21 апреля 2021, 03:04
Басаа Валера. ҮНШЭРЖЭ ЗОБОХЫЕШЬЕ, УНАГАН НҮХЭРЭЙ БАТА НАЙДАМТАЙЕШЬЕ, ИНАГ ДУРАНАЙ ХҮСЭТЭЙЕШЬЕ ДҮҮРЭН ҮЗЭҺЭН ХҮМ (Хөөрөөн)
ҮНШЭРЖЭ ЗОБОХЫЕШЬЕ, УНАГАН НҮХЭРЭЙ
БАТА НАЙДАМТАЙЕШЬЕ, ИНАГ ДУРАНАЙ ХҮСЭТЭЙЕШЬЕ
ДҮҮРЭН ҮЗЭҺЭН ХҮМ
(Хөөрөөн)
Цырен-Дондок Хамаевай «Ган-Булад»
гэжэ туужын удхаар бэшэгдэбэ
ХӨӨРӨӨНДЭМНИ ОРОҺОН ХҮНҮҮД:
БИ хадаа Шаралдай гэжэ нэрэтэйб, бага балшар наһанһаа үншэрһэнби
ХАЛЗУУ, нютагаймнай баян хүн
ҮБГЭЖӨӨЛ, минии түрэлэй һэдэбтэй наһатай үбгэн юм һэн даа
ГАН-БУЛАД, минии унаган нүхэршье, нэрлэһэн ахамнишье гээ һаа, болохо
СЭМЖЭДМАА, Ган-Буладай нүхэр басаган
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ
ДЭМБЭРЭЛ, Ган-Буладай нүхэр хүбүүн
ПОРМООН, Ган-Буладай тала-нүхэр
ҺАНААНДАМНИ ХОДОЛ ГАН-БУЛАД ОРООД, ҺАЛАДАГГҮЙ.
Сабшаляагүй харадаг һэлмын эри мэтэ хурса нюдэниинь, эрмэгтэһэн шанаархуу июурынь, һурша мэтэ таталдаһан шүрбэһэлиг бэень, могойн хотирһондол уян габшагай хүдэлсэнь, юун гэхэ юм даа, бүхы түхэл маягынь июдэнэйм урда мүнөөшье эли харагдаһаар зандаа. Одоол эрэ хүн һэн даа гэжэ haнaдагби.
Тиихэдэ би арбан табатайхан лэ ябаалби даа. Мүнөөнэй арбан табатайшуул минии улаан шyhaapaa туйлажа, хүлhөө гаргажа хүдэлһэн юумэндэмни даб гэһээр дарагдаад унахадаа болохо. Яахабши даа теэд, бурхаиай табисуураар тэрэ харанхы мунхаг үе сагта түрэжэ, хуби заяагаа эдлэхэл гэһэн зон байгаа юм бэзэб. Арба һая гараад ябахадаа эхэһээ гээгдээ һэм: уушханай ханяадаар нaha барашаһан юм даа, барһам. Хабартаа, үбэлдөөшье хана уняагаараа һэрьежэ һүрьежэ байдаг, үхэрэй шабааһаар газааһаань хэдышье шабахада туһагүй юм һэн – үмхи хуушан зэмьеэ coo hyyхабди. Эсэгэеэ мүнөөшье хүрэтэр мэдээгүй агшаб. Хай, мэдэхэшье хүн үлөө үгы ха даа. Ханяадаг шогшодог эхэмнишье нaha баратараа намдаа хэлээгүй. Эрьюу тэнэг бишье һурахаяа мэдэдэггүй, тугал лэ һэн хойноо тугал ябааб.
Эжынгээ намшые хүтэлүүлхэ ламые дуудаад, ори ганса хурьгалһан хонёо гаргаад, ормог хормогһоонь, халуун шуһанһаань хүртэжэ һуутарнай, Халзуу баян хатарша хараараа хазаар даруулһаар хүрэжэ ерэбэ. Моринһоо буужа гэртэмнай оробошьегүй. Ташуурайнгаа ута эшээр сонхыемнай тоншоод, намайе дуудаба. Би гүйдэлөөр гарабаб.
ХАЛЗУУ: Эжышни нaha барашаба ха юм даа, – гэбэ тэрэ.
«Тиигээл даа», – гээд, толгойгоо гунхуулбаб. Хайрлахань, намда ямар нэгэ тyha нэмэри үзүүлхэнь гэжэ мунхаг ухаандаа һaнahaн байгааб. Тэрэмнишье арай тиимэ бэшэ байшоо.
ХАЛЗУУ бадарангяар: Толгойгоо ганзагалха юумэ үгы. Наашаа харал даа! (Булган малгайгаа нидхэ хүрэтэрөө дараад) Хоёрдохи хоногоо хонидтнай хаалгаатай байна бшуу даа. Мүнөө энэ гэһээр гаргажа, адуулхаяа мэдэ. Ехэ болоош, эжыгээ халажа ядахагүйш. Үбһэнһөө үлөө болоһон хог хошоёо хурьгадтаа үлөөе, харин эрье хонид хагданда ябахадаа яахаяашье болёо. Хэлээшыем ойлгобо гүш?
Уйлаганан һагад харюусабаб: «Ойлгобоб»
ХАЛЗУУ: Ойлгоо haa болоо. (Иигэжэ хэлээд, хүйтөөр миһэрэн, тогтожо ядаһан моринойнгоо ама угзарба).
Тэнгэриин шарай адаглахадам, үүлэн хүлгэжэ, бургажа эхилхээр забдаад байгаа һэн. Ушар удхыень гэртэ hyyhaн зондо ойлгуулжа үгөөд, шүлэ халбагадасагаагаад, хүдэһэн һарьмай дэгэлээ үмдэжэ, гарахаяа түхеэрбэб. Түрэлэй һэдэбтэй үбгэжөөл намай зогсообо.
ҮБГЭЖӨӨЛ (аргаахан, гансал миниил дуулaxaap шэбэнэбэ): Хүбүүн, байза, заһалай хэрэгтэ гэрһээтнай юу бариха болонобибди? Ламбагайгаа гар һула гаргажа болохогүй ха юм.
БИ (һанаад үзэбэб, үгэхэ һэнэгтэй юумэм үгы шэнги): Эжын хубсаһан гэмээр мүртэй юумэн үгы. Орон, шэрдэг даа, ябаган шэрээ, үхэг, амһарта жэмһэртэ – энээнһээ ондоо гэр соомнай юуншье үгыл даа. Мал гэхэдэ, томожоолшог болоһон хурьган лэ байна. Хурьга үгөө haa болохо гү? Ондоо юумэн haнarданагүй.
ҮБГЭЖӨӨЛ: Яахань һэм. Нюуртаа үһэтэй, дүрбэн хүлтэй мал хадаал болоо.
Хашаа соо хурьгаяа хаажа үгөөд, эрьенүүдээ адуулхаяа гаргабаб. Урагшаа улаа татадаггүй, хүгшэржэ, сиилэгэр нюдэтэй болошоһон борогшо гүүгээ унанхайб. Дагайн үбэлжөөнэй шугы руу эрьенүүдээ туубаб. Теэд нюдэмни ханидоо xapaxa юм бэшэ: мордоһон эхынгээ хүдөө хэбтэһэн тала руу хаража, одоол нюдэнэйнгөө урбайтар, хоолойнгоо хордотор бархиржа садаа һэмби. Тиигээд хонидоо холо хүрэтэр тууһанаа, оройшье болоһыень ойлгоогүйб. Гансата задатай саһанай ехээр шэдэлжэ, һалхинай буужа эхнлхэдэ, хаана байһанаа, юу хэхэеэ арай тухайлаа һэм.
Теэд, халаг даа, хожомдошоһон байгааб. Юушье хэжэ үрдихэгүй шэнгиб. Гансал шугын нэмэридэ оруулха арга һанагдаба. Тэрэ мүртэм һалхин эшхэржэ, бүтүү бүглүү, бордоһоп болошобо. Газардаба хаямбиб даа гэжэ шаналха хүм. Хоёр зуугаад толгой эрьенүүдни яахань гээшэб?
Иигэжэ сэдьхэлээ зобоходоо, тугаарайм муулар гомдол манан шэнти дэгдэжэ, эрьенүүдээ һахы һалаг туужа оробоб. Туу болишье шортоо. Хонидни бөөгнэрэлдөөд, хойшоошье, урагшаашье ябаха юм бэшэ. Ташуураар сохижошье, хашхаржашье ядаад, борогшонойнгоо нэмэридэ орожо зогсобоб. Хамаг бэем хүлэршэнхэй. Өөдөө хараад, шэхээ табяад шагнахадам, һая нааша бордоһо саһан болихо янзагүй. Оршолонто дэлхэйдэ бурхан бии юм haa, хайрлан үршөөгыш гэжэ зальбарха, мэдэхэ маани мэгзэмээ уншаха хүм.
Монсогойрһон хонидни хадын хүсэтэ горхоной долгиндо тээлгэһэн шулуудтал һүүдэгэшэлдэн, нэгэ харагдажа, нэгэ болижо, бүлэг бүлэгөөрөө таража, талаар урдажа эхилһэндэл болобо. Одоо бүри юушье хэжэ шадахаяа болиһоноо тэндэл мэдэрээ һэм. Борогшоноо хүтэлөөд, ори хуугай табин, шугын нэмэри тээшэ, шуурган өөдэ жүдхөө бэлэйб. Ядахын сагта өөрынгөөшье бэе абархаяа бодоо ха юмбиб. Шугыгаашье олоһон юумэ үгы, шуургата талын дунда борогшоноо хүтэлһэн зандаа үлөө һэм.
Байтараа дааража эхилээб. Һууридаа дэбхэншээгээд, морёо тойроод гүйгөөдшье үзэнэм. Тиигэһээр эсэжэ, гансал борогшондоо бэеэ жэгнэн няанаб. Теэд хүгшэрһэн борогшон дулаан ульһа үгэхэһөө наана нойто хүйтэнөөр жэгнэхэ юм. Тиихэдэл хүнэй ажабайдалда галай хэды үнэтэй, хэрэгтэй байһынь ойлгожо абаа бэлэйб даа, хөөрхы.
Хахад һүниии хойнохонол шуурган намдажа, бадхаһан саһаншье болид гэжэ, бөөн хара үүлэд лэ мушхаралдаһаар байба.
Морёо хүтэлжэ, гэр тээшээ гэшхэлхэеэ түхеэрхэдэм хүлни мэнэрээд, намайе юрэ дуулаха янзагүй. Жэбжэгэнээд, бадайраад, нэгэл өөрым бэшэ шэнги. Хүйтэ даалгахаһаа ондоо юумэгүй муу булгайр гутал үмдэжэ гараһанаа шаналаа һэм. Эмээл дээрэхи нойтон сaha этээд, борогшоноо унабаб. Даарад гээ юм һэн гү, али гэр тээшээ ябаха болоходоо гү, борогшомни яһала хүлөө урагшань татасатайгаар хатаршаба. Ерэхэдэмни, үнөөхи үбгэжөөл гэртэм гал түлинхэй, һанаата боложо болишонхой, унтангүй хүлеэжэ байба.
ҮБГЭЖӨӨЛ (үүдэ орохотой үгытэй сасуум угтаба): Ай, барһамни даа, амиды гүш? Яаба ааб гэжэ яһаа ябтайжа һуугааб. Бурхан хараал даа. Шонын зуурама. шүдхэрэй төөримэ һүни хаана, ямар хээрын сагаан талада хосорбо гээшэб гэжэ һанаалби. Зай, болоо, болоо. Хубсаһаа тайла.
Голгүй хүрэжэ, бээрэшэһыем мэдэһэн үбгэжөөл дэгэлым тайлажа, гуталым һуга татаад, ушаагай амһарай дэргэдэ һуулгаба. Хүлэймни мэнхыжэ хүлдэшэһые галай гэрэлдэ o6ёophoop, үгэгүй газаашаа гүйжэ гарааад, орожо ерэхэдээ, улхаар дүүрэн caha удханхай.
ҮБГЭЖӨӨЛ: Байза, хүбүүн, хүлөө аса наашань.
Хоёр хүлыемни хүйтэн cahaар үрэжэ ороо бэлэй. Удаань гар, хасарыем үрэлсөө. Зүб юумэл үбгэжөөл һанаһан байгаа гэжэ мүнөө бододогби. Айһан тэбдэһэндээ хонин тухайгаа хөөрэлдэхэеэ мартажархиһан байгаа һэн гүбди.
ҮБГЭЖӨӨЛ: (нилээд сагай үнгэрһэн хойно): Муха, хонидоо яагаабши?
БИ (мүр ганса болошоһон): Дагайн үбэлжөөнһөө тээ доошолоод тэдэмни тарашоо һэн.
ҮБГЭЖӨӨЛ: Ай жаалда. Мориншни уяатай бэзэ?.. Ши унта, би дулаалаад, бүреэ абаад, тэрээ руу ошоһуу. Үглөөгүүр болотор шоно нохойдо таһа татуулаагүйл һаань һайн юм һэн, юрэдөөгэй. Амаралши даа, амара. Һанаагаа бү зo6o.
Гутал дээгүүрээ эжымни оёһон пэнии үмдэжэ, шэб харанхы һүни руу дала гараһан үбгэжөөл дохолон татаһаар гараа һэн.
