагша О.Дашбалбар: Амдиидаа бэе бэеэ хайралая гэжэ нэгэтэ хэлэhэниинь миинтэ бэшэ лэ. Арадай хошоо ониhон үгэдэшье: “Урамынь хухаланхаар Уусынь хухала” гэhэн байдаг тула юрэ бодолсохоор …

Нагаса ижиимни, улаан хургы зэмсэгтэй, хара бүдэ гадартай hамган дэгэлынь ижииhээмни намда үлхээгдэжэ ерэhэниинь hайхашаалтай. hаяшэг даа, ижиимни дүү басаган Сэндэм абгаймни манайдаа хүрэшэ ерэбэ. Би тэрэ үедэнь нагаса ижиингээ нөөхи дэгэлынь гарагаад өөртөө дэгэл эсхэжэ байбаби. Абгаймни хаража байтараа гэнтэ обёоржорхибо болотой: Наадхи дэгэлшни минии ижиин дэгэл гээшэ гү даа? гэбэ. Харюу үгэ үгөө үды байтарни, саб барижа абаад ла: Баарhан даа, ижиимни үмдэжэ ябаhан дэгэл гээшэ лда гэhээр захынь үндэжэ, хэды дахин бүхэрюулжэ эльбээд, нюдээрэнь нёлбоhон сиилэгнэжэ, хоолойнь зангирба. Абгайгаа хараhаар байтараа миниишье досоо ая үгы боложо дахалсалдахаа аядабаб. Юрэ лэ нэгэ тиимэшэг болонтожо өөhэд зуураа нёлбоhон эзэлүүдгүй унаhаар hугшаралдаба бди. Хүнэй оршолондо түрэhэн юумэ хойно аба эжы хэзээдшье мүлюухэй, хүндүүлхэй, хүмэрихээр байдаг байнал даа, ото ло.

Ширхээстэн, хоёр хүбүүн, гурбан басагатай айла байбад. Ехэ хүбүүниинь Түгдэмжамц, удаахи хүбүүниинь Бадма, басгадайнь ехэнь Борхүбүүн (Борхүү), дундахи басаганиинь-минии ижии Дэжид, отохон басаганиинь Цэндэм (Сэндэм) болоно.

Ширхээс Түгдэмжамц гээшэ гүүртэшэн хүн байhэн. Нагасамни Дашбалбар hомоноhоо hамга абажа гэрэ бүлэ болоhон. Тэдэ 2 хүбүү, 2 басагадтай айла байгаа. Балжмаа абгаймнай үндэр нариихан бэетэй, сэбэр hамган. Үhэеэ  голооронь хоёр хахалаад норгожо байжа жэншэдгүй нягтаар hамнаад, таhа эльбээд гүрэдэг hэн. Пулаад гү, малгайгаа абахадань имагтал хоёр хахалбари гэзэгэнь гоёороо байжа байдаг бэлэй. Үhэ гэзэгэеэ hэгсылгэхэ, аршагүй байхые нэгэшье харуулжа байгаагүй юм.

Буряадуудай үмэдхэл эрмэгтэй гутал оёдогоороо нютагтаа алдартай нэгэн. Зээ басаган Балданайнгаа Батзулда гутал оёхо бүхы аргаяа заажа hургаад гээгдээ гэлтэй. Тэрэ басагамнай мүнөөшье буряад гутлаа оёhоор. “hураhан юумые hураар боожо болохо үгы” гэжэ энэ даа.

Нагасамни басаган дүүдэйн тухайда ойлгосо багатай байба ха. Нэгэтэ зунай hайхан үдэр үүдэниинь сэлеэтэй газаахи газар дайда нэбтэ шобто харагдаж байба гэхэ. Тиигэтэр нагасамни, үй гарантай гүйжэ ябаhан дүүдэйнгээ үүдэн харалдаа ошоод шээжэ байхадань гэнтэ тонгогод гэжэ харажархёод: “Ижии, ижии! Дүүдэймнэй ото зурагар мухартай байна лээ” гэжэ hүхирhөөр орож ерэбэ гэхэ. Мэдээжэ, эхэнь лэ юумэ хойно хүхеэлhэн бэддаа. Иигэжэ нагасамни, хүбүүн дүүдэйн борбооhоо ондоо юумэ хаража үзөө үгы байhан юумэеэ хаража гайхал боложо гэлииhэниинь  тэрэ хадаа. Эндэhээ, буряад хэлэ-аялгын уран ирагуу, ойлгосотой, няалданги хэлсэдэгынь ойлгомторжо болохоор. “Ото зурагар” гээшэнь онсогой тудхаhан шанартай үгэ болоно. Энээни хэлэhэн хүниинь дүрбэ, табан наhатай нэгэн байба хадаа.

