Минии нагаса эжы.

«Зуу наһатын ашата буян»

Үгүүлэл

Элдин энэ дэлхэйдэ амиды мэндэ ажал хэжэ ябахадаа, өөрынгөөл эрэ бэрхэдэ хэрэг ажалаа  шиидхэжэ, үри хүүгэдээ үндылгэжэ ябанаб гэжэ бодонгүй, «эгээл дүтын бурхан эжынэрни» гэжэ сэдьхэхэ ёһотой.

Бүхы наһаараа һаалишанаар хүдэлһэн тухай ажалайнгаа дэбтэртэ ори гансахан бэшэгтэй юрын буряад эхэнэр, аглаг һайхан Ага нютагаймнай Зүдхэлиин Уляаһата гэжэ ой модоор, хада уулаар, уһа голоор баян газарта һуури бодонгууд омогой Түгэдэй Сэбэгэй Доржо, Жамбын Сэрэнэй Сэрма хоёрой ажалша малша гэр бүлэдэ 1911 оной намарай түрүүшын саһан соогуур түрэһэн намтартай.

Доржотон олон хээли үри бэетэй болобошье, үндэр наһа наһалжа ябаха гурбан үринэрынь үлэһэн. Тэрэ үеын суута Жабаадай жоодшо ламахайда найжалуулжа, «Долгор басаган һайн ябаха, наһа наһалха» гэжэ айладхаһандань, бурхан багшын заяаһан, эхэ эсэгынгээ эриһэн түни һайхан нэрыень басаган саашадаа алдаршуулһан юм.

Сэбэгэй Доржо хүндэ үбшэндэ дайрагдабашье, Монголһоо тэндэхи үүлтэрэй гурбан хони туужа асарһан, үри хүүгэдынь мүнөөшье  хүрэтэр хонидойнгоо эхэ таһалангүй үдхэжэ ябанхай.

Сэрма эжынь Жамбын Сэрэн бүхын одхон басаган, ехэ томо бэетэй, шадалтай эхэнэр байһан тула, саһанда даруулһан эмэ хашарагаа һугабшалаад, һэеы гэрэй  үүдээр багтажа ядан оруулаад, «малтай ябаха азатай юм һаатнай, мал болохо юм аабза, хүдэһэн бэеынь дулаасуулагты» гэхэдэнь, Долгор Даша дүү хүбүүнтэеэ  галаа түлэжэ, үһэ нооһыень шатаажа, хёрмоһоной үнэр гутуулжа байжа, мал болгоһоноо һанадаг һэн.

Абань хада гэртээ хариха болоходоо, Сэбэгэй Доржотоной гал гуламтыень унтараангүй бадараажа, хадам харида ошохогүйень эжыдэнь захяад, урда гэрэй Жамсаран ахынь сэрэгэй албанда ябахадань, Дулмажаб абгайнь долоотойдо, Долгоройнгоо табатайда, Норжимо басаганай тангирһанай удаада, Даша хүбүүнэйнгээ гурба һаратайда мордоо бэлэй.

Абыень һүүлшын харгыдань үдэшэлсэхэеэ ерэһэн Жамбын Сэрэн нагаса абаяа түрүүшынхиеэ хараад, «хайшаа муухай томо хамар аматай нагасатай зонбибди» гэжэ эжыдээ хэлээд, «дуугай бай» гүүлэһэн байгаа. Долоон тамгын тогоогоор  (15 литр ородог) шанаһан мяха ганса гараараа үргэһэн ябаагша һэн ха.

«Абынгаа мордоходо, эжымнай Сэрэнжабай Дансаран ахайтаниие тугалтай үнеэгээрээ хүлһэлжэ, ондо орохо малдаа үбһэ бэлэдхүүлһэн.

Дансаран ахын һамган Мэдэгма абгай түрэлэй һэльбээтэй һэн ха. Улаантан, сагаантанай хёморолдоон соо, үдэр һүнигүй мори унаһан буутай зон ябадаг болобо. Нарһан арын хойто хадада хотоной хүбүүд хараад, дуулгахадань, бэшэ зон бага ехэ малнуудаа ой руу намнажа тэрьедүүлһэн ха. Уданшьегүй гэртэмнай буутай хоёр хүнэй ороходо, эжымнай тогоон соогоо ушаргүй ехэ хэншүү табиба: «Юугээ шатааһан эхэнэр гээшэб, пү — пай» гэлдэһээр тэдэ гаража арилбад ха.

«Дээрмэшэд, хүн зоной мал адууһа, алта мүнгыень тононо» гэжэ эжымнай ойлгуулаа. Хэншүү табяагүй һаань, эд зөөрииень, хүүгэдтээ Зоригтын Ошоржабта дархалуулһан мүнгэн хутага, эхэнэрэй зүүдхэлнүүдыень, шүрэтэй даруулгыень абаад ошоһон байжа болохо һэн.