Айхабтар эсэһэн тула хүнжэл доро opohoop лэ унташаһан байгааб. Удаахан һэрижэ ядабаб. Сээжэм һэрюун шэнги аад, нюдэм нээгдэхэ юм бэшэ. Хүнүүдэй гүбэр-шэбэр дуугаралсаад, тадь-тадь гэхэнь шэхэндэм элил дуулдана хэбэртэй. Харада даруулжашье, зүүдэлжэшье байһанаа ойлгохо юм бэшэб. Хүнэй хүнжэлыемни татахадал һэреэ һэм. Урдамни Ган-Булад зогсожо байба.
ГАН-БУЛАД (зөөлэхэнөөр): Дүүхэй, ямарабша, һайн гүш?
Иигэжэ түрүүшынхиеэ намайе нэрлэһыень һанабаб. Хорёод наһа хүрөөгүйхэн энэ аха нүхэр баһал баян Халзуугай барлагынь һэн. Зууһаа үлүүтэй адууень гансаараа үдэр, һүнигүй хараха. Юрэдөө, Ган-Буладые баян Халзуу гар дээрээ үргөөгүйхэн байдаг гэжэ дуулаһан, эмниг моридыс хэнһээшье бэрхээр һургадагыень нэгэнтэ бэшэ хараһан юмби. Агнуурида бэрхэ, адуундань шургахаяа haнahaн олохон шонын толгой тоншоһон, адууень жэлһээ жэлдэ олон болгожо байгаа.
«Мүнөө би юун болоо гээшэбиб, хонидыем шононууд татаба гээшэ гү?» – гэжэ маргахадаа, орон дээрэһээ үндыбэб.
ГАН-БУЛАД: Хэбтэ, хэбтэ. Хүлдөө гэнэ һэн гү, хүлөө харуулал даа? (Улайжа һэлхыһэн хүлыем болгоомжолон хараад, зобошобо) Тү-үү, хургануудш нээрээ хүлдөөл. Яаһан бузар юм, ямар арга һанаха болоо гээшэбибди?
БИ: Хонидни…
ГАН-БУЛАД (үгэлхэлөөрни таһалжа): Таһаршаһан юумэдые үбгэжөөлтэй суглуулжа асараабди даа. Хоройдонь оруулбабди.
Удангүй Халзуу баянай хоолой газаа соностобо. Намайе хэбтэжэ бай гээд, Ган-Булад гараба. Халзуу баян юунэй болоһые угшалжа һураал һэн ха. “Тоолохо, тоолохо!” гэжэ ганирхань намда эли дуулдаба. Бүхы дэлхэйи бурхадые харалсахыень гуйбаб: хүсэд лэ байһай даа, ондоо юуншье хэрэггүй, Хүлдэһэн хүлөөш мартажа, шагаабаряар ерэжэ шагаабаб. Хорой соохи хонидые үбгэжөөлэй туухадаиь, Ган-Буладтай үүдэндэнь байгаад тоолоно. Арбан табан хонин үгы гээд, арбан хургаяа арбайлгажа, бажуужа байжа хэлэнэ.
ҮБГЭЖӨӨЛ (caaнahaa бүдэхи хоолойгоор дуугарна): Хёлгын сөөрэм руу харанхыда орошоо гээшэ гү даа. Тойрожо дууһынь хараабди. Үгыл даа, яахабши. Жаахан үхибүүе гэмнэһэнэй хэрэггүй. Хотон айл байнабди, нэгэ аргыень оложо суглуулжа, толгой хүсөөхэл болоо бэзэбди.
ХАЛЗУУ: Һэ! Үшөө гү? Танай суглуултар табан жэл хүлеэхэ болохоб. Хаанаб тэрэ холтоһон! Гэртээ гү?
Халзуу баян ташуураа ёдогошуулан, сэхэ ябажархиба.
ГАН-БУЛАД (оролсобо): Ахай ноён! Хайраа бү орхиит! Бидэ аргыень олохобди.
ХАЛЗУУ (эрьежэ тэрээн тээшэ харабашьегүй, ябуудтаа): Һэ! Яагаа һүрхэй юмта! Газаагаа ган гэхэ нохойгүй, газар гэшхэхэ малгүй аад, тиигэжэ байжа гонгинолдохо.
Ye мүсэмии шэшэржэ эхилбэ. Гуталаа үмдэһэн һаа, газаашаа хүл мэдэн гүйжэ гарахал һэм. Үбгэжөөл Ган-Булад хоёр хоорондоо юушьеб хөөрэлдэн тэндээ зогсоһоор. Би хүнжэл доогуураа шургажа бухаад хэбтэнэб. Аахилһаар, хараал шэрээл табиһаар, алимши гэһээр баян Халзуу гэртэ оробо. Хүнжэлыем хуу татаба.
ХАЛЗУУ (аржаганашаба): Алим хонидни?
Хэлэеэ таһа отолуулһан юумэдэл хэбтэнэб. Мойһоной бүдүүүн эшээр хэһэн ташуурайнь эшэ гартань һалганахадал гэбэ. Зай, буулгажал мэдэхэнь ха юм гэжэ бодобоб. Таба-зургаан жэлэй урда тээ нэгэ хониной тэбеэржэ үхэмсаар, эжыемни ташуураар толгой хударнь хэдэн дахин тамшаалгаһыень агшан хирэдэ һанаад орхибоб.
ХАЛЗУУ: Муу нохойн гүлгэн даһаа! Caha бордоһон болохыень мэдэһээр байжа, хонидыем зорёон Хёлго руу туугаа алтайш! (Ташуурай эшээр һүбэй хударам буулгажархиба).
Би “а-аг!” гэжэ оог гаргаад, атиралдашоо һэм. Тиихэдээл үрөөһэн гараа үргэһэн байгаа һэн хаб: сарбуу дээгүүрэмни эшын эршэтэйгээр буухада, гарни һанжагад гээд, уни бутаран, мэдэрэлгүй болошоходол гэбэ. Үшөө хэды еды хажуулдижа хэбтэһэн гар, хүл дээгүүрэм үбхэгэд гэтэрэм хүндэ сохилто буугаа. Али багтань Ган-Булад ороһон юм: ташууртай гарыень гэдэргэнь нуга мушхаад, баяниие булан худар орондог шарбаса түлхижэрхёо. Баян Халзууе бар хүсөөр балай ахиршье гэхын аргагүйл һэн: зургаа-долоон пүүдһээ нааша лаб лэ хэмжүүртэй, тэнзэгэр ехэ гэдэһэтэй. Миисгэй нюдэтэй, ехэ нүхэнүүдтэй һарнагар хамартай энэ хүнэй хажууда Ган-Булад эреэн гүрөөһэн шэнгеэр бэеэ зэһээд зогсошобо.
Баян бүдүүн хүн аад, барлагтаа баһуулжа, орондоглосо түлхюулшоод хэбтэхэнь эшхэбтэр байгаашье юм бэзэ. Теэд баян Халзууда хүниие хайрлаха табилан гэжэ юу байха һэм. Эндэшье шүдэеэ зуугаад бодохо хоорондоо бүһэдөө һуйбадаһан мүнгэн хутагаяа hyгa татажа, үзүүрыень Ган-Буладай сээжэ руу залаба.
ХАЛЗУУ: Шолдоон даһаа! Тэжээһэн буруу тэргэ эмдэхэ гэдэг болобо гүш! Энэ хутагын эриие гэдэһэ рууш хээд, мушхажархихаб. Һайсахан зобоходоо мэдэхэш!
Хутагатай гарынь алдангүй хараад зогсошоһон Ган-Булад хүлюулжэрхиһэндэл байраһаа хүдэлбэгүй. Ган-Буладые хутагадабал, намайе амиды үлөөхэгүй гэжэ мэдэнэб.
Үүдээр шагааһан үбгэжөөл иимэ үзэгдэл хаража, сошоһондоо бурхан тэнгэриеэ дурдан, «энэ яажа байнабта, болиит! болиит!» гэжэ һүхирхөөл мэдэбэ.
Баян Халзуугай хутагаяа урагшань залажа, даб гэхэлээрнь Ган-Буладай баруун хүлэйнь өөдөө һүрд гэхэнь лэ харагдаа һэн. Баянай хутага үхэгэй тэрээ руу хиидэшэбэ. Ган-Булад араһаань аһалдажа унагаагаад, хүзүүень нугалаад, халзан толгойгоорнь айхабтараар шала тоншуулжа байба.
ГАН-БУЛАД: Бурхандаа мүргэхэ гүш, али яахабши? Эндэш өөрыеш хутагалжархихам. (Тэрэнь халуунай бухадал хиигалаад, абяа гаранагүй). Бурханда өөрынгөө дураар мүргэхэгүй юм haaш, би шамайе иигээд мүргүүлхэм. (Толгойгоорнь шала наншуулжа эхилбэ).
Баянай үсэдынь хүдэлдэһэн, хоро шарань бусалһан лэ юм haa6 даа. Тиибэшье нээрээ энэ барнаагта хиидэ алуулаад һалахам гэжэ һанаа гү, үнэхөөр бурхандаа мүргэжэ, хүлисэл гуйжа оробо.
ГАН-БУЛАД: Энээнһээ хойшо хүниие баһаха, дарлахаяа болёо гүш?
ХАЛЗУУ: Болёо, болёо… (Тугаарай зүггүй хэрзэгы 6aйhaн баян xyxaphaн, һалганаһан хоолойгоор харюусана. Ган-Булад хутагыень абажа, үүдэ нээгээд, газаашань шэдэжэрхибэ).
ГАН-БУЛАД: Үтэр гар!
Гэдэргээ эрьежэ байжа, yнahaн малгайгаа абаад, татагасаһаар гаража тонилоо бэлэй.
Морин дээрэ hyyжа, тээ холохоно oшohoн хойноо “үhөrөө абахаб, толгойн саазада хүртэхэш” гэжэ занажа талииһан гэхэ.
Хүниие харшалха, сохихо болоходоо, хайрлахын табилан мэдэхэгүй аад, аминдаа хүрүүлхэдээ аймхайһаа аймхай, хэлэһэн үгэеэ амаараа гаргаад, доогуураа гоожуулжархидаг хүн гээшэ хэн бэ гэхэдэ, баян Халзуу гэжэ тиихэдэ ойлгоо һэм.
Гарайнгаа хухарһые халуу һөөргэнь мэдэрээгүй байшооб.
ГАН-БУЛАД (ерэжэ): Заа, дүүхэй, түхеэрхэ болоболди даа. Эндээ хойшодоо багтаха шэнгэхэеэ болиһомнай мэдээжэ. Удахагүй Халзуу хүнүүдые абаад ерэхэ. Гартань opoo haa, амиды гарахабди гэжэ һанаһанаймнай дэмы.
Би бодохол гээ һэн бэзэб. Хоёр нюдэнһөөм гал сасархадал гэшэбэ. Гарни даалгагдахаяа болишоод байгаа ха юм. Хухаршоол гээшэ ха гэжэ Ган-Булад үбгэжөөл хоёр хөөрэлдэбэ. Үбгэжөөлнай бага сага гартаа дүйтэй байжа, яһыем барижа үгөөд, хүдэлхэгүйнь тула хэдэхэн шэнэхэн зомгооһо шулажа, эжымни пулаадаар бүхэлжэ уяба.
Би шүдөө шангаар зуужа, гомдол, үбшэнөө дотороо багтаахые оролдоо һэм. Уйлажа юунэйшье урда орохо үгы юм байна гэжэ ойлгоо һэн хаб.
ГАН-БУЛАД: Нарин Заган Гутай гол хоёрой ниилэһэн эхиндэ ангуушадай отог бии юм. Таабай, бидэ тэндэ байхабди, энээн тухай хэндэш хэлэжэ болохогүй. Би таниие haйн мэдэхэ хадаа хэлэнэб, этигэнэб.
Тиигэжэ хэлээд, Ган-Булад мэшээгхэн соо унтариингаа юумэ бэлдэжэ хээд, эмээлэйнгээ арада абаашажа уяа һэн. Намайе хамһажа хубсалуулаад, борогшониием унуулаа.
ҮБГЭЖӨӨЛ: Зай, яахаб, үхибүүдни, амгалан һайн ябыт даа. Ябаhaн газартатнай бурхан харалсажа, үргэлсэжэ байг.
Иигэжэ юрөөгөөд, үбгэжөөлнай үдэшэжэ үлэбэ.
Үсэгэлдэр хада бордоһо cahaн болоогүй юумэндэл тэнгэрн сэлмэшоод, ямаршье уйдхар зоболон дэлхэй дээрэ үгы гэһэндэл наран элшэтэй шангаар шаража, opoһoн caha гамгүй хайлуулжа эхилбэ.
Хyxaphaн гараа хүзүүгээрээ ooһop оруулжа һэгэлдэргэлээд, нүгөө гараараа эмээлэй бүүргэһээ баряад hyyнaб. Ган-Булад мориноймии жолооһоо хүтэлэнхэй, наранһаа hapгahaн нюдэн дээрээ гараа абаашажа, ой руу һарабшалба. Тэндэ юугээшье бэдэрһэн юм. Ехэл удаан хүхэрэгшэ манарагша гүн руунь шэртэнэ.
ГАН-БУЛАД (haнaa алдаад): Һүүлшын хүйтэн үнгэрбэ, иигээдшье намхахань ха даа.
Морёо баалажа, ябадалыень түргэдхэбэ. Ёо-о гэжэл бэеэ барижа ябаһыем ойлгоһон Ган-Булад борогшониием буртаг бургааһагүй сүмөөхэн газараар гаргаха юм.
Үдэһөө һайсахан үнгэржэ байхада ангуушадай отогто хүрэжэ ерээ һэмди. Ган-Булад хоёр hyrahaaм үргэжэ, эмээлһээм һугалаад, түгсэг дээрэ абаашажа һуулгаба.