Ширхээс Бадма (баабай нагаса гэжэ маанадтаа алдаршаhан): Мүн лэ гэрээрээ малшан зон байгаа. Дашбалбарhаа Шарын Лувсамаа гэжэ абгайе hамгаяа болгожо асарhан. Ехэ, бага хоёр бэреэд манай гуламтада орожо, нагаса нартамни наhанайнь хани нүхэр болоhон юумэд. Эгээл бэри зон ямар байха ёhотойб, тэрэ гурим ёhые эрхимээр хүсөөхэ гэжэ мэрииhэн, баhашье зүдхэhэн гэлтэй. Гээшэhаа, нэгэ hанаан намда бууна. Нагаса эжымни гээгдэхэдэ, нагаса абамнай гансаар үлэхэдөө буряад зоной заншалаар бага хүбүүнэйдөө орохо баатай болобо ха. Мэдэсэтэй, асаруулаха ёhотой.

Теэд эд зөөреө хоёр хүбүүдтээ хубаагаа байна. Энэ тухайгаа хожом хойно даа, минии томо болоhон хойно Лувсамаа абгаймни нюужа байжа иижэ хөөрөөгшэhэн: Хадам эжын гээгдэхэдэ хадам абатанай зөөриие хүбүүдтэнь хуби болгожо хубаагаа hэн. Тиихэдэ Балжмаа абгай (хадам ахайнгаа эхнэрые хэлэнэ) хадам эжын гоёы даа, нэгэ пулаад үлүү абаа hэн гэжэ ехэдэ урмагүйгээр нэхэнги хэбэртэй, нэгэ пулаад булимтаруулhан шэнгеэр хэлээ бэлэй. Энэнь хадаа үлүү дутуудаашье бэшэ юумэ, аба эжынгээ зөөриие хубаалдажа, үе наhандаа үрхэлжлүүлэн абажа ябаха гэhэн хатуу дүримтэй адлишуу аад ла юумэн хомор ло hэн бэддаа гээшэhаа, тархиин гоёхындаа сэсэгтэй пулаад булимтарша абаад тархяа бооходо дуран ла. Тиихэдэ, аха заха хүнэй урдуур орохо үгы тула Лувсамаа бэри хүлеэжэ, Балжмаа бэри ехээрээ булимтараа гэжэ ойлгоё. Лувсамаа абгаймни, тэрээхэн hанаагаа наhан соохноо хадгалжа ябаhаниинь хөөрихэн гээшэнь. Шэнгэлэгэй үүдэндэ шагнаашань би байба хаб. Хожомоо энэмнай хоб бэшэ, намтар түүхэ болобо гээшэ. Эндэ аха заха, дэс дугаар харуулагдана. Манай хоёр бэреэднэй ехэ ута наhалажа, маанадтаяа удаан байгаа hэн даа.

Миний түрэхэм абатан, баабай нагасындамни нэгэ хүбүү, нэгэ басагаяа үргүүлhэн юумэ. Аба эжы хоёрни: Үтэлэхын сагта хүлөө хушуулаарайгты! гэжэ хайралаад үгэhэн юумэ байха. Басаган дүүдэймнай дүрбэтэйхэн байхадаа гээгдээ. Лувсамаа абгаймнай тэрээхэн басагаяа яри яриhаар гээгдээhэн даа. Лубсамаа абгаймни намдаа дүтэрхы, hай hанаатай, элдэб нюуса юумэеэ ходо хэлэдэг, hаймhаруу хүгшэн байгаа бэлэй. Нэгэ жэлэ айлшаар ерэжэ хотодо үбэлжэхэдээ хэлэбэ: Лубсан Дэжид хоёрые харахадаа ла айдаhамни хүрэдэг. “Үргүүлэхэ үри бэе хэгты” гэжэ үгэhэн басагыень алдажархёод … гэжэ хэлээд лэ уйлагша hэн, баарhан. Мүнхэжөөн ахаймнай аша зээнэрээ хараад байжа байдаг. Үшөөшье нэгэ дүү басагым Аюуш абгындаа үгэhэн. Абатамни, яагаа hайхан сэдьхэлтэй зон байгаа гээшэб гэжэ ходо hанадагби.

