Алексей Тенчой. ЩЕМИЛОВ

Хүлисыш даа, яаражал  бидэнэй

Хуби заягаар амяараа ажаһууһанда.

Шамтай тоосолдохогүйб,

Тамын олон зоболон, одоо ехэ үбшэн

Таамаг ябадал, буруу алхам,

Инаг дуранда ямаршье хорон—

Хумхын тооһон, юуншье бэшэ. 

Хүндүүхэй үбшэ дабажа гарабал,

Хаанаб даа досоогоо нюужа,

Хадагалхаяа болижо,

Хариин зонтой хубаалдангүй

Хаяхамнай гү, һэегүй

Ажаамидаралай дуран юрын лэ даа

Нүхэршни дуратай байбал,

Этигэ, һайхан дурые хэншье бузарлахагүй

Хүлихэгүй, гэнжэлхэгүй, гансал

Агууехэ шэди мүндэлхэ.

Тэрэниие хэм даа, Гүн ухаатай

Гэгээн, хэн бэ даа — Будда гэхэ.

Хэрбэеэ бидэ инаг дураар,

Һанал нэгэдэхэл ха юм,

Дуратайл һаа, амидара,

Ямарш нэрэ, шухала бэшэ.

Юу хараабши, хамаагүй,

Хэнтэй яагаабши, юугээ хээбши,

Хэниие гомдохоогообши, хайшаа хэзээ ябаабши…

Дуратайл һааш, юрын үгэ, далижуулан,

Дээгдээхэ өөдэнь шадалтай.

Дуратайл һааш, бүгэдэ элүүр энхэ,

Бэшэгүүдшниш маани мэтэл.

Ондоо бэшэ шаналнагүйб,

Ямаршье юумэнһөө гашуудахагүйб.

Үбдөөгүйб, үбдэхэшьегүйб,

Гунигланагүйб, юрэл дуратайб.

Дэлхэй дүүрэн өөрынгөө элбэг үзэсхэлэнтэй 1929 он алхалжа ябаа. Оренбург хотодо 30 градусай ааяма халуун  амисхал тогтонги. Ёһотойл шатамаар халуун: харгы дээрэ хүл нюсэгөөр гэшхэхэһээ байха, улаяа шатаахаар.

Хотын түб больнисын сонхонууд сэлеэтэй, сагаахан хүшэгэнүүдынь тугууд шэнгеэр үлгөөтэй: аажамхан, жэгдэ, нэгэшье хүдэлнэгүй. Һалхиншьегүй, багаханааршье һэбшээлнэгүй, гансал үдын наранай шатама элшэнүүдһээ хүн зон тэрьелжэ, һүүдэр руу шэбээлэнхэй. Гэбэшье, һүүдэр абарнагүй, агаар угаа ехээр халаад, хоолой шатаамаар хатаана.

Больнисын үүдэнһөө Ксения Никольская гаража ерэбэ, тэрэ эмнэлгын сестрагаар тэндэ ажалладаг юм. Ута сайбар үһэеэ шангаар гэзэгээр гүрэнхэй, дэгдэһэн мэтэ платитай, үндэр, нарин, хонгёохон Ксения, угаа сэбэрхэн дангина, аргаахан гудамжаар тамарна. Үсэгэлдэрэй үдэр тухай бодоно, үнгэрһэн үйлэнүүдые оло дахин тогойдоо эрьюулжэ, өөрыгөө аргаахан наада барина—  тэрэнэй бодолнууд патефоной пластинкын хүгжэм мэтээр һанагдана, тэгэн дунда хүгжэм таһараад, эбдэрхэй зүүнэй хүдэлһэн мэтээр, дахин дахин нэгэл хүгжэмөө дабтана. Тэрэнэй иимэ һамаргаанай гол шалтаг гэхэдэ, Ксения инаг дуранай зүрхэ сэдьхэлээ үгэхыень дурадхал абаа. Теэд хуби заягаа ниилүүлхые дурадхаһан хүндэ хайшан гэжэ хадамда гарахаяа, тэрэ огтолон мэдэнэгүй.

Байгша оной январь соо тэрэ 30 наһатай болоо. Хадамда гараад, хүүгэдтэй болохо саг үни ерэнхэйшье һаань, Ксения энэ асуудал удаашаруулжархёо. Эхэнэрэй жаргалдань нэн түрүүн Хубисхал һаалта хээ, һүүлээрнь Эрхэтэдэй дайн, удаань – үлэн хооһон байдал, һуралсал, ажал. Теэдшье, сэхыень хэлэхэдэ, наһанайнгаа нүхэр болгохоор эрэ хүниие тэрэ үшөөл ушараагүй бшуу. Тэрэнэй танилнууд соо зүрхэ сэдьхэлыень доһолгоохо, энэл минии гансахамни гэжэ мэдэрхээр, нэгэшье бодомжолонгүй бүхы сэдьхэлээ, бүхы бэеэ дууһан үгэжэрхихөөр хүн үгыл даа.

Мүнөө тэрэнэй ажабайдалда ажалынь лэ шухала болонхой. Бүхы сагаа ажалдаал зорюулна, гэбэшье, тэрээндэ ажалынь тиимэшье хүшэрөөр тоологдодоггүй, хүнгэхэн лэ гэжэ һанадаг. Ксени ажалдань  эмнэлгын эрдэм мэдэсэ, хүнэй үбшэндэ нигүүлэсхы хандаха нимгэн зүрхэн болон үбшэнгүйгөөр боолтыень һэлгүүлжэ шадаха аргами зөөлэн гар лэ хэрэгтэй гэжэ этигэнхэй. Наһатай медсестрануудай һургаһаар, медсестрада эгээл шухалань гэхэдэ, тэсэмгэй байха, үбшэнтэниие шагнажа һураха, номгоруулха, саг соонь дулаахан үгэнүүдые хэлэхэ, зөөлэн хандаса ямаршье эмнэлгын аргаһаа дээрэ, аргалжархиха аргатай бшуу. Үбшэнтэн элбэг дулаахан хандасаһаа ямаршье муу нүлөө абахагүй, эм дом залгиһан мэтээр, дары түргэн эдэгэжэ эхилхэ ха юм даа. Үбшэнтэн һайхан сэдьхэлтэй басаганда баясажа, түргэн эдэгэдэг, суг хамта ажалладаг зониинь аргами гарыень ба мэргэжэлэй шадабарииень үндэр сэгнэдэг юм.