ГАН-БУЛАД: Хүлеэд гэжэ эндэ hyy даа. Би гал хүл түлеэд, шамда хэбтэри бэлдэжэ үгэхэб.
Сабшадаһанһаа һорь6o hyyhaн нaphaнhaa дабирхайтай тортог гаргажа, хуурай гэшүүһээр зуухыень түлибэ, отогоо сэбэрлэбэ. Тагаан бэлдэжэ, сайгаа табиба.: Эсэһэн моридоошье һүүл opoohoop эдеэллэбэ.
Гэрэй дулаасаһан хойно намайе оруулжа хэбтүүлбэ. Ангуушанай отогые анха түрүүшынхиеэ xapahaн байгааб. Эжы бидэ хоёрой һуудаг гэрһээ дулааншье, уужамшье шэнгеэр һанагдаа һэн.
Сайгаа уугаад, хэбтэжэ амарбабди.
БИ: Ган-Булад-хай, отогымнай олоод, тэдэнэр орожо ерэхэгүй юм бэзэ?
ГАН-БУЛАД: Айнаалши? (Этигэлтэйгээр) Эндэ байһыемни тухайлха үгы байха даа. (Нюурыемни шэнжэлһэн яизатайгаар хараад) Юундэ уршынаш? Ехээр үбдэнэ аал?
БИ (үбшэнөө далдалжа, тоосогүйгөөр): Барагтай даа.
ГАН-БУЛАД: Гарыеш хухалһыень мэдээ haa, тэрэ бузарые ондоогоор һунааха һэм. Халагни. (Шүдөө зуун, аман соогоо бүрд гэбэ, нэгэл ондоохоноор июдэниинь ялас гэбэ). Томо болоходоо харюугаа абахал байхаб… Заа, гараа наашань үгэ даа.
Бүтэн гараа һарбайжа, Ган-Буладай абарга шэнги адхаса мэдэрбэб.
ГАН-БУЛАД: Ехэжээл боложо байна гээшэш. Зоригжохол хэрэгтэй. (Наар дээрэһээ үндыжэ, дабшалжа һуугаад, намһаа асуужа эхилбэ). Эжышни нahа барахынгаа урда тээ шамдаа юумэ хэлээ һэн гү?
БИ: Нэгэ хүйтэн харалган үдэр хонинһоо бусахадаа һалхи татаба, хадхаляатаба гээшэ хаб гээд лэ унан хэбтэшоо һэн. Урданьшье шогшодог, ядаруухан бэетэй юм һэн даа. Дүтынгөө түрэл тэрэ үбгэжөөлые дуудуулаа бэлэй. Хоног соо хадхаляатаад лэ ами табижархёо. «Хүбүүмни, – гэжэ нүгшэхынгөө урда хэлээ һэн. – Хүнэй зэргэ хүн боложо ябыш даа. Эжыншни хэһэн нүгэл гэжэ байхагүй. Юрэдөө, бурханай орондо түрэхэ бэшэ гүб даа». Иигэжэ хэлээд, газаа гараад, наадаад ерэ даа гэбэ. Нэгэл аягүй юумэнэй болохые зүрхэмни мэдэжэрхёо. Хаалгаатай эрьенүүдтээ үбһэ үреэд, һэмээхэн сонхоороо ерэжэ шагааһам, эжым июдэеэ аняад, хүдэлхэеэ болишоһон, үбгэжөөл наһата соо зула бадараажа, наманшаланхай, зальбаржа, маани уншажа байба.
Haha бараһыень баян Халзууда дуулгахадамнай ерэхэб гэхэһээ ондоо юумэ хэлээ үгы, манда туһалһан юумэ үгы агша.
ГАН-БУЛАД: Ерэһэниинъ теэд энэ ха юм даа.
Тэрэ аюултай, амин голдом болон ажабайдалдам харша үдэрнуудые һанаандаа оруулхадаа, бэеэ барижа шадангүй һугшашабаб.
ГАН-БУЛАД: Дүүхэй, бү гутара даа!.. Хүн наһан соогоо зободоггүй юм гэжэ нэгэ ухаатай хүнэй намда хэлэһыень һананаб. Жаргал үзэхэл байхаш!
Ямар жаргал? Жаргал гээшэ хайшаа байха ёһотой юм? Үхибүүн ухаамни иимэ юумэ буйлуулжа шадахагүй байгаа. Һугшаад һалахагүйдэм Ган-Булад толгойемни эльбэсэгээн хажуудамни удаан hyyгaa һэн. Бү уйла гэжэ аргадаагүй. Монсогор хара юумэ түглылгэжэ досоогоо байнхаар, шабхажа һалгаагаашань дээрэ гэжэ haнaһaншье юм һэн гү.
Бархиржа садаһан хойном хюһуулжархиһан ялан толгойгоо эльбэсэгээбэ.
ГАН-БУЛАД: Бишье баha үншэржэ үндыһэн хадаа шамайе ойлгоноб даа.
Иимэ үшөө үншэн үрөөһэн байһан юм гэжэ Ган-Буладые би xaaнahaa мэдэхэ һэнбиб. Сэдьхэлэйнгээ бодолые суургалха, нюухагүй гэһэндэл тэрэмни хөөрэжэ ороо бэлэй.
ГАН-БУЛАД: Би Хяагта шадар ехэ болоһон хүм. Эхэмни буряад, эсэгэмни монгол угай байһан. Хүсэд арба хүрөөгүй ябахадам дүйрэн гэдэг юм гү, халуун үбшэнэй тахалда дайрагдажа, нэгэ зун соо тэдэмни хойно хойноhoo нaha барашаһан юм.
Намайе үргэжэ абаха хүн нагаса эжымнил байгаа. Эжы, абамни газарай хүрьһэн доро орожо, бодохоёо болин болёо гэжэ ойлгохо ухаагүй ябаһан намтай юун гэжэ хөөрэлдэхэб даа. Тэдэшни бурханай орондо ошоо, ерэтэрнь хүлеэхэл болообди гэжэ нагаса эжынгээ хэлэхэдэнь би сагаагаараа этигэдэг, яагаа үни болоноб гэжэ дахин дахин һуража хашараадаг байгааб. Бурханай орон гээшэ ехэл холо газарта байдаг юм, тиигээд лэ удаараа гэхэ. Буряадаараа арбан дүрбэ хүрөөд ябааб. Шинии мүнөөнэй хараанай наһатайдам гэнтэ тэрэ нагаса эжым 6aha таарлашоо. Тиихэдэнь тэрэнэймни ехэ хүбүүн намайе гэртээ оруулба. Түрүүшэ һамганиинь гурбадахи үхибүүгээ гаргажа ядалдаад, ами табиһан байжа, тэрэ хүбүүнэйнь хоёрдохи һамган намайе үлүү үзэжэ, багтаагаа шэнгээгээгүй һэн даа.
Эжы абынгаа бурханай оронһоо бусахые хүлеэжэ ядаад, үхэһэн хүн үндыдэг үгы гэжэ мэдэхэдээ, тэрэ нохой шэнги аржагануур, хэрүүлшэ эхэнэрһээнь тэрьелхэ, хубияа хаажа, хоолойгоо тэжээхэ гэжэ бодоод, хүнэһэ хүшэ тулам соо суглуулжа түхеэрээд, наранай гараха зүг харан гэшхэлээ һэм.
Ябаа, ябаа, Сүхын эрьедэ оршодог Мөөрөөшэ нютаг хүрэжэ ерээб. Нэгэ баянайда хүлһэншэнөөр орожо, хонииень адуулдаг болооб. Зүгөөр жэл шахуу хүдэлөөд байтарни гурбан хонидыень үдэр дунда шоно татажархиһан юм. Тэрэ баян намайе сохёошьегүй haa, наһан соогоо түлбэригүйгөөр хүдэлхэ болобош гэжэ занаа һэн. Тиихэдэнь би тэрэ һүниндөө морёо унажа тэрьелшоо бэлэйб.
Пормоон гэжэ ород үбгэжөөлтэй харгыдаа танилсаһан, туһа абаһан хүм. Тиигээд лэ танай нютаг хүрэжэ ерээд, энэ боложо ябаналби даа. Нам шэнги иигэжэ зобоһон хүн үгы гэжэ түрүүшээр һанадаг байгааб…
Үгэеэ хүсэд хэлэжэ дүүргээшьегүй һаань, юу хэлэхэ гэһэниинь ойлгосотой һэн. Үргэдэг үнеэндэл үлдэжэ зобоһоноо, уйлан хайлан ябаһанаа угтаа хөөрэхэ дурагүй хүн гэжэ хожомынь хада ойлгоо һэм.
Үглөөдэрынь Ган-Булад хотон руу хонон ошожо ерэхэеэ түхеэрбэ.
ГАН-БУЛАД: Харанхыгаар тэрээ руу ороод, бүрүүлээр тэндэһээ гэдэргээ гарахаб, үглөөгүүр эндээ байхаб. Намдаш ошожо ерээгүйдэ аргагүй бшуу даа. Айха юумэгүй, хэншье, юуншье эндэ ерэхэгүй. Өөхэн дэнгээ аһаагаад хоноорой.
Эдихэ юумэнэйнгээ нимһал байһые, үшөө заа зуу юумэнэй хэрэгтэйе тухайлһан намда “зай” гэхэһээ бэшэ ондоо юун байхаб даа.
ГАН-БУЛАД (ябаха дээрээ): Борогшонииешни дахуулаад ябашаһуу. Эдэгэхэдэшни шамдаа ондоо һайн мори асархабди.
БИ: Өөрөө мэдыт даа, Ган-Булад-хай.
Хэды тиигэбэшье мopинтойгоо хахасаха дурагүйгөө мэдэрнэб. Борогшонтой эжэлшэһэн байгааб. Эжымнишье тиигэжэ хэлэгшэ һэн. Ерэхэ жэлдэ малшадтаа үүсэлүүлхэб гэжэ баян Халзуугай хэлэжэ байһанииньшье һанагдаба. Теэд Ган-Булад ахай мэдээл юм ааб даа гээд дүүрэбэб.
Хазаар, дүрөөгэй хан гэхэнь, моридой хаядалтай түргөөр гэшхэлхэнь дуулдаад, хон-жэн болощобо. Хаанашьеб тоншуулай модо тоншохонь, үргэһэн гүрөөһэнэй хашхархаиь дуулдана.
Ой соо анха түрүүшынхиеэ гансаараа хонохо баатай болобоб. Һард гэһэн юумэнһээ сошожо, айжа, ороолон шүдхэрнүүдые һанаандаа оруулжа, олигтой унтагдабашьегүй.:
Үнэгэнэй харанхыгаар нюдэдни өөһэдөө анилдашаһан байгаа һэн. Һэрихэдэмни, шүлэнэй үнэр хангалтаж:а, Ган-Булад сахюур буугаа сэбэрлэжэ, аршажа һууба. Наран дээрэхэнэ rapahан хэбэртэй, уйтахан онгорхой шагаабаряар хурса элшэнь ёлогооно.
ГАН-БУЛАД (үндыхэдэмни): Һэрибэ гүш? Айдаһаншни хүрөө үгы ааб даа.
Эжыдээ һаань, айгааб гэхэ һэм, харин Ган-Буладта тиигэжэ хэлэхэеэ зүрхэлбэгүйб.
БИ (аймшагтай дорюун, доро зүрхэтэй хүн боложо): Унташооб.
ГАН-БУЛАД: Бодо даа. Эдеэгээ бария.
Бугаа ханада үлгэжэ, тугалай aphaн ехэ тулам coohoo модон улхануудые гаргажа, бүдүүн модо отолжо хоёр холбожо дархалһан стол дээрэ табиба. Гэдэһэн һайсахан үлдэгдэһэн тула бүхэли мяха түглытэрөө гүбшэбэб, hyла шүлэ сэрдытэрээ һоробоб.
ГАН-БУЛАД (хурса хутагаяа хуйдань хэжэ байхадаа): Дүүхэй, шинии адуулдаг эрьенүүдһээ нэгыень шэрэжэ асарааб. Хулгайн гэжэ һаналтагүй, хара хүлһэеэ адхажа олоһон зөөримнай хаям даа. Хэдэн жэлэй удаа Халзуу баянда хүдэлөөд, миниишье оложо эдиһэн юумэн үгы. Гэдэһэеэ бүрылгөөд, мүрөө улайлгаагүйхэн ябагдаа. (Эрид шиидэнгеэр) Энэ үдэрһөө эхилжэ, тэрэнэй хони моридые ходо татажа, ядарһан зондо хубаахаб. Тууха заримыень туужа, Монгол хүрэтэр абаашахаб.
Өөрынгөө адуулдаг эрьеын мяха эдижэ байнаб гэжэ мэдэхэдээ, намда һөөлшье haйн байбагүй. Ойлгожо ядаһаншье,тэрэ мүртөө зосоогоо зүбшэһэншье мэдэрэлдэ эзэлэгдэбэб.
Һүүлдэ Ган-Буладые үшөө нэгэ ушарал гааруулһаи, дурыень гутааһан юм. Маниие үдэшөөшэ, үнөөхи түрэлэй һэльбээнэй үбгэжөөл манай түлөө нэхэбэридэ ороһон байгаа. «Хаанаб тэрэ шолдоонуудшни? Үтэр хэлэ! Үгы һааш, үмхи яһыеш хуха сохёод, үрөөһэн нюдыеш түнхихэб!» – гэжэ байжа Халзуу баян һүхирһэн гэхэ. «Мэдэнэгүйлби, хайрлыт, үршөөгыт, дала хүрэтэрөө худалаар хэлэжэ, хүниие хардажа ябаһыем шэхэтэ амитан дуулаагүй юмэл», – гээд, бурхандаа наманшалжа, Халзуу баянай урда малгайгаа абажа дохиходонь, хундан толгойень ташуурай хүндэ эшээр соо сохижо, үхэдхүүлэн унагааhaн байгаа.