Бортоон Баатарай Борхүбүүн (Боро абгай): Ширхээс Цэрэндоржын 5-н хүүгэдэй эгээл дундахи хүүгэдэнь Боро абгаймнай болоно. Боро абгайеымнай улаа нарайдань нютагайнгаа Бортоон Баатар гэжэ айлайда үгэhэн байна. Тэрэ гэhээр абгаймнай мүнөө 80-аадтай боложо ябана. Хайшан гэжэ айлай болоhоноо нэгэтэ иижэ хөөрэhэн юумэ: Доржо аба, Ханда эжы (Цэрэндорж, Лувсанханд гэжэ нэрэтэйнүүд) хоёрой гэртээ байжа байтар Баатар ахай, Сэмжид hамгантаяа хоюул: “Зургаа наhатай басагаяа мориндо шэрүүлээд алдажа орхибобди” гэжэ бархи табиhаар ерэбэд гэхэ. Аба эжы хоёрой сэдьхэл хүмиршэ хайралаа юумэ бэддаа, эжы hанаата боложо байтараа: “Намаhаа нэгэ юумэн унааhаань абаарайгты!” гэжэрхибэ гэхэ. Тэдэ зон бусаа хадаа.

Тиигэжэ байтара удаараншье үгы нэгэ мэдэхэдэ хээлинтэ болошонхой байба гэнэ. Түрэбэ ха, басаган гараба. Тиин байтара нэгэ үдэр Баатар аба: “Басагаяа абахамни” гээд хүрэшэ ерэбэ гэхэ. Аба тархяа эльбээд лэ, угаа абяа гарадаггүй хүн, нэгэшье абяа гаранагүй гэхэ. Эжын hэмээр хараашалахадань таг ла хадаа. Тиихэдэнь, ижиимни хэлэhэн үгэдээ эзэн hуужа, hара болоо үдыхэн ургай hүеэ хүхэжэ байhан улаа нарайхан үри бэеэ нэгэ хүхүүлээд, нэгэтэ үндээд, хүйтэн мүлюун сагаар ходоог тэргэдэ hуулгаад ябуулhан гэдэг. Иигэжэ, Бортоон Баатарай басаган гүүлэжэ, Баатар абынгаа нэрые нэрлүүлhээр таби жаран зон болоод ябана бди гэжэ Боро абгаймнай хүхюутэй хөөрэжэ байна. Боро абгайhаа хойшо минии ижии Дэжид, Сэндэм гэжэ басагадууд гараhан байна.

Энэ хадаа, эхэ хүнэй энэрхы hайхан хоёр hалаагүй сэдьхэлэй нангин ушар юумэ даа. Хоёр түнтэгэр хүбүүдтэй байhан айла нэгэ ханхинаhан басагатай байха талаангүйшье hаа, айлай гуламтада үхин үриин зулай үндүүлжэ, хүмирhэн сэдьхэлынь дэбтээнhэндээ хожомыншье, оройдоошье таталдяагүй зон бол минии нагаса абатамни байгаа.

Ширхээс Дэжид (бэшэгшэ минии ижии): Ижиимни, Монголой hайхан ороной зүүн хойто хизаар нютаг Дорнод аймагай Баяндун hомоной “Хайрхан шибэр” гэжэ газарта хүй дараhан хүхэ шулуун тоонтотой хүн. Ижиимни бага наhаяа түхэреэн hэеы гэр, тэбхэр модон гэр-байшан, дэрбэhэн бүдэ майханай али алин соонь үдэжэ үнгэргэhэн гээшэ ха.

Буряад ёhо заншалаар ижиимни, өөрэйнгээ ижиие hажаажа дахасалдаhаар утаhа ээрэжэ ура хэхэ, шүрбэhэ томожо ниитхэ томохо, үбэлэй сагта гэдэhэ аршалсаха, хабартаа эдихэ үүсэ бэлэдхэхэ, зун боломсоор сабшаланда гараха, үбэл зунгүй лэ малаа маллалсаха … гээд лэ үдэр hүниин тохёолготой үрдилдээд лэ сүлөөгүй лэ ябаа hэн бэддаа.