Ксения бүгшэм халуун гудамжаар ааяма халууниие ойлгоншьегүй, гэртээ хүрэжэ ерэбэ. Урдаһаань үбгэн абань угтажа байба. Аша басаганайнгаа нюурыень хараһаар лэ, ажалдань мүнөөдэр ямар бэ даа ушар болоо гэжэ ойлгоод, юумэ асуунгүй, хүлеэн һагад байба. Юрын лэ шүлэхэн уубад хоюулаа. Ксени сай аягалжа байтараа, тэсэжэ ядан – тэрэниие хадамда гарахыень дурадхаа гэжэ хөөрэбэ.

— Һананагүш, хэдэн жэлэй саана Васька Щемилов гэжэ байдаг бэлэй? — гэжэ тэрэ асууба.

— Нэгэ шархигар хүбүүн гү, уг гарбалшьегүй? Хубисхалай урда тээ хүлһэмэришэн таряашан байгаа гү? Али хулгайшан гү? — гэжэ үбгэн һонирхобо.

— Мүнөө комсомолой эдэбхитэн болонхой, Гүрэнэй бодолгын Хүтэлбэридэ эмхи даажа абанхай.

— Теэд тэрээндэ юун гэжэ хэлээбши?

— Юуншье хэлээгүйб, найдуулаагүйб.

— Ашахамни, мэдээ һаашни, шинии гэртэхин наһанһаа эртэ ябашоо ха юм даа, үгы болбол, табан жэлэй саана гү, али үшөө арбаншье жэлэй саана шамайе хадамда баалажа гаргаха байгаа, үни хадаа һайн үбгэн олохол һааб даа. Абашни эхэнэр хүн гээшэ гансаараа ажаһууха ёһогүй гэжэ мянган шалтаг олохо һааб даа.

— Би гансаараа бэшэб. Би шамтай байнаб.

— Энэл гүб даа, бишье үбгэрөөб, гэнтэ үхэшэхэб, магад. Шамда үбгэн хэрэгтэй, — гээд үбгэн томоотойгоор хэлэбэ.

Ксени һахалтай хасарыень таалажа, үбгэн абаяа тэбэрибэ.

— Үшөө удаан амиды байгыш даа, гуйнаб! — стол дээрэһээ амһарта суглуулба.

Амһартаяа угаатараа, тэрэ иимэ хөөрэлдөө үбгэн абамни оло дахин хэлэдэггүйнь лэ болоо, гэжэ бодомжолно. Хүмүүжэл һайтай хадаа абань басаганай хубиин байдал руу оролсодоггүй, бусад айлнуудта мэтээр, басаган хүн хадамгүй удаан һуужа, баханын һамган болохонь гэжэ зэмэлжэ байдаггүй. Өөрынгөө ухаагаар байлгадаг, тиигээд Ксени өөртэнь ямар юумэн һайн бэ, тэрээгээр лэ ажаһуудаг. Тиимэ даа, түрэлхидынь тэрээндэ медсестрагаар ажаллуулхагүй һэн, гансаарааншье байлгахагүй һэн. Амиды байгаа һаа, үнии хадаа хадамда үгэхэл һааб даа. Гэртэхин тухайгаа бодомжолходоо, Ксени һанаагаа алдана. Пётр Григорьевич, артиллериин полковник, Нэгэдэхи дэлхэйн дайнда хосороо. Гэртэнь бэшэгүүд ерэхэеэ болиходонь, аюул болоо гэжэ тухайлбашье,  амиды мэндэ аргын газарта эмнэлгэдэ байна гэжэ найдаа бшуу. Дайнһаа бусаһан нүхэрынь хайшан гэжэ ами наһантаяа хахасаһыень хөөрэжэ үгөө.Эжынь үнэншөөгүй, ходол бархираа, сонхо руу хараад, удаан хүлеэдэг һэн, теэд хэншье ерэдэггүй һэн.  Гурбан жэл үнгэрһэн хойно, бүхы тээ дүйрэн үбшэн һүжэржэ, Лидия Николаевна хосороо. Хэдэн олон зоной ами наһа абаашаһан  ехэ тахал үбшэнэй үгы һаань, Ксениин эжы эртэ наһа бараха заяатайл байгаа. Тэрэ наһа бараһан нүхэрэйнгөө  түлөө ходол уйдажа, үхэлөө дуудаа бшуу – ами наһанайнь ори ганса эрэ хүн, тэрээнгүй энэ юртэмсэдэ гансаараа амидарха аргагүй шэнгеэр байдалаа зохёогоо. Үдэр бүри Лидия Николаевнагай хүл дороһоо газар хэмхэржэл байгаа, эхэнэрэй өөрын хуби заяанһаа тэрэ арсажа, гансал үхэл тэнгэриһээ эреэ. Тэрэ һүлэр боложо, эдеэшье эдихэеэ болоод, хатажа эхилээ. Теэд үхэл тэрээниие удаан хүлеэлгээгүй, онгон тэнгэри Лидия Николаевнаагай ори бархираа дуулажа, аргалагдахагүй үлбэр үбшэ эльгээгээ. Тэрэ намарай үдэр Ксенидэ хододоо һанагдадаг: убһаг, боро,  хүндэ хара үүлэнүүдээр дүүрэн үдэр, хасар дээгүүрынь гоожожол байһан нулимса, тэрэ  нэгэшье бархиржа, тогтожо шадаагүй. Харалган бүрэлгэн, шабар шабхатай уйдхартай намар гэнтэ ерэжэ, шэмшэрэн ороһон бороогоор басаганай сэл хүхэ нюдэ руунь шэнгэн орошоһон мэтээр үзэгдөө. Ксени ганса эжыгээ үгылжэ бархираа бэшэ, гэнтэ тэрэ аймшагтай гансаардалга мэдэржэрхёо. Уйдхар хүлеэгдэнгүй, хэмхэрэн дээрэһээнь унажа, басаган үнэншэхэеэ огтолон һанаагүй. Бүхы юумэн тойроод – аймшагтай зүүдэн, һэрижэ туршаха хэрэгтэй, зоборитой зүүдэн дүүрэхэ, эжынь амиды мэндэ болохо гэжэ тэрэ этигээ. Теэд зүүдэн дүүрээгүй. Уйдхарай гэршэ – тэсэжэ ядамаар ханхинан ябаһан тэргын мөөр, дэлгэгдэһэн һолоомон дээгүүр табяатай хажуурдагдаагүй модоор үбгэн абын яаруугаар дархалһан хуурсаг. Ксени уруугаа харан, хүлөө доошонь һанжуулан, тэргэ дээрэ һууна, хажуудань үбгэн абань, томо нюдарга соогоо боожо бажуунхай – иимэл шангаар, ээм дээрэнь гэнтэ унашаһан зүрхөө хөөрэлгэ. Харгын шабар шабха бултыень хүлнүүдээрээ умбажа ябаһан  мориёо үбгэн абань шамдуулнагүй. Уйдхарта абтаһан мэтэ морин толгойгоо доошонь табижа, хүшэр ашаагаа татажа, хүүрнүүд руу дуугай дабшана.