Энээн тухай дуулаһан Ган-Буладай нюдэн уур сухалаар ялалзалжа, үгэ дуугүй, haнaa хатан ябадаг, һаядаа нааша минии таахаар бэшэ бодол толгой соогоо мухарюулан һуудаг болошоо һэн.
Хирэ хирэ хонон үнжэи үгы болошохо. Юу хэһэн яаһанаа хөөрэдэггүй, бишье ухашалжа һонирходоггүй байхаб. Тала руу гараха бүхэндөө мүнгэн хутагаяа бүлюудэдэг, буугаа аршадаг, эмээлэйнгээ улам мориндоо тааруулдаг һэн. Хоолгүй ерэхэ үгы даа: айраг, тараг, айрha, мяха намдаа асараад лэ байха.
Мүнөө бодоходомни тэрэмни уулын бүргэд, бинь дальбарааниинь байһан мэтэ һанагдадаг.
Хухарһан яһан наһанай тоогоор бүрилдэдэг гэжэ буряад зон хэлсэдэг гээшэ ааб даа. Теэд миниихи удаахан бүрилдэжэ, эдэгэжэ үгөөгүй, зобоогоо. Гараймни хэр боложо байһые Ган-Булад ходо ходо хараха, һонирхохо.
Тиигэһээр зунай эхин hapa гаража, тэрэ үеэр би гүйсэд һайн болобоб. Ой соошье байжа дадагдаа. Шубуудые аялга дуугаарнь, ябадал ниидэсээрнь танижа һуража эхилхэдэ, шүдхэр боохолдойһоошье айгдахаяа болишохо юм бэлэй. Шииг нойтоһоо һуга харбажа гараһан түрүүшын зүлгэ ногоо, шэм гэмэ хангалаар анхилһан шэнэһэтэ ой – эдэ бултые анхархадаа ажабайдалда өөр өөрын тусхй хүдэлсэ, эрьесэ бии юм байна гэжэ ойлгожо эхилээ һэм.
Гансааран байжа һурамхирһыем, айхаяа болиһыем Гаи-Буладшье тухайлжа мэдэдэг болоо.
Эгээ энэ үеэр хотон ошоһон аад, дүрбэн хоног үгы болошобо. Иигэтэрээ һаатадаг үгы һэмнай гэжэ гайхахыса гайхаад, һанаам зобожо эхилбэ. Үйлэ муутайнуудта баригдажа, алуулжа хэбтээ үгы юм гээбы даа. Гурбадахи хоногһоонь эхилжэ нойрни сэлмээд, унтажа хонохоёо болибоб. Юумэ хүлеэхэдэ хүнэй шэхэн һонор болошодог байна. Һард гэһэн юумые шагнаархаад, амяа даран хэбтэдэг болоо һэм. Энэ үдэр лэ үзэгдөөгүй һаань, өөрөө ошохоёо түхеэрбэб. Табадахи хоногтоо үүрэй сайжа эхилхэһээ хойшо газаа гаража, зүүн урда зүг руу шэхэеэ һоноршолон табибаб. Теэд уулиин уншарагтайгаар улихаһаа, үргэһэн гүрөөһэнэй бархирxahaa ондоо абяан дуулдабагүй.
Һайн үүр сайжа, гэгээ opoшоһон хойно моридой турьяха дуулдашаба. Тэбдэшэбэб. Ган-Буладые баряал гээшэ ааб даа. Мүнөө минии хойноһоо ерэбэ ёһотой. Яалтайб?
Удаан бодобогүйб. Баруун хойшо ошоходо үдхэн бартаа шэрэнги болодог. Тэрээ руу хүл мэдэн гүйшоо һэм. Будуун нарһан модоной саана хороод, отог тээшэ һэмээхэн харанаб. Моридой пяс-тас гэшүүһэ хуха гэшхэхэнь дуулдаба. Моритой хоёр хүнэй ябахань мододой дундуур зураг-зураг харагдаад, үгы болошобо. Ерэбэл гээшэ ааб даа. Үмхирһэн түгсүүл, гэшүүһэнһээ торожо унажа ябаад саашаа холодобоб. Моритой хүнүүдшье, отогнишье харагдахаяа болибо. Шэрэнгиин дунда орожо, амияа дарабаб. Гүсын хоолойн шэнээхэн бэетэй шубууд дээрэмни мододой шэлбүүһэн дээрэ һуугаад, “эндэ байна, ерэгты наашаа, баригты” гэһэндэл пишаганалдаад һаланагүй.
«Һэ-э, Һэ-э!» гэжэ хүнэй хашхарха бүглүүгээр дуулдаба. – Шаралдай, хаанабши-ы! – гэжэ хоёрдохёо хашхархадань Ган-Буладай хоолойе таняа һэм. Отог тээшээ һөөргөө гүйхөөрөө болобоб. – Һо-ho-o! – гэжэ баһа ооглохонь дуулдаба. Дүтэлжэ харахадам – Ган-Булад. Хажуудань эхэнэр хүн хэбэртэй. Юрэдөө, гайхабаб даа. Хэн байха ёһотой юм?
Минии гаража ерэхые хараад, Ган-Булад эльгэеэ ханангяар энеэбэ.
ГАН-БУЛАД: Айгаа алтайш? (Нюдэеэ эмнис гүүлэжэ) Һанаамни зобоод абабал. Ой руу холо ошожо, төөришэбэ гээшэ гү гэжэ һанаалби.
Айжа тэрьелһэнээ нюухые оролдобоб. Хажуудань уриханаар миһэрэн байһан ута гэзэгэтэй, ошо сасан ялалзаһан ехэнүүд хара нюдэтэй эхэнэрэй үгы һаа, үнэнөө табихадаал табиха байгааб.
ГАН-БУЛАД: (нам тээшэ заажа): Отогоймнай эзэн энэ гээшэл даа, Сэмжэдмаа. Хайшааш зайлахагүй гээ хамнайб. За-а, танилсагты. (Шухала юумэ хэлэһэндэл) Дүү хүбүүмни гээшэ!
БИ (басаганай гарыень баряад): Шаралдай.
СЭМЖЭДМАА: Нээрээшье, харахада шарахан, нэрэньшье тааруу байна.
Иигэжэ хэлэжэ байгаад тэрэ эхэнэр толгойем үнэдэбэ, эльбэбэ. Тиихэдэнь бага мартантаад ябаhaн эжымни зосоом хаха орошобо. Тэрэмни намайгаа иигэжэл эрхэлүүлдэг, тааладаг юм һэн. Уй гашуудалтайгаар уйлаха, тала руу, эжытэйгээ хонёо адуулдаг газар руугаа гүйжэ ошохо дурам эжэ эхигүй хүрэшэбэ. Хэрбэеэ ерэгшэ эхэнэрэй үшөө нэгэ урин үгэ хэлэбэл, дотор шүрэбни һөөргөө эрьелдэжэ болохо байгаа.
Ган-Булад тамирыемни таажа мэдэһэндэл болобо.
ГАН-БУЛАД: Дүүхэй, уһагүй байнабди. Гүйжэ ошоод ерэ даа. Бидэ гал түлижэ, сог дээрэ эльгэ шаража байхабди.
Хүнэгөө абажа, булагай урдан гарадаг газар худар түргэн буугаа һэм.
Соробхилһон дүлэн соо эльгэ мяханай хүншүү гутаба, тагаан дээрэ сайн yһан табигдаба. Бүхэли мяханшье тогоон соо хэгдэбэ. Тэдэнэрни ехэл хүхюунүүд. Ган-Буладай иимэ байхыень хаража үзөөгүйб. Гайханаб. Юун дээрэһээ эдэнэр иимэ зугаатай гээшэб? Баярламаар нэгэ һайн юумэн болоһон байгаа алтай. Теэд hypaxa зүрхэм хүрэнэгүй. Ехэшүүлэй хэлээгүйдэ, юрэдөө, оролсоодшье яахамниб гэжэ саанаа бодохо хүм.
Нараншьс дээрэхэнэ гарашаба. Түүхэйшэгхэнээр шарагдаһан һугабшаһаа хүртэлсөөд, хүйтэн yhaap даруулга хэбэб.
СЭМЖЭДМАА (намайе хараад): Яахаяа уһа ууба гээшэб. Санхатажа болохонь лэ. Айраг бии юм һэмнай. (Томо түйсэ нээжэ, модон аяга соо хэжэ һарбайба).
ГАН-БУЛАД (тообогүй): Тиимэ бэлэн юумэндэ диилдээд орхихогүй, дотор бүхэтэй байха даа. (Гарайнгаа тоһо булгайр гуталайнгаа түриидэ аршаад, бодобо). Ерэл даа наашаа: Бишни шамдаа буу асарааб. Эрэ хүн гээшэш. Эдеэнэй болотор хоюулан буудая.
Буу һүргэхэһөө наана абяанһаань айдаг би тэбдэшэбэб. Арсахань аягүй, эрэ нэрээ доро yнaгaahaн зэргэтэй болохо һэн хойнонь зүбшөөһэн хэбэр үзүүлжэ, шэнэ замагтай сахюур бууень баряад, хараагаарнь шагаагаад туршабаб.
ГАН-БУЛАД: Табяад сажан газарта модо сайлгаһуу, тиигээд мэргэсэхэбди.
Тэрэ үдэр наһан соогоо эгээн түрүүшынхиеэ буудажа үзөө бэлэйб. Сагаалсаяа гурба буудатараа нэгэшье тудаагүйб, ходол хажуу тээгүүрнь нарьюулжархидаг байгааб.
ГАН-БУЛАД (зэмэлнэ): Шагаахыень шагаажа, хараадаа оруулһан аад, шабхаяа дараха дээрээ нюдэеэ анинаш, буугаа хүдэлгэнэш.
БИ: Хүн яажа мэргэн буудадаг болодог юм?
ГАН-БУЛАД: Зүрхэеэ доро даража буудажа һураха ёһотой. Хурса нюдэн, шанга гар, түргэн ухаан гурбан хэрэгтэй байха. Энэ гурбаниие хүсэлдүүлбэл шишье мэргэшүүлэй нэгэн болохош. За-а, мүнөө иигэд гээд хүрөө, болог даа.
Тэрэ һамбаандамиай сай, мяхамнай болоод, Сэмжэдмаа эдеэлхыемнай уриба.
ГАН-БУЛАД (дурадхаба): Сэмжэдмаа, зүлгэ ногоон дээрэ һуужа, эдеэгээ баряа һаамнай дээрэ бэшэ гү?
СЭМЖЭДМАА: Өөрэнь юуб, дураа мэдэгты, байгаалимнай ямар һайхам даа. (Сайнгаа дээжые аяга соо хээд, орон тэнгэридэ үргэбэ).
Тохомуудаа дороо дэбдеэд, галаа тойрожо дабшалбабди. Ган-Булад урдаа гурбан аяга табяад, үйһэн түйсэ сооһоо һүнэй архи аягалба.
ГАН-БУЛАД: Шэнэ айлшанай, Сэмжэдмаагай ерэһэндэ сэржэмдэхэ болоо аабзабди даа. Заа, ажана hайн ябахын түлөө. (Духаряагаа үргэбэ. Мүргэлдүүлбэбди. Би юу уухань һэмбиб, үнэрынь абаад, хамарһаа зайлуулбаб).
СЭМЖЭДМАА (һалаганад гэһэн хоолойгоор): Оршолон дэлхэй дээрэ омогоо мохонгүй, хэзээдэ заяа хубитай, зол жаргалтай ябахын түлөө.
Халуунда аргагүй ангаад ябаһандал нэгэ амяар Ган-Булад балгажархиба. Сэмжэдмаа хэдэн таһалжа, hайхан нюдэеэ анижа байжа ууба.
Ган-Булад Сэмжэдмаа хоёрой хараса уулзажа, суранзан шэнгеэр татуулһан юумэдтэл аягаяа гартаа бариһан зандаа урда урдаһаа харалсанад. Эдэмни яанаб? Би гайханаб. Аягатай архияа орхижорхёод, шүлэеэ халбагадабаб: тэдэниие хаража һуухань аягүй шэнги байгаа бшуу.
ГАН-БУЛАД (эдеэлжэ садаад, дурадхаба): Сэмжэдмаа, энээхэн зүүн тээхи байсада гаража үзэхэмнай гү? Хаяаһаань шүдэ ташама хүйтэн булаг бурьялдаг. Харахабди.
СЭМЖЭДМАА (ехэ дуратайгаар): Ү-үү, ошоё, ошоё.
Ган-Булад буугаа мүр дээрээ шэдэжэ, Сэмжэдмаае дахуулаад, гэшхэлшоо һэн.
Намда юушье хэлээгүй. Энээндэнь би гомдод гэбэб: Ган-Булад-хайемни буляаха хүн бии болобо ха юм гэжэ муурхабаб.
Тэдэ хоёрни байсын эхиндэ, Зүүн хотогорой голой эрьедэ, үдхэн мүшэртэ жооогой саана юушье хэһэн юм, нилээд удаан сэнгээд бусаа бэлэй.