Арай горьтойшог болоходоо үетэн нүхэдөөрөө үлир мойhондо, үбhэ хулhанда, мангир таанада, хибhэ гүгэhэндэ, үдэшэ боломсоор хоргодоолсохо, шүүрэ шэдэхэ, түүдэг галай туяанда түхэреэлдэн хүтэрэлдэжэ дуулалдан дэбхэшээлдэжэ молсог зүрхэеэ хүгжөөн хатардаг байhан гээшэд. Минии аба Лубсантай ехэ багашагаар ниилэжэ, 11 хээлинтэ болоhоншье hаа мүнөө 6 хүүгэдүүдэнь хуу айла болонхой ябана бди. Минии ижиимни сэбэрхэн шарайтай, сэхэ гоолиг бэетэй “нютагтаа гоёхон басаган” гэгдэжэ ябаhэн.

Ижиимни, Баяндун нэгдэлэй эблэлэй гэшүүн, залуу hаальшан байhан. Энэ тушаа, манай нэрэтэ зохёолшо Жамсаранай Лодой Дорнод аймагай “Дөл” сониной газарта ажаллажа байхадаа сурбалжлага хэжэ “Залуу насны жавхлан” гэhэн тэмдэглэл соогоо: “Байгал хэдий ширүүн ч гэсэн Баяндунгийнхан хөгжилтэй нь аргагүй, тэгэлгүй ч яахав дээ.

Торгон гадартай шилүүсэн малгай дээр улаан залаа намируулан элдэв өнгийн хоргой туузаар өнгө тааруулан оёсон эхнэр дээлтэй залуухан авгай нар, охидуудаас гадна  энгэртэй нударгатай дээл дээр хурган малгай сөхөж, эрээн луу сийлсэн мөнгөн хутгаар гоёсон залуухан хөвгүүд Наранбулагийн тал талаас нэгдлийн тэргүүний залуучуудын чуулганд оролцохоор ирцгээж байв. Эд нар цөмөөрөө тэмээ унажээ гээд … тус чуулган дээр нэгдлийнхээ ажил хөдөлмөрийн амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж улмаар аймгийн нийт залуучуудад хандан уриалга гаргав. Мөн Баяндун сумын тэргүүний залуучуудыг шагнах ажил явагдаж хоньчин Жигжидийн Жантар, малчин Цэгмэдийн Баатар, анчин Галсаны Долгор, үхэрчин Тэхийн Пүрэвсүрэн, саальчин Цэрэндоржийн Дэжид, Дашнямын Ханд, эмнэг сургагч Артаа, Чимиддорж нарыг болон олон залуучуудыг шагнав” гэжээ. Энэ тухай   тэмдэглэлые 1960 ондо бэшэжэ сониндо гаргаhыень ижиимни дүү Сэндэм мүнөөни болотор хадгалажа ябаhанаа намда тэрэ сониной хайшалбараа үгөө бэлэй. Тэрээнэhээ иин абажа дурадхабаб. Минии ижиим залуу хүбүүд, басагадаар адли ажал хүдэлмэреэ сэгнүүлжэ ябаhан тухай баримта ийн байдаг байна. “Саhан дээрэ мүрэтэй Саарhан дээрэ нэрэтэй” ябаа байна гэжэ hанахадаа энэ бэшэгые ижиидээ абаашажа харуулаад, нюурынь хараад hуушалтай бэлэй.

Ижиимни, 46-хан наhандаа эндүү байдлаар гээгдэжэ, маандаа орхиhоншье hаань айлай ехэ басаганай талада хэды дүүнэдээ шэрэhээр эды хүрэбэ гээшэ хаб. Дүүнэдээшье, өөрэйгээшье асаруулахадамни хани нүхэрэймни аша туhа ехэ байгаа hэн.