Бага балшар хүүгэд наһаниинь тэрэ үеын хүөө-гэй зоной хүүгэдэйл үзэһэн сэлгеэ үргэн Зүдхэлиингөө Уляаһата, Нарһан араар хони малаа адуулалсаһаар лэ үнгэрһэн. Түрэлхиин хурса хэлэтэй, баян үгэтэй, сэхэ абари зантай хүн байһан тула, үльгэр домогуудта, таабари болон оньһон үгэнүүдтэ дуратай байхаһаа гадна, буряад хэлэнэйнгээ баялигые, арадайнгаа һургаал заабаринуудые үри хүүгэдтээ нэбтэлэн шэнгээжэ шадаха эжытэй байһан юм.

һаалишан… Найман үзэгһөө бүридэһэн энэ үгын удхань ехэл гүнзэгы байгаа ёһотой. Бүхэтэр жаахан болотороо бүхэли наһан соогоо малай хойноһоо һалирһан юрын буряад эхэнэрые үнэн зүрхэнһөө сэдьхэлдээ хайрлахаар.

Хаа — хаанагүй хамтаралнуудай тогтожо эхилхэдэ, һаалишанаар хүдэлжэ, гүрэн түрын дээрэһээ үгэһэн даабари дүүргэжэ, 1941 ондо Москва хото Хүдөө ажахын харалгада ошохо болоо, мордохо үдэрынь июниин 22-ай үдэр байһан.

Зоболон хашалан гээшэ гансаараа ябадаггүй, заабол хоёр даляараа сохихые оролдодог гээшэ.

Эсэгын дайнай эхилжэ байха үеэр, түрэһээр ганса хүбүүниинь гэнтын аюулда дайрагдажа наһа бараһан, аха дүүнэрынь, нүхэрынь дайнда мордоһон. «Агын Үнэндэ» хүдэлжэ байһан дүү хүбүүниинь гэртэхинээрээ уулзангүй мордохо баатай болоо һэн.

Шэтэдэ суглуулагдамал сэрэгэй албанда байхадань, Бадмын Дамдин түрэлтэеэ полуторка машинаар, хониной мяхатай ошожо уулзаад, «наһан соогоо ганса дахин Шэтэ хото ошожо үзэһэн хүмби» гээ һэн.

Агын дасанда һуудаг үндэр наһатай боложо, үтэлжэ гансаардаһан Жамбын Балдоржи (һахилайнь нэрэ Шагжаан) нагаса ламхайдаа, һүниин харанхыгаар эдеэ хоолынь зөөдэг һэн ха. Үбэлэй хүйтэндэ хүлэрөөд сэнтэшэһэн морииень хүн хараад, доогуур шэбир — һабир гэлдээшье һаа, саашань дуулгадаггүй байгаа. Энхэргэн анхаралтайгаар ямбалжа, һүүлшынгөө аарса хубаалдажа, шадаха зэргээрээ туһалжа байһан нагасань нэгэ һайхан үдэр тагаалал болоһон, бэеынь хайлуулагдаа гэжэ дуулдаа һэн.

«Дайн гээшэ хүн амитанда ехэхэн хохидол ушаруулһан гээшэ, сугтаа үндыһэн үетэн нүхэдни ерээгүй, хоёрынь лэ наһа наһалжа мордоо һэн: Халзамбайн Сэрэндаша, Санжимитубай Дэлгэр. Манай хүүтэри дээгүүр нютагаймнай хүбүүд табан жэл соо һубарилдаһаар дайнда мордоо. Эгээл һүүлдэ КИМ-эй түрүүлэгшэ Сэдэбэй Дамдин, бригадир Нанзадай Махазагда хоёрые ажалайнь газарһаа, гэртэнь хүргэнгүйгөөр  абаһан. Моритой хүнүүдые харахадаа, хүл муутай болоһон эжымни «угта»  гэхэдэнь, түйсэтэй айрагаараа угтааб. «һайнууд байгаарайгты, бидэтнай бусахагүйбди даа» гээд, морёороо бүншүүлһээр, бөөлэлдэһөөр далда ороо. Хэды саг болоод, ардаһаань  хазаар моритой Махазагдын һамган Сэбэгэй Дугарма яаралтай гүйлгөө, эжымнай «дайнда мордолсохошни гээшэ гү!» гэһээр үлөө. Уулзажа шадангүй, бархирһаар, тархиингаа пулаад гээһэн, дэгэлынь тобшологдоогүй, жаахан Баяр хүбүүндээ яараһаар бусаа һэн даа, хайрлахаар. Үнэхөөрөөшье  үзүүр хүбүүднай бусаагүй һэн» гээд, нулимсая аршаад, «тэрэ үниин хүүтэриин зонһоо биил үлөөб, ямаршье удаан ажаһууһан хүн аабиб» гээ һэн. Энэ хөөрөөниинь  дайн тухай кино һануулаа , моритой сэрэгшэдые ундалуулжа байһан эхэнэр үзэгдэһэндэл…