Ерэһэн хойнонь гурбуулан һуухадаа Ган-Буладай ямар бодолтой ябаһыень ойлгожо эхилээ һэм. Тэдэ хоёрни тэндэ эхилһэн хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.
СЭМЖЭДМАА (толгойгоо ганхуулан, уйдхарта даруулһандал): Хүн зобохо тулихые наһан соогоо хуул үзэдэг юм гээшэ ха даа. Ямаршье жэгтэй оршолонто юртэмсэб. Ай, зайлуул. (Ган-Булад хобшогорхон мүрһөөнь татажа, сээжэдээ толгойень няаба). Ган-Булад, һайхан сэдьхэлтэй, үнэхөөр һайн хүнши. Тиимэһээ бидэнэр сугтаа наһа үеэрээ зобохогүйбди гэжэ найданаб.
ГАН-БУЛАД (хасартань хасараа няагаад): Инаг дурамнай аршаан шэнги арюунаар булгилжа байг. Алтан дэлхэйн наран шэнги сэдьхэлдэм хэтэ мүнхэдөө байхаш.
Хажуудань минии байһые мартажархиһан хоёрһоо урдань дуулаагүй юумэеэ дуулажа, үзөөгүй юумэеэ үзэһэндөө гайхажа, сэдьхэлэй арюун мэдэрэлээр нэмэригдэһэн зон иигэжэ бэе бэедээ тангариг үгэдэг юм гэжэ ойлгохогүй хөөрхы ябаа бшууб даа.
СЭМЖЭДМАА (уриханаар, намайе эрхэлуулхэеэ һанаһандал): Дархамнай юугээ хэшооб даа?
ГАН-БУЛАД: Гартаа дүйтэй байхо-оо. Тэрэ ханада үлгөөтэйень хара даа. (Бургааһа шуулажа хэһэн уһан хүрдэ тээшэ харуулба).
СЭМЖЭДМАА: Харыш, нээрээ тиимэл. Абымни дарха хэдэг зэр зэмсэг манайда хадагалаатай байдаг. Дархан болохо һаашни шамда бэлэглэхэб.
БИ (ёһолобоб): Һайн даа.
Нюурыень харахаяа зүрхэлхэгүй хүм. Хүнэй нюуса хөөрэлдөө шагнаһан мэтэ эшэдэһэм хүрөө гээшэ һэн ха.
ГАН-БУЛАД: За-а, галаа дэгжээжэ, хоолоо барихамнай гү.
Ган-Булад һүхэеэ абажа, хуурай хумхи гэшүүһэдые һүхынгөө үнсэгөөор булга сохижо оробо. Харин би хуһанай үйһэ шуулажа асарбаб.
Тэдэмни хүхюунүүд. Энеэлдэнэ. Ган-Буладай иимэ зугаатай, сог залитай байхыень хүрүүшынхиеэ харанаб. Шэлүүһэн мэтэ бэеэ хуряан зогсошоһон түхэл маягынь оройдоо орхигдошоо. Һэлмын эри мэтэ шэрбэһэн нюдэниинь гэгээн үдэрэй туяа гэрэл адхажа, энеэбхилхэдэнь сагаан шүдэнүүдынь ходо харагдадаг болобо. Сэмжэдмаагай уян нугархай бэеын хүдэлсэ уһанай нюруугай долгиншуу боложо үзэгдэбэ.
Тэдэнэй баярта бишье hoгтoxoёo һанажа, ойн шубуудай аялга сэдьхэлыем шэрбээд, байгаалиин үзэсхэлэн нюдэндэм үнгэ opуулһандал болоо һэн.
Мэдэхэ мэдэхэ олон һонин юумэеэ хөөрэлдэжэ үнжэбэбди.
Үглөөдэрынь бусаха тээшээ түхеэрэлгэн болобо. Баһал гансааран үлэхэм гээшэ гү гэжэ зосоогоо мууданам. Ган-Булад-хайн ошоо haa, угайдхадаа энэ хээтэйнь үлэдэг һаань һайн байгаа. Мууданги минии зосоохиие Ган-Булад тааһандал болобо.
ГАН-БУЛАД: За-а, ши бэеэ зэһэ. Сэмжэдмаа хээтэйгээ хүргэлсөөд, ябалсаад ерэ. (Бэем гансата хүнгэдэшэбэ. Ябаалди даа, ябаа! Талада гаража, зэрэлгээтэһэн сүлөө агаараарнь амилха, нютаг нугаяа хараха дурамни эжэ эхигүй хүрэшоо). Сахюур буугаа аба, ямаршье ушар тохёолдогшо.
Yrcүү үндэр газарта гү, али хада руу морёо хүтэлдэг, тэгшэ зохид болоходонь унадаг һэмди. Наранай жаргаагүйдэ Сэмжэдмаагайда хүрэбэбди. Ойдо дүтэ, эрье дороһоо гараһан булагһaa холо бэшэ зайда гурбахан лэ гэр бултайба. Хаамаг хуһамагаарнь, модон гэрээрнь бодоходо, зуһалангынь хэбэртэй. Газаагуурнь нэгэ хэды үнеэн, бүлэг хонид бэлшэнэ. Хотошонь маниие холоһоо хаража хусаһан аад, эзэеэ таниһаар, зангаа хубилгажа, һүүлээ шарбажа оробо. Модон гэрэй ара талын эдеэ шанадаг сарай дороhoo табяад наһанай хурса шарайтай эхэнэр гараад, һарабшалжа xapahaн бэеэрээ: – Ай зайлуул, ерэбэ? – гэһээр ондоо үгэгүй, hөөprөө орошобо.
Зүүн гэрэйнь хэрэлсы дээрэ буурал хүхэ толгойтой үбгэжөөл һуугаад, наранай ульһатай элшэдэ таашаан ониижо, эрхиеэ хүдэлгэн, маанияа татана. Бидэндэ ехэ һаналаашье хандуулбагүй. Сарай доро оробобди. Тэрэ эхэнэр Сэмжэдмаагай эжынь байгаа. Задагай галай тулга дээрэ заахан тогоо табижа, хартаганаан угаабаряар угаагаад, yha хэбэ.
ГАН-БУЛАД (малгайгаа абажа): Мэндэ амо-ор.
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ: Мэндэ-э. Дээшэ һуугты.
Галай баруун тээгүүр дэбдигдэһэн сагаан шэрдэг дээрэ ошожо һуубабди. Сэмжэдмаа эжыдээ туһалхаяа яарашаба.
СЭМЖЭДМАА (модон нюдүүрээр сайгаа нюдэжэ һуухадаа): Ундаа хүрэхөө һанаабди.
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ: Холо газар ябаа ха юмта даа.
ГАН-БУЛАД: За-а, иишэдэтнай һонин юуб?
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ (үг-маг): Хомор даа. Юрэдөө, юун гэхэ юм даа… (Юушьеб хэлэхэ гээд, тэрэнь үгэ болобогүй).
СЭМЖЭДМАА (һэргэгшээд, тогоотой уһан соогоо сайгаа хаяһанайнгаа удаа): Эжы, юун гэхэ гэһэн аад, болишобот?
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ: Үхибүүдни, танһаа нюуха гэжэш яахабиб. Ямаршье хуби заяатай байгаа зомта.
Нюдэн дээгүүрээ мэлмэрһэн нёлбоһоёо пулаадайнгаа шэгшэгээр аршахадань Ган-Буладай шарай түмэржэн хатуужаад орхибо.
ГАН-БУЛАД: Сэмжэдмаагай эжы, юунэй болоһые сэхэ залан хэлэгты. Али таниие хэн нэгэн гомодхоогоо гү?
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ (хамараа татажа, һанаа алдаад): Эсэгэнь амиды һаа нэгэ ёho, эрэ хүн хэзээшье өөрын үгэтэй, тулгатай байха юм һэн аабза. Теэд арын албанда нёдондоной суг ошоһон нүхэдынь бусахадаа, шииг абажа, дааража, хүндөөр үбшэлөөд, наһа бараhан тухайнь дуулгажа ерээ хамнай даа. Яахабши даа. үхэһэн хүн шортоо үхөөд лэ һалаа ха юм…
Байрадаа хүдэлхэеэ болишоод байбабди. Ядарһан, зобоһон зон энэ гэр соо суглараад байнабди гэжэ бодобоб. Сэмжэдмаагай һайхан нюдыень, хүхюун зангыень адаглахадаа одоол жаргалайнгаа далайда гаpahaн хүн гэжэ этигээд ябаһамни, энэнь юуб? Нюрга руум эреэн могойн мүлхиһэндэл хүйтэ даажа эхилбэ. Эсэгэеэ мэдэдэггүй ганса эхэеэ алдаһан намда байшагүй болоходол гэбэ. Эхынгээ эгээл иимэ зобонгёор, нюргандаа даашагүй хүндэ юумэ үргэлөөд, бодожо шадахагүйгөөр даруулһандал аниргүй болодогынь халаахайгаар халааһандал зосоом оробо.
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ (хоолойдонь түглыһэн шүлһэеэ залгяад, үргэлжэлүүлбэ): Гарагай хоёрой үдэр Халзуу баян айладхалтай орожо ерээд, агтын шэхэ барюулжа, уран манзын ёhoop худа ураг болоё, хадаг табихаяа ерээб гээ.
СЭМЖЭДМАА (гайхаһан, бушуу hyраба): Эжы, юун гээт?
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ: Эжыш юун гэхэбиб даа… Хүбүүнтнай нahaa гүйсөөгүй, оройдоол арбан табатай гээшэ аабза, минии басаган арба юһэ хүрөө. Эрэ хүн ахадаа дээрэ, эхэнэр хүн дүүдээ дээрэ гэдэг урданай үгэ бии хамнай даа, басагамнай дүү хүндэ ошохо дурагүйл байха гэжэ харюусаа болоолби даа. Тиихэдэм басаган дурагүй байха гэжэ яахань һэм, түрэһэн гараһан эхэнь ха юмши, шинии мэдээгүйдэ хэн мэдэхэ болоноб гэжэ аһалдаа. Үгы һаашни, үхэр малыеш хуу туугаад, үхииешни үһэнһөөнь шэрээд абаашахаб гэжэ ганирхадань, ахай ноён хайрлыт, лама багшанар гэжэ бии хамнай, айладхажа мэдэел гээлби даа.
СЭМЖЭДМАА: Нюһаяа шэрэһэн, мунинха тэнэг хүбүүнэйнь һамганиинь үхөөшье хадаа болгохогүйб, бурханай урда тангариглахаар бэлэнби. (Ошожо, эжыгээ тэбэришэбэ).
Шэрдэг дээрэ дабшалжа һууһан Ган-Булад бодобо. Шүдэдөө яг зуужа, малгайгаа үмдэбэ. Тэгшэ хамарайнь үзүүр дээрэхи хүмэдхэнүүдэйнь дайсанда добтолһон бүргэдэй дали мэтэ ниилэн тэниихынь харабаб.
ГАН-БУЛАД: Сэмжэдмаа, бү гутара даа. Би амиды ябаа сагтаа баян Халзуугай тэнэг хүбүүндэ шамайгаа үгүүлхэгүйб. Хара нохойтой үйлөөрөө бололдоод һалахаб!
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ: Хүбүүн, ойлгохо юм даа, хари. Баян бардам хүнтэй үһөөрхэлдэжэ байһаар толгойгоо эдигдэжэ болодог юм. Юрэдөөл, жэрхэдэһэм хүрэнэ. Шамайешье, Ган-Булад, халта дурдаад, хуха нуга хэлээд абана бэлэй.
ГАН-БУЛАД: Һaнаhaн хүсэһэнһөө сухарихагүйб.
Миниишье зэбүүн хүдэлжэ, сагай тулаа haa, үзэлдөөд һалахаар бэлэн, буланда түшүүлээтэй сахюур буу тээшээ хараад абанам.
СЭМЖЭДМААГАЙ ЭЖЫ: Басагамни, бэеэ бари, хүн аргатай агша. Нэгэ аргань олдоно аабза. Заа, айлшадтаа сай аягалая.
Сэмжэдмаагай шарайдань шарай гэхэ юумэн үгы, хүхэ сагаан, ямар эдеэн хоолойдонь орохоб даа. Абяагүй һуужа, сай hopohoн болоод, ябахаяа түхеэрбэбди. Сэмжэдмаа хойноһоомнай гаралсаба. Ган-Булад хажуу тээшэнь болгожо, захяагай гү, ямар юм даа нэгэ хэды үгэ хэлээд, мориндоо мордоо һэн.
Табгайн хурдаар соёруулан, үдэшын бүдэг соогуур үелһэн унаган нүхэр Дэмбэрэлэйдэнь хүрөө һэмди. Тэндээ үүр сайлгаад, ой соохи отог руугаа ошоо бэлэйбди.
ГАН-БУЛАД (гэртээ бусажа ябахадаа харгыдаа нам тээшэ эрьежэ): Халзуу баян бидэниие һурагшалһаар, бэдэрүүлгэ хүүлэһээр гэлсэнэ, Сэмжэдмаатай холбоотойем унхидаа хэбэртэй. Шинии наһанай тэрэ тэнэг тэншүүгэйнгээ һамган болгоһон нэрэ зүүлгээд, зоргоороо заража эдихэ, арha мяхыень шулаха хүсэлэнтэй ха юм. Тэрэ шонын гартань орожо болохогүй. Тиимэһээ үглөөдэр отогоо орхижо, Сүхэ худар Сэмжэдмаатаяа булта мордохобди. Мүнөө тэндээ орхиһон заа зуу юумэеэ, һомо һошоёо абаад ерэе. Үглөөдэр Дэмбэрэл маниие мори тэргээр хүргэжэ үгэхэ болоо.