Ксени хайртахайнаар, үхибүүн мэтэ үбгэн абадаа нялдаад, уйдхартайгаар бархирна, тойроод боложо байһан юумэ хүсэд мэдэрнэшьегүй хаш. Эжын бэетэй хуурсаг газар руу булаха гэжэ басаган ойлгобошье, ухаагаараа тэрээниие мэдэрхэ аргагүй. Юундэ хүн гэнтэ үхэнэб, хүл гар, тархинь булта байра дээрээ байна ха юм, юун тэрэниие аланаб, юундэ һүнэһэниинь хумха бэеэ орхин дэгдэнэб, гэжэ ой ухаандаа ойлгожо ядана.

— Хүгшэн аба? — гээд, гэнтэ тэрэ хасар дээрэһээ нулимсаяа аршажа, хүгшэн абынгаа хамсыһаа татаба. — Магад, эжы юрэ унтажа байна, яагаадшье ой ухаандам ороногүй, хүн яагаад үхэхэ юм?

Григорий Акимович гэнтэ һэриһэн мэтэ, томохон боложо байһан басаган руу анхаралтайгаар адаглан хараад, хамарай пулаад үгэжэ, толгой дээрэһээнь, шарахан үһыень бултайлган, һолжоржо байһан хара пулаадыень заһажа, һонхилгон мүрхэнүүдыень тэбэрижэ, хүйтэнһөө ба һүрдэлгэһөө һалганажа байһан Ксениие өөрынгөө шанга ээмдээ бүхэхэнөөр наялдуулба.

— Зай-зай, ашахамни, ши бидэ хоёр ажаамидархабди даа, харахаш даа, ажаһуухабди даа!

Тиигээд лэ болоо, хүгшэнөө сагһаа урид баһал алдаһан, үшөөл шангахан, өөрынгөө наһандаа энхэ элүүр, хүдэр бэетэй үбгэнэй — Григорий Акимович Никольскиин, Ксениин абын абада үншэрһэн басаганай ажаһуудал тухай һанаан, харууһалал тудаа. Тэрэ мүнөө болотороо, үшөө үбгэрбэшье, басаганай ажабайдалда орхижорхёогүй, эгээл дүтын хүн, ори гансахан түрэлынь мүнөө урдань һайхан сэдьхэлээрэээ энхэрэн, энеэбхилжэ байна ха юм даа. Үбгэн аша басаганһаа өөр тухайгаа һанаата болохыень эрилтэ табина гэжэ хэлэхэгүйш. Эдэ хоёрой гэр соо бүхы юумэн өөрын урасхалтай, ажал хэрэгүүдээ хубаариланхай, сүлөө сагтаа хоюулаа бэе беэдээ хамһалсахые оролдодог.

Ксени хадаа Никольский гэжэ урданай дворян угай үндэһэтэй, тэрэнэй уг үшөө Агууехэ Екатеринын сагһаа өрынгөө аша габьяагаараа суурхаһан юм. Тэрээнэй  бүхы юумэн – бэеын тамир, сэхэ ябадал, бэеэ абаад ябаха заншал, абари зан, эрдэмтэй һайн дуугаралга, үнэн шударгы, эрид шанга ябадал – үндэр уг гарбалыень гэршэлнэ. Сэмүүн сагай байбашье, эжынь басагандаа һайн эрдэм мэдэсэ, болобосорол үгэжэ шадаа, француз, немец хэлэн дээрэ дуугаржа һургаа, гэртэнь фортепиано зогсодог һэн – Ксени тэрээн дээрэ наадажа, дуу дуулажа шададаг һэн. Хубисхалай һүүлээр Петербург хотоһоо тэдэнэй бүлэ тэрьелжэ гараһан юм. Тиигэжэ Оренбург хотодо эжынэйнь найжын багахан модон гэр соо байрлаа. Тиигэһээр няня найжань мордожо, гэр байрынь, тэрэнь фортепианатаяа бүхы зөөри Никольскийтанай мэдэлэй болоһон юм. Хартаабха тарижа, ямаа гахай тэжээһээр, энэ бүлэ амидарһан юм даа.

Мүнөө, дахин Васиһаа һамганиинь болохыень дурадхал абаад, Ксения хайшан гэхэ гээшэб, гэжэ бодомжолно. Бомба хоёр дахин нэгэ нүхэ руу тэһэрдэггүй гэдэг ха юм, харин ажабайдал хэды дахин нэгэл байдал дурадхана гээшэб, нэгэл ушарта ондоо харгы шэлэхэ арга боломжо үгэнэ.

Васяда арсаха шалтаг Ксенидэ олон лэ олдохо. Больнисын медсестранууд баян шадалтай үбгэ олохо хэрэгтэй гэжэ шэхэнэй шиир болотор хэлэнэ. Ксения ходол наада баридаг бэлэй, теэдшье халташье һаа үнэнэй хуби биил хаш эдэ үгэнүүдтэнь. Медсестрагай салин больнисада ехэнхи ушарта эдеэ хүнэһөөр үгтэдэг, мүн талоншье үгтэхэ һаа, тон бага юумэ абахаш, Совет засагай үеһөө үмдэхэ хубсаһаншье хушаршоо. Эжыһээнь үлэһэн хубсаһа басаган оло дахин шэнэлжэ оёһон. Суг ажалладаг заримашуулынь эдеэ хүнэһөөр хубсаһа андалдаха, харин Ксенидэ энэншье болохогүй, салин хүнэһэниинь дан бага бшуу, багахан бүлэдөө гарза оруулха аргагүй. Гэхэ зуура, Васька мүнөө хүл дээрээ гарнхай, ноёншье хэбэртэй, һайн салиншье абадаг.