Долгор абгай өөрөө хара багаһаа хатуу ажал хэжэ, хээрэ мал адууһа дахажа, манажа, нэгэ үбэл үбһэн ургаагүй жэлдэ колхозойнгоо малые Ара – Элеэн ойдо, дайнһаа шархатаад табигдаһан Дашын Сэнгэ түрэлтэеэ землянка соо үбэлжэһэнэй һүүлээр ехээр дааража, хүрэжэ, бэе муутай болоһон ушарһаа дахин хүүгэдтэй болохогүй байшоо. Дайнай хатуу газарһаа дүү хүбүүниинь бэшэхэдээ, «офицер болоод олон зониие хүтэлжэ ябанаб, нүхэртнайшье дайнда унаа ха юм, минии нютагаа бусахамни бурханай мэдэлэй, нэрыемни нэрлүүлхэ үриие хүнһөө үргэжэ абагты» гэжэ захиһан.

Буряад арадайнгаа һайхан заншалаар, басаган үриие Сэбэгэй Радна абгайһаа үргэжэ абаһан байна. Басаганиинь хожомоо эжынгээ наһанай амаралтада гарахадань, һаалиин бэлэн бэшэ ажалынь үргэлжэлүүлжэ, баһал дүшөөд жэл үглөөнэй табан сагһаа һалиржа, Ажалай Алдар солын ордендо, олон тоото медальнуудта хүртэһэн, обком, окружком партиин суглаануудта  оло дахин хабаадаһан, Москва хото, Итали  гүрэн ошохо путёвкоор шагнагдаһан.

«Дайнай хатуу жэлнүүдтэ нарай хүүгэдые үргэжэ абаһан, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэһэн Дулмажаб абгайгаа харалсаха, хүл муутай болоһон эжыдээ басагаяа орхёод ажалаа хэдэг байгааб. Эрэмдэг, ганса бэе болоһон һолоон Сэбэг, һанжан Даша хоёрые хүүтэриин айлнууд ээлжээгээр хонолгодо абадаг һэмди. Нэгэниинь үреэхэ, нүгөөдэнь харааха, хада гэртээ харитарынь, хонуулдаг, ундалуулдаг, ажалладаг һэмди даа. Хара ажалһаа бэлэн сухаригдаагүй, «Агинский колхозник» гэжэ танк бүтөөлгэн  болоно гэхэдэнь, гүрэн түрын даабаряар облигацинуудаа тушааһамби, һүниин харанхыгаар оймһо, бээлэй дэнгэй галда оёжо фронт эльгээдэг байгаабди. Унтаха, амарха саг гэжэ огтошолон байгаагүй, ээлжээгээр малаа манадаг байгаабди, шоно элбэг байһан. Оло дахин арьяатантай уулзаһан хүмби, модондо үйһэ шатаагаад, аса баряад, малаа тойроод хуугайлхадаш, шүдөө ирзайлгаад хэрхирэн тонилогшо һэн» гэжэ хөөрэхэдэнь, «яажа айдаггүй байгаабта» гэжэ асуухадамни «энэ Доржын Долгор гээшэ бүһэтэнһээ дутахагүй, багахан бэетэй аад, шуран, Сэрэнэй зээ хадаа шадалтай  гэдэг һэн. Хамтын малые өөрын хүүгэдтэл адлиханаар һанажа ябааб, Сагаан булагай голдо дүрбэн мүсөөрөө шабарта унаһан үнеэе, ээлжээтэ адуулгадаа гансаараа, модо үбижэ  гаргаа һэм. Зүгөөр булаг бузарлаһан, «лусадай» заһал хүүлэтэрээ үбдэжэ, гэмтэжэ зобоһон байгааб. Могойтын станцида таряагаа тушаагаад, һүниин харанхыда бусажа ябатараа, моримни үргэжэ гүйлгөөд, нюргаараа ургажа байһан модо нэшэжэ унаад, бүхэтэр боложо эдэгэшоо һэн даа. Тэрэ үедэ шанга номтой ламанар, баряашанар байһанайхииень хүл дээрээ гараа һэм, аха дүүгэйнгөө бусахыень хүлеэнгүй бурхандаа ябашахамни гээшэ ха гэжэ һанаа һэм. Ламашье, эжымнишье хүл дээрээ бодохош, аха дүүшни мэндэнүүд бусаха гэжэ хэлэхэдэнь, шадал тэнхээ ороһондол бологдоо һэн» гэжэ  үргэлжэлүүлхэдэнь, агшан зуура, ходорон ошоһон холын түүхэтэ жэлнүүд наһатай эжымнай һанаанда зурагад гээд халта орожошье болоо аалам, хэн мэдэхэб.