Хэрэгтэй юу хээхэнээ суглуулаад, үглөөдэрынь эртэхэншэг отогоо орхижо гарабабди. Бүрхөөд, бороо орохо янзатай, нараншье харагданагүй, бидэнэйшье досоо уйтай, хоорондоо хөөрэлдэһэн юумэмнайшье мүртэй үгы.
Тиигэһээр ойн заха гаража, Сэмжэдмаатанай тээшэ моридойнгоо ама залабабди. Зосоом түглыгөөд, нюдэм таталдаад һалабагүй. Эрэ хүнэй баруун нюдэн дээрээ татабал һайн, дороо таталдабал муу юм гэжэ эжынгээ хэлэдэгые һанахадаа, гайхашаа барабаб.
БИ: Ган-Булад-хай.
ГАН-БУЛАД (һэргэг болоодхибо): Яагаабши?
БИ: Нюдэм татажа ябана.
ГАН-БУЛАД (һэргэг болоодхибо): Али?
БИ: Баруун.
ГАН-БУЛАД: Хаанаа?
БИ: Дороо.
ГАН-БУЛАД (тоохо хэбэргүй): Моринойнгоо жолоо бүхөөр адхаад яба, бүдэржэ болуужан.
Нара орохошье дүтэлшэбэ. Бүдэрхэһөөнь айжа жолоогоо үнэхөөр шангаар адханаб. Добохон дээрэ гараад, Сэмжэдмаатанай гэрэй харагдамсаар Ган-Булад моринойнгоо ама татаба.
ГАН-БУЛАД (ташуураараа заагаад): Харал даа тэрэ… Сэргэдэнь хоёр эмээл морид уяатай, тэргэтэй морин үшөө байна гү даа. (Харахадам, нээрээшье тиимэ байба) Байза, хэн байха ёһотойб? Дэмбэрэл гэхэдэ Дэмбэрэл бэшэ. Тэрэмнай энээ руу тэргэ морёор оройхондоо ерэхэ ёһотой юм һэмнай.
БИ: Айлшад байгааб даа.
ГАН-БУЛАД: Хари. Гайхалтай.
БИ: Ган-Булад-хай, һэжэглээ haa, харанхы болгоод ошоёл.
ГАН-БУЛАД: Зүйтэй юумэ хэлэбэш.
Баруун ташалангай жалга руу моридоо ябуулжа, хүнэй нюдэнһөө зайлабабди. Тиин бүдэг-бадаг болохолоор жалга cooһoo гаража, зуһалан тээшэ гэшхүүлбэбди.
ГАН-БУЛАД (тээ дүтэлэд гээд): Ши эндээ хүлеэгээд байгаарай. Би хараад ерэhүү.
Моринойнгоо түргэн гэшхэдэлээр ошобо. Нохой хусаад, һун-һан гээд болишобо. Саанаһаань наһатай эхэнэр хүн гаража, нохойгоо хорёод, Ган-Буладые угтаба хэбэртэй.
Һapьha эрбээхэйн дээгүүрэм һэршэгэнэн халюухайдаха, тугалаа хүхүүлээгүй үнеэдэй мөөрэлдэхэ үдэшыи гаглюун агаарта солгёоноор дуулдана.
Зободоһом хүрэшэбэ. Юундэ иигэшэтэрээ удаарха ёһотой юм? Теэд эндээ бай гэһэн хойнонь хүлеэгээгүйдэ аргагүй.
Хүлеэжэ шалаад, морииһоо буужа, газарта һуубаб. Нюур бүглэмэ харанхы болошоһон хойно туруунай түбэрөөн дуулдажа, Ган-Булад сэхэ хүрэжэ ерэбэ.
ГАН-БУЛАД (мохонги, унанги хоолойгоор) Шаралдай, харгымнай мухардаба.
Иигэжэ хэлээд анираа хаташахадань, хоёр нюдэнэйнгөө татаһые һанабаб.
ГАН-БУЛАД: Сэмжэдмаамнай халууржа, улууршоод хэбтэнэ. Эжынь габжые асаруулаад, гүрэм уншуулжа байна.
«Ай халаг даа, үгытэй хүн зоболон ядаралһаа гараха аргагүй юм гү даа» – гэжэ зосоогоо халаглабаб.
Жэн балай соо жэгтэй уйтай болошобо. Ган-Буладшье, бишье абяагүйб. Мориднай ногоо шэмхэлнэ. Эжынгээ байгаа haa, иигэжэ ябахашьегүй һэн хаб даа гэжэ голхорном. Минии түлөө Ган-Буладшье орохо газаргүй болошоод, баһал төөрижэ түгэншэлнэ гэжэ тойрогшуулнам.
Үншэн хабһанайм оёорто нюугаатай үншэрһэн мэдэрэлни аяар дороһоо огло татагдажа, гашуун урасхал гаргаһан нёлбоһон боложо монсогойрбо. Зосоохи энэ уйдхараа харуулхагүйе оролдоошье haa, эзэлүүдгүй һанаа ехээр алдажархёо һэм.
ГАН-БУЛАД (эмээл дээрээ һууһан зандаа): Дүүхэй, бү мууда даа. Эрэ хүн гээшэш.
Мэдэгдэһэндээ аягүйрхэбэб. Хоёр нюдэнһөөм гapahaн нёлбоһыем харанхыда харажархихаар шара шубуун һэн гү, аршабашьегүйб.
ГАН-БУЛАД: Дэмбэрэлнай ерэхэ болоо. Харгы дээрэ гаража угтая. Тиигээд зүбшэжэ мэдэхэбди. (Зөөлэхэнөөр) Уна даа морёо.
Тиигэһээр Дэмбэрэлнайшье ерэжэ, болоһон ушар удхаяа хөөрэлдөөд, Сэмжэдмаагай эдэгэхые хүлеэхэ, бусажа ошожо хонохо гэлсэбэбди.
ДЭМБЭРЭЛ (харгыдаа): Ламын байхада дэмыл орожо харагдаа хаш даа. Нарин ябаха байгааш.
ГАН-БУЛАД: Юрэдөө, бэем баригдаагүй. Намайгаа харахадаа Сэмжэдмаа энеэбхилхэдэжэ, нюдэндэнь гэрэл ороһондол болоо. Яахабши даа, дүүрэһэн юумэн дүүрээ.
Хоёр хоноһон хойно Ган-Булад Сэмжэдмаае үзэжэ ерэхэеэ түхеэрбэ.
ДЭМБЭРЭЛ: Харгын хани боложо хоюулан ошохомнай гээшэ гү?
ГАН-БУЛАД: Сэмжэдмаа Шаралдайдаа дуратай юм. Намтай ябалсаг даа. Харин ши, Дэмбэрэл, амара. Хамаг юумэнэй һайн байбал, энэ үдэшэндөөш гаража магадгүйбди.
ДЭМБЭРЭЛ: Өөрөө мэдыш даа. Морёо баряад, бэлэн байлгахаб.
Хүнэй нюдэнһөө ходо хоргодожо, гарюуһан шэнги харанхыда ябаха гээшэ хэсүүл байна даа. Теэд тиигээгүйдэ арга үгы.
Оодорголдоһоор хүрэшэбэбди. Орой. Сэмжэдмаатанай сонхоор һүлэмхихэн гэрэл бүүдынэ. Тээ дүтэлөөд, Ган-Буладни эндээ хүлеэ гэбэ. Эмээлһээ буужа, жолоогоо баряад зогсобоб.
Байд гээд, хүнүүдэй хашхаралдаан дуулдахадал гэбэ. Шэхэеэ һоноршолһом: – Зогсо! Хара барнааг! Баригдахал һэнши! – гэжэ бүдүүн хоолойтой хүнэй шангаар һүхирхэ дуулдаба. Хоёр дахин буу наяршаба. – Үгы даа! Таанадай гарта орохогүйб! – гэжэ Ган-Буладай дошхоноор хэлэхэнь, удаань хүнүүдэй тас-няс сохилдохонь дуулдаба.
Морин дээрээ гараһанаа мэдэдэггүйб. Наншалдаашадта дүтэхэн гүйлгэжэ ерэшэнхэй, һалганаһан гараараа сахюур буугаа абажа ядажа удаарбаб. Тиигээд харанхы руу харуулжа, нюдэ балай, шэхэ дүлии нарьюулжархибаб. – Ай-й, бэшэниинь ерээ… Бэшэниииь ерээ!.. Буудагты, буудагты саашань!.. – гэлдэхэ соностобо.
Сэргэдэ байһан халзан зээрдэдээ Ган-Буладай үтэр мордохонь һүниин һүүдэгэр соо харагдаба. Бэеэр жаахан аад, хүлөөр түргэн монгол моринойнгоо сами нэшэжэ, Ган-Буладтайгаа харайлгабаб. Хойноһоомнай ташуур буунуудай наярхань, һомоной шууяхань соностоно. Зангаа мэдэлсэһэн, дахалдажа һураһан мориднай бэе бэеһээ гээгдэбэгүй.
Нилээд холо гүйлгэлдэжэ ошоод, амыень татабабди. Моридной сошордуу хүндөөр уухилна. Харахадам, Ган-Булад гэдэһэеэ тэбэреэд, урагшаа үгсын, толгойгоо моринойнгоо хүзүүн хүрэтэр унагаажархинхай. Буудуулшоо гү, амиды гээшэ гү гэжэ айшабаб.
БИ: Ган-Булад-хай, яагаабта? Яагаабта? (Ондоо үгэ олобогүй).
ГАН-БУЛАД (ядуугаар): Зосоом бүглэрнэ. (Шуухиржа байжа толгойгоо үргөөд) Дэмбэрэлэй тээшэ түрүүлээд галгюулаарайш.
Юрэдөө, гайхан тагнан ябанаб. Зүүдэн гэхэдэ зүүдэн бэшэ. Хүн гээшэ энэ хорбоо юртэмсэ дээрэ уһанай хөөһэн шэнги бии болоод, үгы болодог юм гэжэ зоной хэлсэдэгыешье һанаад абаха хүм. Алалсажа хюдалсажа байхаар арьяатанууд бэшэ, һүбэтэй ухаатай амитад ха юмбибди. Тиигээд юундэ арьяатанһаа дороор аашалалдана гээшэбибди?
ГАН-БУЛАД: Үшөө аргаахан ябуула.
Ехээр ядалсаал хадаа тиигэжэ хэлээ ёһотой. Хөөрхы даа, Ган-Булад-хай шэнги иимэ һайн, ядаһан хүниие үмөөгшэлөөшые хаража үзөөгүйб. Барhaн, харатай ехээр буудуулшаба гээшэ гү? Хүнэй үнэргүй тэрэ золигуудые нэгэ нэгээр буудажа, тангайлгахаар. Ган-Булад-хаймни, шамдаа мүнөөдөө туha хэжэ шадахагүй байна ха юмбиб. Хүлисэ. Нэгэ бага ехэ болоһууб. Хоюулан хэндэшье диилдэхэеэ болихобди.
Хоро үhөөrөө зангидаһан минии хамаг бэем халуу бусалжа, духаһаам хүйтэи хүлһэн дуһална.
ГАН-БУЛАД: А-а, харгыдаа оробо хабди. Сэхэл ябаарай.
Гурба модон зайе гурбан үдэр соо ябажа гаталһандал үзэгдөө һэн.
БИ: Ган-Булад-хай, морёо байлгажа, амараад абахамнай гү?
ГАН-БУЛАД: Үгы, үгы. Галгюула.
Долоо-найман айлай эгээ баруун захада Дэмбэрэлтэн һуудаг. Хахад һүниин үнгэржэ, Суг мүшэнэй баруун хойно ошоһон хойно хүрэжэ ерэхэдэмнай, Дэмбэрэл унтаагүй, нэмһэгээр угтажа гараба. Бидэниие харахадаа, юрэдөө, ухаа алдажа, һамгантайгаа халаг хүхы бололдобо. Ламын байхада орохогүй байгааш гээл хамнайб, тэрэнь ошожо баянда дуулгаал гээшэ гэнэ.
Баряаша хүгшэниие асархамнай гэлдэбэ.
ГАН-БУЛАД (байг саашаа гэһэндэл гараараа зангаад): Яашаха һэнбиб. Амиды ха юмбиб. Амилхадам һүбэйhөөм доошолоод досоом ордоһолон хадхана. Аргаахан дараад үзэхэдэм, үншэн хабһамни лаб хухараа хэбэртэй. (Нюдэдөө ялалзуулан) Үншэн хүнииешьс һалгаажа шадаагүй һaa, үншэн хабһыем хухалжа һалаба ха юм. Дэмбэрэл, түүхэй мяха дабһалаад үгэхэш гээшэ гү даа. Шабажархёо haa, хорынь халууе һөөргэнь татаха һэн ха. Тэрэ хонинойнгоо үншэн хабһанай мяха шулаа һааш, бүришье дээрэ байгаа.
Манайнгаа хүндэдэ гаргаһан, зарсажа эхилһэн эрьеынгээ мяха Дэмбэрэл асарба.
ГАН-БУЛАД: Шаралдайгаа дахуулжа ябаһам туһатай байба.
ДЭМБЭРЭЛ: Хайшан гээд туһалааб?
ГАН-БУЛАД: Сахюураараа шааюулжархихадань тэдэнь үмдэндөө табяагүйхэн тэрьедээ. (Энеэхэ гэһэн аад, энеэжэ шадабагүй).
ДЭМБЭРЭЛЭЙ ҺАМГАН: Болоо, болоо. Бурхан хараал гээшэ.