Минии ижии, наадаанша, нарьяанша, хүн зонтой, хүхюутэй хүн байhан. Мэдээжэ хаража hуугаад заагаад байха үгы, харахан багаhаамни лэ энэ тэрэ ажалаа хэжэ байха зууртаа ла таарhан ониhон, сэсэн сэлмэг үгэ, али хэрэгтэй бологониие хэлэжэ үгэгшэ hэн. Заримаhаань хэлэхэдэ: Эрэ нүхэрээ харадажа байлтагүй юумэ. Хардаhанаhаа боложо амидарал тэгшэ ябахагүй гэжэ hургадагhэн. hууха хүнээ hайса мэдэжэ шиидэхэ хэрэгтэй. Нэгэ лэ hуугааhаа бусажа ерэлтэ үгы гэхэ. Хари, ижиимни энээхэн үгэ дэмы нэгэ үгэ бэшэл байгаа hэн. Бусажа бү ерээрэй, ошоол хадаа ошоош гэhэн хадань тэрпиихэ хэрэг гарадаг ла гээшэ. Тиимэhээ би хариха, hалаха тушаа бодожо ябаагүй, сэдьхэл амар тайбан ябаhан хүмби. Нүхэрни хэнэhээшье дээрэ, хари холоhоо абаhан намайгаа хүүгэдүүдтэймни гурба тэрижэ түрэхэндэмни айлшалуулhан юумэ. Түрхэмдээ айлшалаха гээшэ буряад басагадай нүхэртээ нэрэ хүндэтэйн шэнжэ бэлэй.

Ижиимни баhа, хүхөө эрихэ гээшэ hанаанайхи лэ гэдэгhэн. Би мүнөөшье болотор хэн нэгэнэй юумэнэhээ горидожо, гонтожо, голхоршо байгаагүйби. Анханаhаал хайшан гэжэ ойлгоноб, тэрээгээрээл ябадаг юумэ. Дүү басагадтаа, хүүгэдүүдтээ мэнэ лэ хэлэжэ захиhаарби. Ижии хүн басагадтаа, эмэ хүнэй, басаган хүнэй элдэб нюуса бүхэниие хэлэжэ мэдэрүүлдэгээрээ аба хүнэhээ үлүүсэ дүтэрхы, энэрхы бэлэй.

Абамнай оло юумэ дуу гарахагүйшье hаа нэгэ абяа гарахадаа сэнтэй үгэ жэнтэйгээр хэлэгшэhэн. Ажал хэхэдээ дууhатар хэхэ юумэ. Айлай хүүгэши бү гасаалагты, наада барилта үгы. Хэшээл номоо тогтожо hуужа хэгты. Хэхэ хэхэ юумэеэ доро доронь хэжэ hурагты. Дэгэл хубсаhанай захые үүдэн рүү бү харуулагты, хойшонь харуулжа табигты гэхэ зэргэдэ дуугаршал байха лда. Абамнай, эдеэ унда барихадаа хэмжээтэй эдидэг. Тэрээнээ: Дэн ехээр эдилтэ үгы юумэ, Дэн ехээр унталта үгы юумэ гэхэ. Энэ бол абымни сохом ганса hургаали. Унтахада ажал амжаха үгы Эдихэдэ бэе тэсэх үгы лэ гэхэ даа. Юрэ, 4 саг унтахада хүрэхэ гээд өөрөө тэрэ хубааряараа ябаhаар эды үндэр наhы наhалажа ябана.

Аба, газааhаа орожо ерэхэдэ, морин хаана харагданаб, үхэр мала хаагуур эдеэшэлнэб,  газаагуур юн болоноб гэжэ ходо hураха. Би гэжэ hооногор амитан миин лэ орожо ошоод ло амаа альгадуулhандаа аягүйрхэжэ, орохо бүридээ hанаашлаад ла иишэ тиишэ тарбаган шэнги хараашалжа байжа орон гэхэдэмни, hурахагүй байшаха. Тиихэдэнь, арай гэжэ хараашлаад ороо бэлэйб, hүүлдэ ороходомни hурахалтай, тиихэдэнь хараагүй байжа болохогүйб гэжэ өөрөө өөртөө анхарал табидаг болоо hэмби. Үгыдөө, холые хаража байгааhаа нюдэнэй хараа hайжарха жэшээтэй юумэ бда. Аба ижиимнай ходо хэлээд лэ, заабарилаад байдаггүй, юрэ дахасалдуулаад лэ хэдэг аргатай байгаа. Олон юумэ хэлэжэ, бадаргантажа, гэмэршэ байнхаар тэрэнь амар шэнги, зүб арга байгаа ха.