Хадамда гараха гэһэн бодол һэжэг түрүүлжэ зобоодог. Сэхыень хэлэхэдэ, кавалершье Ксениин һанаанда таааранагүй. Тэрэнэй хажууда, бэе махабадаараашье, гүн ухаагааршье тиимэ һөөл бэшэ, гэжэ басаган гуниглан ойлгоно.

Сагшье ошожол байна, наһанайнь зун түгэсэжэ, эгээл арадта хэлэдэг “алтан набшаһанай” хаһада хүрэжэ ерээд байна ха юм даа. Харин Василий угаа нэтэрүү, ажалдань ерэхэ, гудамжада зорюута хүлеэжэ байха, нэгэтэ, тэбшэжэ ядаад, Ксениин орой ажалһаа бусажа абахада, харанхыһаа хии юумэндэл адли бии болоод, хорёодо хашаад, хүсөөрөө таалажа эхилээ бэлэй. Тиихэдэнь, Ксени мултаржа ядаа бэлэй.

— Шиишье намда һанаатайш, — гээд, Вася шэхэндэнь шэбэнээ. — Ши заатагүй минии болохош.

Ксения носолдоһоор, арай шамай хабшаг шэнги гарнуудһаань мултаржа, түргэн тэрьелээ.

Гэртээ стол дээрэ сэсэгүүдые обёорбо. Болор амһарта соо байһан астра сэсэгүүдэй дэльбэнүүд хадхууртай зүүн мэтээр үзэгдөө.

— Энэ хаанаһааб? — гэжэ тэрэ асууба.

— Васька, шинии харууһашан, асараа, — гээд баяртай бэшээр, харин зайлашагүй хосорол мэтээр үбгэн харюусаба. — ходол ерэдэг болонхой. Үсэд гээшэнь, хубалза шэнгеэр аһалдаад, бэлээр һалахагүй.

Ксения үшөө дахин сэсэгүүд руу хараад, һанаагаа алдан, асууба:

— Абамни, үгы, шиишье хэлээд үгыш даа, аша басагандаа ухаа заагыш даа, хайшан гэхэм гээшэб, энээниие?

— Мэдэнэгүйб даа, басагахамни, — гээд үбгэжөөл, ээмээ хабшагад гүүлэбэ.

— Үбгөө, ши минии түрэлэй юм гүш, али бэшэ гү? — гээд мэхэтэйгээр Ксени асууба. — Теэд ондоо хэнһээ би зүбшэл абаха юм бииб?

— Түрэл, —Григорий Акимович тархяа дохибо. — Түрэлэй ехэ түрэл ааб даа, зүгөөр инаг дуранай асуудалда биишье хойнтооб, эхэнэрнүүдые анхарха намда сүлөө забдашьегүй, ши өөрөө мэдэнэш.

— Ну, теэд, өөрынгөө һанамжа хэлыш даа, юун гэжэ тэрээн тухай бодонош?

Үбгэжөөл «намайе бү зобоо!» гэһэндэл, гунигтайгаар хараад, аргаахан хэлэбэ:

— Тэрээн тухай нэгэшье һайн юумэ һанаха аргамгүй, теэд шамда эхэнэрэй жаргал хэрэгтэй гэжэ, ухаагаараа түйнэб.

— Аба, инаг дуран байхадал, жаргал бэшэ юм гү?!

— Тиимэ, теэд хаанаһаа тэрэниие олохобши?

Ксени дуугай болошобо, үбгэжөөл, бэеэ үмөөрэн һагад, дурадхаба:

— Ши мэдэлшэндэ ошол даа, хайшан гэхэм гээшэб гэжэ мэдэхэш!

— Ох, муул зантайш даа, хүгшэн аба! Сэхэ бүхэеэ нэгэшье хэлэхэгүй!

Ксени абаяа тэбэреэд, хасарыень таалаба. Үбгэжөөл хоёр гараа һубаряад, ээмээ хабшаад, үшөө юумэ асууна аа гү, гэжэ мэгдэн, өөрынгөө таһаг руу түргэн орошобо. Васька Ксенитэй адли бэшэ, таарахагүй, гэжэ тэрэ ойлгоно, аша басаганайнгаа түлөө һанаата болоно, гэбэшье гушанараа гар дээрээ барижа, хараха дураниинь баһал хүрэнэ ха юм.

Амаралтын үдэр хүлеэгээд, үдын хойно, Ксени үнэхөөрөөшье, мэдэлшэндэ ошобо.

Сэгээн Зухра Оренбургын захын аймагта оршодог Форштат гэжэ газарта ажаһуудаг. Тэрэниие юумэ мэдэдэг, ерээдүйе хэлэжэ шадаха гэжэ суу холо ойро таранхай, тэрэ хүнэй ажаһуудал ном уншажа байһандал: юун болооб, юун болохоб, гээд бултыень зүбөөр хэлэдэг, улам хүнэй нэрыеншье хэлэдэг хаш. Хүн руу сэхэ хараад, тэрээнһээ бүхы мэдээсэл һорожо абадаг.

Ксени амаралтын үдэртэ баясан, ябагаар ябаһаар, хотын захада, һандаршаһан һүмэ гунигтайгаар хараба.Һандаргалтануудта дүтэлөөд, һэмээхэн хараашалан, хүн зоной үгы байхада, аргаахан наманшалба. Ксени сэгээнгүүдэй сэлеэн руу удаан гэшхэлбэ. Зухра  һандаршаһан багахан модон гэр соо ажаһуудаг, гэрэйнь хорёо соо ехэ огород, огородой саана ямаан бэлшэнэ, сэгээнгүүдэй заншалта бууса гэжэ гэршэлһэн  эреэ маряан кибитка, түүдэг носоно, хорёодо уяатай морин шэнэ сабшаһан ногоо хибэлнэ.