Хониной сээжын эгээл захын гансаардаһандал ёдойһон үншэн хабһые тaha отолжо абаад, мяхыеиь шулажа зада дабһалаад жэн табижа, хуушабтар утаһан бүдөөр бүхэлжэ уяба.
ДЭМБЭРЭЛ: Үглөө үглөөгүүр годоорнь шабуужабди. Һайн болохо даа.
Тэдэмнай саашаа яаха хэйха тухайгаа хөөрэлдэбэ. Ехэл муу юумэн болобо, бэдэрэлгэ хэдэрэлгэн гарахань, Сэмжэдмаае гэртэнь үлөөхэ һэн гү, үгы гү, хөөрхы, юун боложо дүүрэхэ юм даа гэлдэнэ. Эдихэ ууха юумэеэ абаад, Дагайи үбэлжөөнэй хооһон гэртэ ошохо, юу хүүнэй боложо байһан тухай Дэмбэрэл үдэртөө дуулгажа байха болобо.
Газаашаа гарахадамни, үүр сайжа, үдэтэ жаахан жэргэмэл хангюурдажа эхилшэнхэй, харадаг эрьедэг нарамнай бултайхаяа түхеэрэнхэй байба. Ай зайлуул даа, бурхан тэнгэри бии юм һaa, харалсажа хабшуулалсыш маниие гэжэ мүргэхэ хүм. Тиимэл ябагдаһан юумэл даа, хөөрхы.
Дагайн үбэлжөөнэй гэртэ лабынь зургаа-долоо хоногдоо гээшэ һэн ха. Дэмбэрэлнай үдэшөөр ерээд, айраг тараг, хүнэһэ хүшөө асаржа үгөөд, һонин һорьмой дуулгаад ошодог һэн. Халзуу баян Сэмжэдмаае хүсөөр гэртээ абаашаад, түрын болзор түргөөр гаргуулжа, хуримдаа бэлдэжэ эхилэнхэй гэжэ дуулдаадхёо һэн.
ГАН-БУЛАД (Дэмбэрэлһээ): Түрэеэ хэхэ үдэрынь хэзээ гэжэ хэлсэһэн хаб?
ДЭМБЭРЭЛ: Хоёр гарагаар ха.
ГАН-БУЛАД (бодошобо): Бузарые даһаа! Би өөрөө тоосоо хэхэб!
Ган-Булад хоёр хоногто үгэ дуу үсөөнтэй, тохомоо дороо дэбдеэд, нара игааи, сэнхир тэнгэри шэртэн хэбтэбэ. Нэгэ бодоһон юумэеэ хэдэн дахин толгой соогоо эрьелдүүлжэ үзэнэ ха гэжэ би haнaxa хүм.
Тэрьелхэ, тиигээд уулзаха үдэрэйнь болзорые Сэмжэдмаада Дэмбэрэлтэн дуулгаха ёһотой.
ГАН-БУЛАД (нэгэтэ үглөөгүүр): За-а, дүүхэй. Мориднай ногоондо садаа, амараашье, барижа уяжархи. Үдэшэндөө Халзуу баянайда айлшалхабди.
Ондоо юумэ хэлээгүй, буунуудаа аршажа ороо һэн. Бишье буудаа дадажа, шагааһаи юумэеэ онигодог, айһандаа нюдэеэ анихамниш болигдоо һааб даа. Юу хэхэ, яаха байһыень таамагшалхаһаа бэшэ юумэ үгыб. Адаглахадамни, үншэн хабһаниинь үшөөл хүсэд бүрилдэжэ үрдеэгүй, хүдэлсэнь мужуушаг, хүндэ шэнги. Тибэшье шиидэһэн юумэндээ эрид сэхэлдэнги.
Сэмжэдмаа хээтэйгээ абажал һалахабди, үдэр бүхэндэ бидэниигээ һайхан нюдөөрөө хараха даа гэһэи бодолдо эзэлэгдэһээр тушаатай моридоо асаржа, гэрэй һүүдэртэ уябаб.
ГАН-БУЛАД (үдэшэ тээ үбэлжөөнһөө мордоходоо): Энэ һүни хамаг хэрэгээ хуу хээ haa хэхэбди, үгы haa үгы. (Нам тээшэ эрьежэ) Буудалдаха сагай тулаа haa, шиниимни гар һалганаха үгы юм аабза даа?
БИ (шиидэнгеэр): Үгы.
Энэ гансахан үгэмни Ган-Буладай урда үгэһэн тантариг мэтээр өөртэмни үзэгдөө һэн.
ГАН-БУЛАД (заабарилна): Дайсадай гамнаха, хайрлаха сэдьхэл үгы юм хадань зүрхэеэ хатуужуулжа, харюу үгэжэ һураха хэрэгтэй. Халта буруу гэшхээ haa, өөрөө һалааш.
Халзуу баянтанай зуһалан хоёр хадын хоорондохи yha голтой нуга сабшалан дэрлэжэ оршодог юм һэн. Бороогүй ган жэлдэшье тэндэһээ үдхэн үндэр үбһэ ногоо сабшажа абадаг байгаа. Одоол хомхой гэхэдэ хомхой, харуу гэхэдэ Халзуу баян бэеэрээ һэмшэгүү даа. Тоһон соо умбажа, торгон соо хүльбэржэ байгаад, ходол хэнтэглэн, ёлын нюдэн дүүрэхэгүй гэдэгтэл, яагаал haa үлүү гараһан юумэ татахам ааб гэжэ ябаха. Парнигар хара һамганиинь үгэ соохононь даа: хүнэй байхада нюуртань манайл Халзуу, манайл Халзуу гэхэ мэтээр ялтаганаха. Юушье оложо, буйлуулжа ядахагүй нал нашан аад, наанаһаа нүхэрэйнгөө гарынь эльбээ долёогоогүйхэн байха. Энээндэиь һурамхи болоһон Халзуу хэлээшыень нэгэ шэхээрээ оруулаад, нүгөө шэхээрээ гаргаһандал hyyxa. Хөөрхы, богоһонһоо сааша бодохо ухаагүй һэн хойноо яахаб даа.
Үнөөхи тэнэг хүбүүнһээ гадна хориёо алхаһан, хамаг юумэндэ өөдэргэн, хёморгон, эсэгэеэ һажаажа хатуу харьядхан басагатай һэн. Үнеэнэй хүхэ шобторжо шадахагүй аад, энэ тэрээниие шүлгөөхэ, зэмэлхэ.
Сэмжэдмаа хээтэй иимэ айлда хүсөөр шэрүүлжэ орошоод, яажа байна хаб?
Болзолдоһон сагтаа добын оройдо Дэмбэрэлтэйгээ уулзабабди. Тэрэмнай бэлэн үлүү унаа хүтэлэнхэй.
ДЭМБЭРЭЛ: Һамгамни Сэмжэдмаада дуулгаа, тэрэмнай үдэшэндөө баянай үнеэдынь һаадаг болоһон байгаа. Боро хараанай таһархалаар энэ добыи оройдо ерэхэ ёһотой аад лэ, үзэгдэнэгүйл даа. Хүлеэд гэхэ болоо аабзабди.
ГАН-БУЛАД: Хүлеэе. Ерээгүй һаань, ондоо арга һанахабди.
ДЭМБЭРЭЛ: Баянайхид ото хойноһоонь харууһалдаг, нюдэеэ табидаг хэбэртэй.
ГАН-БУЛАД: Үнеэгээ һаалгуулха, эдеэгээ хүүлүүлхэ, тэрэ тэнэгэйнгээ нюһа yha арилгуулха һүрхэй барлагые олоо ха юм. Ойлгосотой. Сэмжэдмаа тиихэш үгы даа, haнаандаа намайе хүлеэжэ байгаа ёһотой. (Шүдэнэйнгөө забһараар) Байза даа, Халзуу, шамтай нюур нюураараа уулзангүй тарахагүйбди.
Уданшьегүй харанхы соо хүнэй гүйхэнь, бүрдэгэшэхэнь харагдаба.
ДЭМБЭРЭЛ (бушуу): Ерэбэ.
Ган-Булад моринойнгоо жолоо намда барюулаад, урдаһаань угтан ошобо.
ГАН-БУЛАД: Сэмжэдмаа!
СЭМЖЭДМАА: Ган-Булад! (Хоюулан тэбэрилдэшэбэ. Сэмжэдмаа гомдолтойгоор уйлаганана) Амиды ха юмши! Амиды! Хэдэ дахин буудуулаа, холо ошонгүй үхөө ёһотой гэжэ Халзуу баянай хэлэхэдэ, унтангүй уйладаг болоод байгааб. Тиибэ яабашье алуулаагүй гэжэ зүрхөөрөө мэдэрдэг лэ һэм. Дэмбэрэлтэнэй дуулгажа ерэхэдэнь, үдэр саг эльгээжэ ядажа байгааб. (Дахин) Ган-Булад, шимни амиды ха юмши даа! (Бүхы сугларһан гомдол гунигаа эдэхэн үгэнүүдээрээ, уйлаагаараа гаргахаяа оролдобо).
ГАН-БУЛАД: Намайе үхөө гэжэ хэлэдэг байгаа бы, нохой даhaa! Доромжолуулаабди, хүрөө, болоо! Сэмжэдмаа, шинии унаа бэлэн, тэдэнэр үгылжэ эхилхэдээ болохонь, түргэлэ. Дэмбэрэлтэй хамта Арын Булагай харгыгаар сэхэ ошохот. Бидэ хойноһоотнай хүсэхэбди. Удаархаяа haнaa һаамнай, Шэнэһэтын дабаанда хүлеэгээрэйгты. (Хуу ойлгоһон Сэмжэдмаа юуш дуугарбагүй. Ган-Булад хажуудам ерэжэ) Дүүхэй, намтай ябалдахаш.
Намтайгаа үлэхэдөө ходол дүүхэй гэдэг, хүнүүдэй байхада нэрээрни нэрлэдэг зантай юм һэн.
Тэдэнэртэйгээ таража, хоюулан Халзуу баянай руу моридойнгоо ама залабабди. – Болгоомжотой ябая. Буутай зон урдаһаамнай гарахадаа болохо, – гэжэ зааба.
Зүрхэмни өөрымни дуулахаар түг-түг сохилно. Айна гүб гэжэ бэеэ шэмхээд, доро дарахые оролдоном. Дүтэлбэбди. Эхэеэ хүхэнгүй үлэшэһэи тугалнуудай мөөрэлдэхэ, наанаһаань үнеэдэй үүгэнэлдэхэ дуулдана. Халзуугай газаа досоогуур һүндэлөөшэд олон. Моридоо байлгабабди.
ГАН-БУЛАД (шагнаархаад): Хойноһоом яба.
Урда захадань бүлэнсэг бургааһан бии юм һэн. Тэрээн соо моридоо уяжархёод, буунуудаа баринхай, Халзанай руу ошобобди.
ЭХЭНЭР ХҮНЭЙ АБЯАН (үнеэдэй хорёогой тэндэһээ дуулдаба): Энээгүүр байгаал гээбы. Хайшаа орошохонь һэм. (Ооголно) Сэмжэдмаа-аа, хоол барихые аба, эжыш дуудажа байна. Түргэлэ даа! (Харюу абахагүйдөө, эзэлжэ ядаад, шангаар) Бии гүш эндэ, хаанабши? (Тиигээд, дураа гутаһан хэбэртэй, өөрөө өөртөө гэмэрнэ) Гэртэ орошоо гээшэ гү даа? Юун, юрэдөө, бэрии буулгажа үрдеэгүй аад, тэрээндээ үнеэ һаалгаа юм агшаб. Хүн амитанай хэлсэхэньшье бузар. (Гэр гудараа ошобо).
ГАН-БУЛАД: Хүлеэд гэе, байдалынь хаража абая. Халзуугай унтадаг газарые һайн мэдэхэб. (Шиидэнги хатуугаар, аргааханаар) Эндэ ерээгүй haaнь, гэртэнь орохобди.
ХАЛЗУУ (утаһан бүһөөр дэгэлээ бүһэлэнхэй, мүнгэн хутагаяа һуйбаданхай, толгой июсэгэн юмэ өөрөө басага бэдэрхэеэ гаража ерэбэ): Яашахань һэм. Эндэл байха. Али тума ямань хүдэлдөө гү? (Тээ дүтэлөөд, бүдүүн хоолойгоор бадарба): Үгы, юрэдөө, яаһамши, Сэмжэдмаа? Хаанабши?
ГАН-БУЛАД (намда): Ши эндээ буугаа бэлэн баряад бай. Бү хүдэлөөрэй. (Миисгэй мэтэ абяагүйгөөр хорой тойрон бүгдэгэнэшэбэ. Зай, болохо юумэншье болохонь даа гэжэ зүрхэеэ доһолгоном).
ХАЛЗУУ: Бии юм гүш? Хаанабши? Амитай юм haa, абяа гарыш! (Өөртөө) Нээрээ үгы юм гү? Бэдэрүүлгын хүнүүдые дуудаха болоо бэзэб.
Үнеэнэй хорёогой үүдэн багаар эхэнэр хүнэй нарииханаар уйлаха абяан дуулдашаба. Энэ Ган-Булад байгаа.
ХАЛЗУУ (дүтэлэн): Ай, холтоһон! Минии гэрые нюһа нёлбоһоор бү доромжоло. Баян бардам айлда бууһаншни бурханай хэшэг гэжэ мэдэхэгүй, ямар үйлэ муутайбши! Али тэрэ үхэжэ һалаһан шолдооноо үгылхэдөө иигэнэ гүш? Гара наашаа! Алимши?..