Минии уг гарбал гээhаа: hуури бодонгуд угай Лубсанайб, Лубсан Найданай, Найдан Юндэнэй, Юндэн Шойжэдэй, Шойжэд Гарамын, Гарма Дамбын, Дамба Бүтөөлшын гэхэб.

Минии аба бага залуудаа мала маллажа байгаад, хожомоо жолоошо боложо Эрээнцавын сангийн аж ахуйда таряа бригадта ажаллажа байhан. Абамни hомынгоо нааданда барилдажа солбон шуран хүбүүнэй дүри түрэхые олоной урда нишгэнэсэ харуулажа “Лубсан гараба,  дэльбэ, дабаба” гэhэн гурбан үгэдэ багтаажа барилдадаг  “Сумын заан” солотой барилдааша нэгэн байhан. 10-аад жэлэ таhаралтагүй түрүүлhэн гэдэг.

Нэрэтэ сэтхүүлшэ, МУСГЗ Мөнхийн Шийрэвхай “Миний Баяндун” ном соогоо: “Ногто ганзагалжа хооhон бусаагүй заан” гэhэн абымни барилдаан тухай үгүүллэг бэшэжэ гаргаhан юумэ. Би хэды жаа байhаншье hаа абынгаа заатагүй түрүүлээд хүлэг хурдан мориши  хазаарлажа харидаг байhыень дэншье hаа мэдэнэби. Албан хэргээр бэлэдхэл хэнэ гэжэ байха бэшэ, өөрэйнгөө лэ аргаар, оронойнгоо урдуур хазаар шүдэр гү, алиhаа мушхамал, hура гү, юн байнаб, тараажа орхёод дээрэнь дэгэлээ дэлхэжэ табьяад унтагша hэн. Энэнь бэеэ шангалаха арга байгаа гээшэ. Хари минии абын үедэ шүрбэhэлиг хара мяханай балсанлиг зонууд байhан бол мүнөө сагта мяхалиг, маряажуу бүхэнүүд байдаг болоо байна. Абамни үндэр наhые наhалажа, аша гушанадаа тойруулаад дүрбэн үеэрээ мэндэ hууна.

Ширхээс Сэндэм: Минии эгэшэ ижии хоёр бэе бэедээ ойро дүтэ, хайратайгаар үдэhэн гэжэ hанадагби. Эгэшэмни дүгэд лэ гээhаа “Дэжид абгаймнил” гэхэ. Ижиимнишье лэ “дүүдэймнил” гэхэ. Эдээнэй бэе бэеэ гэhэн hайхан энхэрэл, нангин хайрые хэлээшэ үгы hаань зүрхээрээ мэдэрдэгби. Ижиимни хэлэхэдээ: Сэндэм дүүдэймни номо бэшэгтэ дуратай байhанахи гүрэн дамнажа Орост, Анагаахын дээд сургууль дүүргэhэн hаа, Герман гээшэдэ эрдэмэй зэргэ хамгаалажа “доктор” болоhон юумэ гэхэдээ саанаhаа бахаданги байдаг hэн. Нээрээшье тиимэ, минии нагасанад талаhаа эгээл эрдэмтэн гээhаа Сэндэм абгаймнай ла байдаг.

Абгаймнай, нютаг зэргэлээ оршохо Дашбалбар hомоной харъяата, Монгол болоод Буряад Уласай Арадай зүжэгшэн, профессор Дэмбэрэлэй Жаргалсайхан гээшэтэй бага залуудаа гэр бүлэ боложо Ариунаа (хүгжэмшэн), Оюунаа (эмшэн) гэжэ басагадтай, Чингис гэжэ дууша хүбүүтэй болоhон зон. Хуряахаймнай угаа хүдэлмэршэ, миин hууха тон дурагүй, алха хадааhа барьяа hаа байшан гэрэ бариха, театртаа ошоо hаа хүнхинэhэн бүдүүн хоолойгоор дуулаха, уран шадабаряа харуулаха гээ hаа зураха бэшэхэ абьяас билэг ехэтэй нэгэн бэлэй. Албан ажал ехэтэй, сүлөө забдагүй байдаг хүн. Түби дэлхэйгээр нэрээ сууляатуулжа, алдараа суурхааhаниинь минии хуряахайн хэды өөрэйнь шадабаришье hаа эрэ нүхэрээ эрхэмлин хүндэтхэжэ, нэрэ зэргэдэ хүртэхэдэнь нэмэри нөөлиг байhаниинь минии эгэшын аша туhа гэжэ баhа hанадагби. Хани нүхэрэй hайхан жэшээе энэ гэр бүлhээ хаража болоно. Абгаймнишье өөрөө эрхим нэрэ зэргэтэй ябаа гээшэ.