1929 ондо колхоз тогтоходонь, үмсынгөө мал хамталалсажа һаалишан болоо.

«һаалиин ажал барагдаха бэшэ, гүрэн түрын айхабтар шанга даабари үгтэхэл даа: һүнэй түсэб, тэрэнээ буйлуулха, амбаарта тушааха, тэрэнь ажалта үдэртэ хубаагдаха, зундаа зуһаландаа, намар намаржаанда, үбэл үбэлжөөндэ зөөхэ, үбһэеэ бэлэдхэхэ, гурбан ханатай малай байрын модо бэлдээд, өөһэдөө  баряад ябагдаа. «Ахалагша һаалишанай» уялга аргагүй ехэ байгаа: һаалишадай һааһан һүеынь үдэшэ, үглөө тэмдэглэхэ, ямар үнеэн отондо орожо, ямар зүһэтэй тугал түрөөб, тэды үнеэн хюһаран байба гэхэ мэтэ баримтануудые аймаг зургаанда дуулгаха. Эсһэнээшье мэдэхэгүй, залуу ябагдаа.  37-38 жэлдэ сагаан эдеэ таһалгаряагүй салгидуулааб. Эжымни хүл һайтай байхадаа туһалалсадаг байгаа. Хоёр сар оруулһан, бастриглаад ашаһан үбһэтэй тэргын сахариг таһараад унашахадань, тэргэеэ үргэжэрхёод, «хүбүүд, доронь юумэ үбиитэ» гэжэ «бүхэ яһатанай» эжышни байһан юм гэжэ, хожомынь Халзамбайн Сэрэндаша хөөрөө һэн. Басаганаймни һаалишан байхада, бүри наяад онуудта оньһон түхеэрэлтэнүүдэй туһаар һаалишад ажалаа хэдэг болоо һэн. Тиимээр хүдэлхэ хуби намда тудаагүй, зүгөөр  ажалдаа диилдээд, уйдажа ябагдаагүй. Колхоз дэмжэлтэ үгэдэг байгаа, жараад онһоо эхилжэ ажалта үдэрөө болижо, салин тараадаг болоо һэн».

1966 ондо 55-дахи наһан дээрээ амаралтада гараашье һаа, басагандаа туһалалсажа, 1985 ондо одхон зээнэрэйнгээ һургуулида ороходонь, гэр худалдажа абаад центр зүүһэн. Колхозой зүгһөө оошоргүйгөөр  «Урал» мотоцикл абаһан, оёдолой машинаар шагнагдаһан, гүрэн түрын зүгһөө үршөөгдэһэн шагнал хайра гэхэдэ, Ажалай Улаан тугай орден, медальнууд бии.

Ерэ наһаяа холо алхаһан аад, һүри үбһэнэй оройһоо үбһэ асалжа буулгадаг, аша зээнэртээ нюдэнэй шэлгүйгөөр оймһо нэхэжэ оёдог, хортообхын бог үбһэ бүхэли үдэр түүлсэжэ, һүхэеэ эшэлжэ һуудаг хүгшөө һэн. «Үнэхөөрөөшье хүнһөө ондоо табисууртай, Жамбын Сэрэнэй зээ гээбии даа, үшөө  Һүдэнтэдэ   аша басаганиинь намһаа нэгэ эгэшэ Шэмэтжаб бии» гэжэ хөөрөөгөө  дүүргэхэдэнь,  үреэлэй дээжые үргэн байгаа һэм.

Долгор абгайн намтар нэгэ зуун жэлэй түүхын хуудаһантай жэшээлхээр: хаанта засагай үе, Октябриин хубисхал, Совет засагай тогтоон, хамалган, дайн, партиин үеын шанга даабари дүүргэлгэн, гүрэнэй һандараан, шэнэ байдал бодхоолго – эдэ мэтые хоёр нюдөөрөө хаража, бэе дээрээ элдэб ажабайдалай сагые гаталан гаража, энэрхы зөөлэн сэдьхэлтэй зандаа, ухаан һонор, хаа – яахан һургаал зааһаар, һонин дуулаха, музейн ажалшадай ерэхэдэ хөөрэхэ дуратай  эжымнай,  ерэ юһэдэхи наһан дээрээ  бурхандаа мордоо һэн.

Бадарһан зулын гэрэл мэтэ

Буряад арадайнгаа заншал барин,

Бурханай урда буянтай,

Байдалай долгиндо хэшэгтэй,

Үреэлэй һайханиие үршөөһөөр,

Үндэр наһанда  хүрэһэнтэ даа.

 

Зээ басаган Бальжима Бортоева

Уран хүн