Ксениие хорёон үүдэндэ хүгшэршэһэн нохой угтажа, залхуугаар һөөлдэнхи хойлойгоор ёһын тэды нэгэл дахин хусаба. Ксени сээниг руу саашаа ороод, үүдэндэ табяатай һандали дээрэ һууба. Тэндэнь баһал өөртэнь адли, ерээдүйн маната үүдэ нээхэ дуратайшуул аргаахан шэбэнэлдэн хүлеэнэд. Ээлжээн ехэ удаан үнгэрнэ, нэгэ хүн гэрһээ гараад, абяагүй гараараа зангажа, удаадахи хүниие дуудана. Бүгэдэ аргааханаар, ехэ журамтайгаар үнгэрнэ. Ксениин ээлжээн дүтэлжэ, түмэр барюулһаа аймхайгаар татажа, хүбэн хүнжэлөөр орёогдоһон хүндэ гэгшын модон үүдэ тайлан орожо, богоһо алхаба. Тэрэ багахан таһаг руу оробо; гэртэ байһан бүхы үүдэн хүри улаан хилэн бүдөөр хүшэглэгдэнхэй, хуушан, элэшэнхэй боро шалада угаа тааранагүй хаш.

Сэхэ үүдэнэй урда тээ столой саана һууһан сэгээн хүгшэн Ксениие шобто шэртэн, орохыень гараараа зангаба. Басаган модон аад, хара тоһон шэрээр будагдаһан стул дээрэ һууба. Сүүмхэ сооһоо бэлэгээ гаргажа, стол дээрэ табиба.

Сэгээн Ксениин нюдэ руу сэхэ шэртэжэ:

— Медсестра, — гэбэ.

— Тиимэ, — гэбэ Ксени. — Больнисада хүдэлдэгби, та хаанаһаа мэдээбта?

— Шамһаа эмэй үнэр холоһоо гутана, больнисын үнэр юунтээшье һэлгүүлхэгүйш, — гэжэ Зухра харюусаба.

— Би… — гээд  Ксениин эхилхээ һанахада,  Зухра, долёобор хургаа уралдаа абашаад,  абяагүй байхыень захирба. Һууриһаа бодоод, нюргандань дүтэлөөд, үһэ руунь зөөлэн пулхагархан альгаяа оруулжа, хургануудаа хүдэлгэнэ.

Ксениин толгой маларшаба.

— Гэрлэхэеэ һанана гү?

— Тиинэ, —Ксени  аймхайгаар харюусаба.

— Тэрэш шамда таарахагүй! —Зухра толгойгоо һэжэрэн. — Холо таарахагүй.

— Таараха, таарахагүй, аяар 30-тай болооб. Манай энэ хотохон соо хаанаһаа өөртөө таараха хүниие олохобииб?  Илангаяа, шэнэ засаг маниие хайрланагүй. Юуншьеһаа, мүнгэтэй ха юм!

— Ши өөрөө мүнгэ ажалдаа олонош, — гэбэ Зухра.

Ксени аягүйрхэжэ, доромжолуулагдаһан мэтээр бэеэ мэдэржэ, Зухраагай хёрхо нюдэнһөө жэхыгээд, бэеэ үмөөрэн, үргэлжэлүүлбэ:

— Больнисада манда салингай орондо эдеэ хүнэһөөр үгэдэг, гутал хубсаһамни хуушараа. Гэрээшье заһабарилха мүнгэгүй, үбгэн абамни үтэлөө, аргалха мүнгэ зөөришьегүй, харахада, амгалан байдалтай шэнги аад, үнэн дээрээ тиимэшье һайн бэшэ.

Зухра Ксениин асарһан өөхэ гартаа баряад, хэды хэмжүүрээб гэжэ шалгаһан мэтэ, эрьюулжэ байтараа, хэлэбэ:

— Зай, дуугай һуу, энэ эрэ хүнтэй юун шамайе хүлеэнэб, гэжэ хараад үзэһүү.

Ксени сүүмхэ сооһоо Василиин гэрэл зураг гаргаба, Галина эгэшэһээнь Вася намтай гэрлэхэеэ һанана, түрэлхидтөө харуулхамни, гэжэ хэлээд, тэрэ зураг эрижэ абаа.  Эгэшэнь гэр бүлынгөө гэрэл зураг үгөө. Тэрээн дээрэ, Вася, Галина болон наһа бараһан тэдэнэй эжы, Анастасия Семеновна байна. Нэгэ үдэр болоод, заатагүй һөөргэнь бусаахаб гэжэ үгэеэ үгэһэн байгаа.

— Энэ, — гээд, Ксени гэрэл зураг һарбайба.

— Хая, хэрэггүй, — сэгээн эхэнэр шэбэнэбэ.

Ксени аймхайгаар зурагаа сүүмхэ руу һөөргэнь хэбэ. Зухра ута хара шубуун дэн носоогоод,  һангиршаһан хаарта  гартаа баряад, юуб даа шэбэнэнэ, тоолуур тооложо байһандал, хургаараа хаарта руу заагаад, тоогой тудаһан хаарта нээнэ.

— Ксения! — гээд, нюдэ руунь сэхэ харана.

— Тиимэ! —  Ксени дабтаба.

Сэгээн дахин бүбэнэжэ, хаарта нээлгэнэй һонин үйлэ ёһо бүтээжэл байба.

— Василий!

— Тиимэ, — гээд, Ксени дахин дохибо.

Зухра таг дээрэһээ зузаан ном абажа, нээһэн хаартаяа тооложо, хэрэгтэй нюурта нээбэ.

— Эжышни дан эртэ наһа бараа, ши хүгшэн абынгаа хойноһоо һанаагаа бү зобо, удаан ажаһууха.

Ксени хүнгэхэнөөр һанаа алдажа, Зухраагай шэрүүн нюур зөөлэржэ, энеэбхилэн, нэмэбэ:

— Тэрэ үшөө гушанараа абалсаха.

Зухра хуудаһа һэхэжэ, жэгтэй тэмдэгүүд руу шагаагаад, хүмэдхөө буулгаба.

— Тиимэ, басагамни, —Зухра толгойгоо һэжэрбэ. — Ямар ажал хэдэг бэ?

— Комсомолой ажалшан, гүрэнэй бодолгын нэгэдэмэл хүтэлбэридэ ажалладаг.