Би гэжэ даа, барагтай шэг амитан хүдөөhөө хотын hургуулида ерэжэ хуряахайндаа байhан хүмби. Эгэшынгээ хажууда байжа айлшан гиишэн хүлеэн абаха, эдеэ унда бэлэдхэжэ хүндэлхэ, наадажа наръяха амитан зониие угтаха, үдэшэхэ гэхэ зэргэдэ Орос, Герман соёлойнь заха үзүүрhээнь hуралсажа ойлгосотой болоhон хүмби гэжэ hанажа ябадагби.

Хүдөөhөө ерэhэн 16-тайхан үедэмни, нэгэ үдэшлэн дуудажа хажуудаа hуулгаад альгым дэлхээжэ хараад: Баарhан дүүдэймни!  Гарайнь альганда хуу эбэр ургашаhан байна лда гэбэ. Нээрээ лэ альгаа харан гэтэрни зузаан тобхогор шара эбэртэй болошоhон байжа байбаб. Тэрээнээ хаража иимэ юумэн байдаг байна гэжэ hая ла мэдэбэ хэбэртэйб. Аршалаха хэрэгтэй лэ гэнэ. Хэды үдэшлэн гарай гоёхон үнэртэй тоhо түрхижэ, гарым барилжа (массажа) үгөөд: Гараа иигэжэ аршалжа байхаш. Тээ тиигэhээр зөөлрөөд гоё болохо гэбэ. Хэдэн hарай дараа гарам гоё болоо, гайхааб. Хюмhа хюрууеымнишье заhаа, наждааг шэнги юмөөр үрөө, гоё болгоо. Хүдөөнэй басаган яахандаа, үбhэ хулhан, үхэр мала, түлеэ түлшэ, уhа саhан гээд алба мундаха бэшэ, эрэ хүн шэнги байгаа ла бэшэ аагби. Эдэ болгониие хэхэдэ гара үлүүсэ оролсожо эбэршэдэг байна лда. Тэрэ гэhээр, мүн томо болоодшье үри хүүгэд, үбгэнэйнгээшье гара хүлые аршалдаг болооhэмби. Дүүнэдтээшье заагааб. Мүнөө hаа гараа ла аршалхаб, тэрэ hураhан зангаа табяагүй, зандааби.

Би ижиингээ хайра энхэрэл hээ сургуулида ябахаар заа холдоходоо эгэшынгээ энхэрэлдэ абтажа айла болон амидараха ухаанда үлүү hуралсаhанби гэжэ ойлгожо ябадагби. Эгэшынгээ hургааляар мүнөөшье яба ябаhаарби даа. Эгэшэ абгаймнай гоёхон, баhа ухаалиг зан шанарынь маанадта ходо ло hургаали болоhоор байдаг.

Сагаахан хунгай үрбэлэгтэйхэн далбирай гүн сэнгэлиг нуурайнгаа оёор руу нэгэтэ шунгаад гараhандал эсэгэ эхынгээ эхин гуламта дайда руу халта hарабшалаад болибо хаб. Тиихэ энээхэн зуурта досоохон зүрхэндэм хайратайхан hанагдаха ижиимни, нагаса ижиимни, нагаса бэреэдүүд, нагаса эгшэнэд, бэшэншье хуу адли эрьежэ, баhа хэды бусабад. Тэдэмни, ухаан бодолым уймархан гүльмэрхэн наhатайм золгуулжа, ахин дахин амидараха наhандам ехэ тумаа хайралаба. Ижиитэеэ хүй холболдожо нартада мүндилжэ, тоонтодоо шоройдоhон биитнай тоонтоёо дурдахаhаа ондоо аргамгүй.

Лубсанай Оюунсэсэг (Монгол Улас)

Уран хүн.