ГАН-БУЛАД: (газар дороһоо ургажа гарашаһандал Халзуугай урда гэнтэ бии болоод, буугаа толгойдонь тулгаад, угаа хатуугаар): Нэгэшье абяа бү гара! Ааг лэ гээ һааш, уураг тархинш үгы байха!
ХАЛЗУУ (мэгдэһэн): Үгы, үгы,.. хүбүүн, яабаш?..
ГАН-БУЛАД (шиидэнгеэр зандарба): Абяагүй! Энэ сагтаа аниргүй боло гэнэм! (Эрьелдүүлжэ, араһаань буугаараа бүдүүлигээр түлхеэд) Баруун тээшээ яба!
ХАЛЗУУ (шэшэргэнэһэн хоолойгоор): Иигэхэдээ юун боложо байна гээшэб, хүбүүн?..
ГАН-БУЛАД: Абяагүй яба! Ойлгохош. (Гаи-Булад нам тээшэ сэхэ туужа асарба, тиин Халзууһаа) Танина гүш, энэ хэн бэ?
ХАЛЗУУ (игсуунаар): Ү-ү….үгы.., үгы теэд…
ГАН-БУЛАД: Үншэрүүлжэ, үе мүсыень хуха сохёод хаяһан хүбүүншни үриеэ нэхэжэ ерээ!
ХАЛЗУУ: Юун бэ, юун гээшэб, болиит… Юун хэрэгтэйб?.. Хуу юумэ үгэхэлби. Хахад зөөриимнишье абыт, хамаагүй, гансал намайе табиита, хүбүүд… Хайрлыт.
ГАН-БУЛАД: Яахабибди, дүүхэй? (Ган-Буладай хоолой улам хатуу болобо. Би түдэгэсэбэб. Юушье гэхэ үгэм олдобогүй). За-а, шинии дуран болоол даа. Зүрхэ руунь өөрынь хутага шаана гүш, али уураг тархииень дэлбэ буудана гүш, өөрөөл мэдэ.
Гарни шэшэрхэгүй гэһэнээ һанабаб. Тиигээд шогшодог, ханяадаг, хүйтэ нойтон гэнгүй малайнь хойноһоо үргүүлхэ болотороо маяаргадаг эжымни, Халзан баянай гарыем хуха сохиһониинь, бүхы зэрлиг аашань нюдэнэйм урда аржыхадал гэбэ. Бэеэ барибагүйб даа, шиидэбэб.
БИ: Ган-Булад-хай, зайлагты. Энээниие буудахам.
ХАЛЗУУ: Бурхан гурбан эрдэни, харалсыш. Хүбүүн, яагаабши? Хэшээгыш, болииш. Тиигэдэг үгы юмэл!..
Сабшуулһан үегүй үбһэндэл минии хүлдэ унажа, мүргэжэ оробо. Анха түрүүшынхиеэ бурхан болоһондол бэедээ мүргүүлжэ үзэбэб. Аягүй байба.
ГАН-БУЛАД (тэрээндэ): Үнды өөдөө! Манай улада нюһа уһаяа шэрэхэ юумэнш үгы. (Бодомжолоод) Энээнтэй иигэжэ удаарһанайшье даа. Шаралдай, гүйжэ ошоод, тугал уядаг дээһэ хорёонһоо абаад ерэлши.
Би гүйхөөрөө болобоб. Ерэхэдэм Халзуу баян алдалжа унашанхай, мүнгэн эшэтэй хутагань үбсүүн багаарнь сэрбэгэнэжэ байба.
Урагшаа үлүү гараһан далайн hypгaaгhaa дээһэеэ тоонтодожо, Халзуу баяниие хоолойгоорнь оруулжа татажархёо һэмди.
ГАН-БУЛАД (Халзуу руу нёлбоод): Яба иигээд, үншэ үрөөһэн үгытэй зониие баһахаяа болибош. Нүгэлөө нюдөөрөө харабаш. (Ехээр дураа гутаһан янзатай һэхэржэ, газарта нёлбобо).
Бүлэнсэг соо уяатай моридтоо мордожо, хорёод шэлдэг адууень барууи хүндыһөө илгажа туугаад, ойе захалан, үүрэй сайха багаар Сүхэ руу шэглээ бэлэйбди.
Сэмжэдмаа Дэмбэрэл хоёр бидэнээ угтаба.
ДЭМБЭРЭЛ: Хэрэгтнай haйн бүтээ гү?
ГАН-БУЛАД: Бурхаиай номой ёһоор бүтээ ха.
ДЭМБЭРЭЛ: Болоол даа. Һанаамнай зобожо байгаа.
Юу хэжэ ерэһэмнай эдээхэн үгэнүүдээр тэдэндэ эли болоһон хэбэртэй.
Энээн тушаагаа урда хойноньшье Ган-Буладай ама гарахыень дуулаагүйб. Хуул хэгдэхэ мүрөөр хэгдэһэн юумэндэл абяагүй ябадаг һэн. Бишье һажаалдажа, үгэ алдаагүйб.
Хоногоор Сүхэ хүрөө һэмди. Ган-Буладнай манаа Пормоон тала нүхэртөө абажа оробо. Нюргаар үндэр, хүрзэ һахалтай, шэмээшэг таһардаһанай наһажаал энэ хүн тал-мүл буряадаар дуугараа болохо, хэлэһыешни барагсаан ойлгодог аад, дуугарха болоходоо ядалсадаг юм һэн.
Хоёр нүхэд ехэл хөөрэлдэжэ, ерэһэн ушар удхаяа ойлголсобо. Хүгшэниинь хүлһэеэ аршажа ябажа, самовараа табиба, юушьеб хүншүү гаратар шараба.
ПОРМООН (толгойгоо һэжэрнэ): Баян хүн муух-хай, хатуу. Яахаб теэ, паря, манайдаа байгаа гүбта. Тээ тэндэ дээрэхэн, ой соо минии өөрым барихан гэр байха. Амархан хойноо тэндэш ошоходо болоно.
Саала, шараһан үндэгэ, халааша мэтые үдхэн сайгаар даруулга хэжэ эдеэлбэбди.
Дэмбэрэлэймнай бусаха саг ерэжэ, тэрэмнай гэр тээшээ тэгүүлхэ болобо.
ГАН-БУЛАД (хахаса дээрээ): Һайн даа, нүхэрни. Туһа хүргэһыеш мартахагүйб.
ДЭМБЭРЭЛ: Бараг ааб даа. Нүхэд зон ха юмбибди. (Мандаа гараа һарбайжа үгөөд, мордоо һэн).
Ёһотой нүхэд, залуугай инаг дуран гээшэ хайшаа байдаг юм гэжэ тиихэдэл хэтын хэтэдэ марташагйгөөр мэдэжэ, ойлгожо, хадуужа абаа бэлэйб.
Пормоонтон угаа һайн, хүндэмүүшэ айл байшоо. Ой соохи гэртэнь ошожо байрлаа һэмди.
Туужа ерэһэн адууемнай Пормоон худалдалсажа, һаажа эдихэ хоёр үнеэтэй, алажа эдихэ хонидтой болголсоо. Танай өөһэдынтнай шyhaapaa олоһои зөөри гээшэ, этээрхэхэ, зобохо юумэн үгы гэжэ тэрэ ходо хэлэхэ.
Ямаршье бүлэһөө дутуугүй яндагар, жэлһээ үлүү тиигэжэ байбабди. Ган-Булад Сэмжэдмаа хоёрни эжыгээ эрьежэ ерээ. Нютагһаа һугаржа гараха, мантай ябалсаха дурагүй, гэр тойронойнгоо юу хээ хээд лэ байна даа гэжэ хэлэжэ бусаа һэн.
Хаана яанагүй Ган-Булад болон бидэниие бэдэрэлгэн болоод, халуун мүртэмнай орожо ядаад, алуулаа гэжэ хэлсээд, орхёо юм хаш.
Нютагай зарим зон хөөрэлдэхэдөө, Халзуу баян тугалай ооһорто хоолойгоо оруулаад, боожо үхэжэ ядахадаа, зүрхэ руугаа хутагаяа һуулгажархёо гэлсэһэн. Тэһэртэрээ баяжаһан тэрхээн тиигэжэл үхэг гэжэ харааха зариман байһан.
Бусад зон хэлсэхэдээ, нүхэрөө гээгдүүлһэн Сэмжэдмаа уй гашуудалаа багтаажа ядаад, Хёлгодо орожо шэнгээ, тиин һүниндөө хүхы боложо донгодоно гэлсээ. Тэрээнһэйнь һүзэгшэ эхэнь унтангүй хоножо, хүхын донгодохые шагнадаг байгаа юм ха.
Харин Халзуу баян боохолдой шүдхэр болоод, бүхэли һүниндөө амһарта жэмһэртэ торшогонуулжа, гэр соогуураа ябажа хононо, хэтэ сахюураа сохёод, тамхи аһаана, хүхын дуугархалаар лэ үгы болошоно, Сэмжэдмаагайл һүнэһэнэй хойноһоо ошоно юм ха гэхысээр хэлсэдэг байгаа.
Уршагта ябадалнуудыень үнэн мэдэхэгүй haa, тэндээ байбал бишье эдэ бүгэдэдэ этигэжэ, зарим һүни унтаншьегүй хоноходоо болохо һэм. Теэд үдэр бүхэндэ суг байһан Сэмжэдмаагаа хүхы болгохо гэжэ яахабиб. Гансал энеэдэтэй. уйтайшье шэнгеэр үзэгдэхэ.
Тиигэһээр байтарнай сагаан хаан шэрээһээ унажа, үгытэйшүүл засагаа гартаа абажа, эрхэ сүлөөгөө эдлэбэ, жаргаба гэһэн мэдээн дуулдаба. Шэтэ хүрэтэр заримдаа ябажа ерэдэг Ган-Буладнай иимэ баярта мэдээсэл мандаа асараа.
Ойн орбонһоо гаража ошохо сагнай тулажа, Шэтэ тээшэ дүтэлэебди гэжэ нэгэтэ Ган-Булад мандаа хэлэбэ. Тиин тэрэмнай шахамал хонёо гаргаба, мүн үрмэ, тоһо мэтэ эдеэ хоол обоо бэлдэгдэбэ.
Ябалган дээрэмнай Пормоонтомнай үдэшэхэеэ ерээ һэн. Тиихэдэ түрүүшынхиеэ Ган-Буладай һогтон алдаһыень, уяран дуу дуулаһыень мартангүй һанадагби.
Мори тэргээр ерэһэн Пормоон хүбхэгэр зөөлэн халааша, болоһон үндэгэ, дабһалһан үгэрсэ, мангир, элдэб хайраһан, шанаһан юумэ, дараанда байһан архияа асарһан юм.
ПОРМООН (Ган-Буладта хэды дахин дабтажа хэлэнэ): Шэтэл ошожо тэмсэлээ ябуула.
Эдэ үгэнүүдээнь удха тиихэдэ намда ойлгосогүй байгаа. Һүүлдэл мэдээ һаабзаб даа.
Стол дүүрэн эдеэн табигдаһан, хүн бүхэндэ архи аягалагданхай. Би юу уухань һэнбиб, сэржэм үргөөд лэ, урданайхяаараа ама хүрөөд лэ орхихоб. Пормоон Ган-Булад хоёрнай яһала ууба, хөөрэлдэбэ. Һайн эдеэн доро юу һогтохоб даа.
ПОРМООН (тээ һуужа байтараа): Ган-Була-ад, дуу дуулал даа, буряад дуугаа. Би хүүлдэ шэмээшэг дуугаа дуулахаб.
Ган-Булад бодобо. Түрэл дүтэ болоһон газарһаа холодон ошохоёо байһандаа тиигээ гү, абяагүй. Бултадаа хүлеэнэбди.
ПОРМООН (Ган-Буладай удаархадань) Сэмжэдмаа, дуулалса!
Сэмжэдмаа һайхан зулгы нюдөөрөө Ган-Булад руу хараба. Хярхаг үндэр оройтой хада өөдэ сонхоор дуугай шэртэһэн Ган-Булад Пормооиой дахин хэлэһые дуулаагүй, хүнхинэмэ бүдүүн хоолойгоор доpohoo абажа эхилбэ:
Хангай уулын оройдо хушуу сагаан ботогон лэ.
Эжы үгы ботогохон эжыгээ haнaн мэлмэрүүлнэ…
Ямар хонгёо, гоё хоолойтойень, гүн сэдьхэлһээ дууладагыень тиихэдэл мэдээ бэлэйб. Дуулажа дүүргэхэдэнь Пормоон бүхы сэдьхэлһээ уяршанхай, нюдөө аршаад абаба. Тэрэ дуун бидэниие бултыемнай уяруулаа. Сэмжэдмаагай, мүн миниишье нюдэн дээгүүр уһан гүйшөөд байгаа һэн.
ПОРМООН (бодожо, Ган-Буладые шангаар тэбэреэд, шоб байса хасарынь таалаад): Бархамни, шимни хайн ябахаш. Намайгаа мартахагүйш!
ГАН-БУЛАД (һахалтай нюурыень үнэдэбэ): Үгы, үгы. Ябалсажа байхабди…
Үншэн сагаан ботогые яажа дуулаһаниинь мүнөөшье шэхэндэм тэрэ зандаа соностоһоор даа…
ТҮГЭСХЭЛ
2021 оной дүрбэдугаар һара ябажа байба
Уран хүн Басаа Валера
Поделиться:
Автор: Basaa_Valera
comments powered by HyperComments