— Зобоохо даа, шамайе. Үгэ даа, тэрэ гэрэл зурагыень.

Ксения Василиин гэрэл зураг дахин гаргаба.

Зухра зураг адаглан хаража:

— Обогынь ямар бэ?

— Щемилов.

— Щемилов, —гээд Зухра дабтаба.

— Тиимэ, Василий Сергеевич Щемилов.

—  Щемило гэжэ юун гэһэн үгэб, мэдэнэгүш?

— Үгы.

— Юумэ хабшадаг хабшуур.

— Тиигээд яагааб? —Ксени ойлгожо ядана.

— Тиимэ, —Зухра тайлбарилна. — Обог — хүн бүхэнэй угай тэмдэг гээшэ, хүнэй ами нюурта үйлэ хэдэг, хуби заяанда нүлөөлдэг, абари зан байгуулдаг….

— Яагаад үйлэ хэдэг бэ? —Ксени гэнэгхэнээр асууба.

— Иимэ обогтой хүн хэнииеб даа хашаха, зобоохо, дарлаха дуратай, хүнэй зоболоноор өөрынгөө ажабайдалда бэеэ баталха.

— Тэрэ баһа намайе зобоохо гү?

— Тон өөрынгөө гараараа шамайе зобоохогүй, зүгөөр, ондоо хүниие баһажа, аягүй байдал зохёожо, мууда хүгтэй, тэрэнэй засагһаа дулдыдаһан зоной зобоходо, хүхихэ,  тиигээд лэ баһаһан  зонойнгоо харюугаар сохюулха.Тэдэнь  хараалаар боложо, тойроод байһан зондо бууха. Һүүлэй һүүлдэ гэр байратнай һандаржа эхилхэ, гэртэхин үлбэртэхэ, иимэ болон саашадаа олон зоболон…

— Үхибүүдтэй болохо гүбди?

Зухра сэсэгтэй юбкын хармаан сооһоо ондоо хаарта гаргаад, Ксенидэ барюулба:

— Худха, тэрээн тухай, өөр тухай бодо, баруун гараараа дээрэһээнь аба. Холоода намда үгэ.

Угалзатаһан стол дээрэ үнгэтэ хаартанууд хиидэбэ, Ксени тиимэ хаарта түрүүшынхиеэ хараба. Тэдээн дээрэ хатан, хаан, арсаланууд, хүлһөө үлэгэлдэһэн хүн, унаһан башня болон ямар бэ даа удхатай дүрсэнүүд.

Хаартануудые хараад, мэдэлшэн хэлэбэ:

— Ажаһуудалшни тад ондоогоор хубилха. Өөрөө баясахагүйш. Ондоо хото зөөжэ ошоод, хүбүү түрэхэш.

Хүгшэн модон һандалиин бүхэг түшөөд, унтахаяа һанаһан мэтэ, гараараа нюдөө хаагаад, гэнтэ урид мэдэхэ үгэнүүдээр дүүргэбэ:

— Энэл даа, бүхы хараһан юумэмни.

— Дүүрээ гү? — гээд Ксени дахин асууба.

Сэгээн хүгшэн, сүлөө болоош гэһэндэл, гараа арбагануулба. Ксени баярые хүргөөд, таһагһаа гараба.

Ксения гэр руу ябагаар, яаралгүй хүлөө татажа ябахадань, шэхэндэнь Зухраагай хэлэһэн үгэнүүд дуулдажал байгаа:

— Хаарта хүнүүд бэшэ, худалаар хэлэхэгүй, тон зүб хододоо ерээдүйе хэлэдэг.

Зухраагай унагааһан үгэ бүхэниие Ксения һанажа, шэнжэлжэ, бодото байдалтаяа жэшээжэ эхилнэ, толгой соонь һөөргэдэһэн бодолнууд: « Намда юундэ иимэ хуби заяан хэрэгтэй юм гү, гансаараа байгаа һаа, дээрэ бэшэ гү?», тиигэжэ байтараа, баһал һөөргэдэһэн, дутуугүй удхатай  бодолнууд— «Магад, Зухра эндүүрнэ?  Васяһаа ондоо бэшэ, хэншье нам руу хараашьегүй, харадагшьегүй бэшэ гү!?» «Хэрбэеэ гансаараа байгаа һаа, үхибүүгүй үлөөд, эхын жаргал үзэхэгүйб — энэл ажаһуугаашьегүй һаа, адли болоно».

Сэгээнэй үзэл үзэлгэ ямаршье шиидхэбэридэ туһа үгөөгүй, Нүгөө талаһаань, Ксения улам маргажа, саашадаа юушье хэхэеэ мэдэхэеэ болишоо. Гэртээ ошохо харгыдаа, тэрэ эбхэрэн сэдьхэлэй хүлгөөниие даража ядаад, бархиршаба, тиигэһээр, хото руу дүтэлхэдөө- бэеэ шангаар бариба. Амаралтын үдэршье дүүрэбэ, ажал ехэ, үбгэн абань гэртээ хүлеэнэ, басаган тэрээниие голхороохоёо һананагүй.

Нүгөөдэрынь Василий  Ксениие больнисын үүдэндэ угтажа, гэртэнь хүргэхэеэ аһалдаба.  Ксени ехээр эсэргүүсэбэгүй, тэрэ гараа һарбахадань, тэрэнииень тообогүй. Хажуудань юрын танил мэтээр ябаба: саашанхи үйлэдэнь шалтаг үгэжэ гү, али тэрэнэй хойноһоонь ябалга буруушааһаншье мэтэ. Хотын сэсэрлигэй дэргэдэхи сэсэгэй наймаагай хажуугаар гаража ябахадань, наймаашан үсэдөөр инаг амарагтаа сэсэг бэлэг абагты гэжэ боһожо эхилхэдэнь, Василий сэсэг абахаяа тогтобо.

Ксения, бэлэг абахадаа, тэрээнһээ дулдыдажа эхилхэб гэжэ мэдэржэ, эрид арсаба:

— Үгы- үгы, намда та мүнгэ бү һалгагты, намда сэсэг бэлэглэжэ байхаар, тиимэ дүтын харилсаатай бэшэбди.

Василий Ксени руу миһэд гэн хараад, хэлэбэ:

— Намайе дээшэлүүлээ, би шэнэ тушаалтай болооб, 6-дахи таһагай дарга болооб, ши ямар жэжэ божо юумэ хэлэнэш, намайе аягүй байдалда оруулнаш, тиигээд… — тэрэ нэгэ бага дуугай байгаад, бодомжолон. — Энэ шамайе ямаршье юумэндэ уялгалнагүй.

Тэрэ сэсэг худалдажа абаад, үлэһэн мүнгэеэ наймаашанһаа зорюута абангүй, Ксенида баглаа барюулба.

Басаган мэгдэшэбэ, тэрэнэй һанагшаар болобогүй, гэбэшье һарбайһан сэсэгыень абаад:

— Та, Василий, бэшэ намда сэсэг бү бэлэглэгты, гуйнаб.

— Юундэ, Ксения Петровна? Би тантай юрэ сэнгэнэ бэшэлби, — Василий  тэрэнэй нюдэ руу гэтэн хаража, — Би таниие һамга абахаяа һананаб, та минии һанал һайса мэдэжэ байна ха юм та,би тон томоотойгоор тантай бүхэ бэхи гэр бүлэ байгуулха хүсэлтэйб.

Ксения тэрэнэй нэтэрүү ,өөртөө найданги үгэнүүдһээ болон шэртэһэн харасаһаань аягүй байдалда оробо.

— Би таниие найдуулхаяа һананагүйб! —гэжэ аргаахан хэлэбэ.

Эдэ үгэнүүд Щемиловые мэгдэхээбэшьегүй, тэрэ Ксенидэ тохоногоо тодоходонь, энэ үйлэһөөнь алдууржа шадахагүй басаган аргаахан альгаяа гар дээрэнь табиба. Тэдэнэр гэнтэ абяагүй болошобо, Василий болгоомжолһон мэтэ, сошоохоёо айһандал, харин басаган ооһорлуулаад байһан нохойхон мэтээр, хажуудань ябажа эхилээ. Ксениин гэртэ дүтэлхэдөө, Щемилов тэрэнэй нарин матаргайһаа тэбэрижэ, таалахые һэдэлгэ хэбэ.Уралнуудынь уралдань дүтэлжэ, нялдашаба, энэ үедэ залуу эхэнэр эрид түлхижэ, тараса альгадажархиба. Тиигээд тэрээн руу баглаа сэсэгээ шэдэжэрхёод, дары түргэн хорёогой үүдэн руу гүйжэ ороод, хорохо газар руу ороһон мэтээр өөрынгөө гэр руу гүйжэ оробо. Бахардаһан Василий үүдэндэ зосоһоор үлэшөөд, нэгэ хэды байда гээд, хасараа эльбэһээр, сухалтайгаар Никольскийтанай сонхо руу харана .Баглаа сэсэг тарашанхай, хүл доронь хэбтэнэ, хасарынь хордоно.

Үглөө үглөөгүүр Ксениин ажалда орожо үрдеэдүй байтар, ахамад медсестра Клавдия Николаевна телефондо дуудаба:

—ОГПУ –һээ хэн бэ даа таниие асууна.

Ксени трубка абаад, Василиин хоолой дуулаба:

— Ксения Петровна! Мүнөөдэр таниие уринаб…,— гээд тэрэ эхилбэ.

— Та юундэ ажалдамни хонходонобта?—гэжэ Ксения эрид тогтообо.

— Юундэб гэхэдэ, танай больнисада таниие ОГПУ-да хүдэлдэг найдамтай нүхэртэй гэжэ мэдэг лэ.

— Мүнөө мэдэдэг болоо. Бэшэ энээ руу бү хонходогты, гуйнаб. Юрэдөө, — гээд Ксенияхоолойгоо шангадуулба. — Амар заяада намайе орхигты!

— А та, Ксения Петровна, намда бү һөөргэдэгты, би танда адляар харюусажашье шадахаб, үбшэншье болгохо аргатайб.

— Юу хэжэрхихэбта?

— Зарим зониие түрмэдэшье хаажархиха аргатайб. Жэшээнь, Григорий Акимович һүмэдэ хоорто дуу дууладаг ха юм.

Ксения тэрэнэй эзэрхэг үгэнүүдһээ мэгдэшэбэ. Хүхэ сагаан болоод, харюу бэдэржэ ядаад, трубкаяа даражархиба. Столой хажуудахи һандали дээрэ һалд һуугаад, ухаан бодолнуудаа гурмшуулхые оролдобо, эдэ үдэрнүүдтэ тохёолдоһон ушарнуудые гэнжэлһэн мэтээр үлхэлжэ туршаба.Теэд тэрэнь болоногүй, Ксени гэнтэ амилжа ядаад, оршон тойронхи хажуугаарынь эрьелдэшэбэ.

Клавдия Николаевна холо ошожо үрдеэгүй байжа, Ксени ямар бэ даа нэгэ муу мэдээсэл абаад, мэгдэшөөд байна гэжэ обёорбо.Тэрэ һөөргөө бусажа, графин сооһоо уһа аягалжа, үгэбэ.

—Ши бараг гүш?— гээд һанаа зобонгёор асуужа, Ксениһээ харюу хүлеэнгүй, нюур руунь уһа сүршэбэ.

—Түрэлни хонходоо. Үбгэн абамни үбдөө, би хахад үдэрөөршьеһаа гэртээ ошохом гү?

—Тиигыт даа, ошогты, бэеэ, хүгшэн абаяа гамнагты, Ксения Петровна.

Ксения түргэн эмшэнэй хубсаһаяа тайлаад, тархидаа нимгэн пулаад хэдэрээд, гэр руугаа шэглэбэ. Газаа модонуудай һүүдэр доро амилхада бэлэн болоошье һаа, үшөөл бүгшэм зандаа. Ухаа алдамаар Васиин хэлэһэн аймшагтай үгэнүүд сэдьхэл руунь шургажал, шургажал, хүгшэн абадаа һанаагаа зобожо, түргэн яба ябаһаар, гүйжэ  эхилбэ.Толгойдонь « түрмэдэшье хаажархиха… Григорий Акимович һүмэдэ хоорто дуу дууладаг ха юм» гэжэ ууртай үгэнүүд шангаар зэдэлнэ.

Гэртээ өөрынгөө таһаг руу гүйжэ ороод, орон дээрээ хубсаһатаяа унаад, шурхирса бархиршаба.

Ксениин һугшархыень дуулаад, һанаа зобоһон үбгэн абань оробо.

— Ашахамни, юун болооб даа? — гэжэ тэрэ асууба.

Ксения орон дээрэһээ бодоод, үбгэжөөлые тэбэрижэ:

— Энэ хотоһоо ябая, — гэбэ.

Григорий Акимович альгаараа нюургыень аргаахан тоншобо.

— Номгорыш даа, түрүүн ойлгуулыш даа, юун болооб.

— Ябахабди, гэжэ найдуулыш даа! —Ксени уйлаганан хэлэбэ.

— Зай, хөөрыш даа, хаража үзэхэбди, саашаа юу хэхэеэ, хэрбэеэ байдал тиимэ байгаа һаань, ябахабди.

Ксения сэхэ бүхыень хөөрэбэ.

— Щемилов амар заяа үзүүлнэгүй,  арсахадамни, намайе занажа эхилбэ. Бурханда һүзэглэдэг хадашни, шамайе түрмэдэ хаахаб, гэжэ хэлээ.

Григорий Акимович аша басагаяа һамааруулхые оролдобошье, Щемилов  муу абари зантай хадаа муу юумэ зохёожошье шадаха, гэжэ ойлгоно.

— Энэ байдалда тэрьелэ, бү тэрьелэ, Щемиловай гарта засаг ха юм даа. Яяр нохой шэнги хойноһоошье дахалдаад лэ ябаха. Тэрээнһээ холо тэрьелжэ шадахагүйш, хэрбэеэ шамайе һамган болгохоёо һанаал хадаа, тэрэнээ туйлахыел оролдохо. Эгээл гомдолтойнь гэхэдэ, би үбгэржэ, энэ һэнгэргүй этэгээдтэ харюу үгэхэ хаба шадалгүйб, — гэжэ һанаа алдаба.

— Магад, ябахабди? — гээд Ксения абадаа нялдаба.

— Хайшаа гэжэ шиидхэхэ, хэды мүнгэн хэрэгтэйб, гэжэ тоолохо хэрэгтэй. Хэнһээб даа уриһаар абаха… Теэд шиидхэгдэмээр лэ ааб даа, зүгөөр туһа болохо гү?

— Хүгшэн аба, би тиигэхэеэ һананаб, энэ хотодо тэрэ намда амар заяа үзүүлхэгүй!

— Ашахамни, шамайе дахаад лэ, тэрэ хойноһоошни, ондоо хото ошохол даа, арга боломжотой ха юм даа.

— Магад, абамни, магад, —Ксени һанаа алдаба. Бүхы дэлхэй дүүрэн хойноһоонь бэдэржэ дахажа эхилхэдэнь, ямар юумэ үзэхэеэ басаган ойлгожошье байгаа һаа, яагаашье һаа, нэгэ юумэ туршахал хэрэгтэй.

Эдэ хоёр бүхэли үдэртөө нүүдэл тухай, ямар бэрхэшээлнүүдые дабаха тухай хөөрэлдэбэ. Григорий Акимовичай түрэлэй эхэнэрэй ажаһуудаг Самара хото нүүхэ гэжэ шиидэбэ. Бүлэнь эдэ хоёрые заатагүй угтан абахал ёһотой, Ксенидэшье ажал олдохо, хаанашье хүн үбдэдэг ха юм, хото соо олон  эмнэлгын газарнууд бии ха юм. Григорий Акимович  хэлхеэ холбоон ошожо, сахим бэшэг түрэл эхэнэртээ эльгээбэ.

Нэгэ хэды үдэр үнгэрһэн хойно хэн бэ үүдыень тоншобо. Ксени богоһо гараад, гладиолус сэсэгэй баглаа бариһан Василиие хараба. Тэрэ басаганай урда үбдэг дээрээ унажа, хүлисэл гуйжа эхилбэ:

— Би түргэдөөб, ондоо бэшэ тиигэхэгүйб, тангаригаа үгэнэб! Намайе хүлисөөгүйһааш, эндэһээ ябахагүйб!

— Хүрыш даа, Василий, — гэжэ Ксения гуйба. — Ямар һонин зүжэг табинаш? Хайшан гээд ши минии эгээл дүтэ хүнүүдээр  хашан занана гээшэбши? Тиигээд һүүлдэнь суг байхые гуйнабши? Хайшан гээд ши абымни нюдэ руу хараха юм ши? Би бултыень абадаа хөөрөөб.

Ксения эрьелдээд, үүдэеэ хааха гэжэ байтараа, үбгэн абынгаа тэдээндэ дүтэлжэ ябахыень харажархиба.

— Тюу гэж даа, — гээд, Георгий Акимович хүл дороо нёлбобо. —  Һайхасаан зурагдашаба. Үбдэг дээрэһээ бодо, гэртэ орожо, эрэ зон хадаа, нюур нюураараа хөөрэлдэе.

— Үбгэжөөл, бидэ өөһэдөө шиидхэбэбди…

Василий, түргэн һэгээ орожо, байдал өөрынгөө гартаа абаха гэжэ оролдон, хүл дээрээ бодожо:

— Энэтнай, Григорий Акимович, тон зүб. Аалин эбтэйгээр хөөрэлдэжэ, хоёр тала шагнажа, зүб мүрөөр шиидхэхэ гээшэ, тон зүб, би таниие зүбшөөнэб, — гартаа баглаа сэсэг бариһан зандаа, гэр руу оробо.

Энэ үедэ Ксениин досооһоо дворян угын хүдэлшэбэ.

— Эбтэйгээр хөөрэлдэжэ? — гээд, Василий руу эрид хаража, ууртайгаар нюдэеэ үзүүрлэн, һөөргэдэбэ. — Намда элдэб юумэ хэлээд, һүүлдэнь хөөрэлдэн хэлсэе гэнэ гүш? — Ксени абынгаа шагнаагүйдэ, тэрээндэ олон юумэ хэлэхэеэ һанаа.

Григорий Акимович Василий руу эрьежэ, гарһаань баглааень абаад, Ксенидэ барюулба.

— Яба, уһа руу хэ, бидэ өөһэдөө хөөрэлдэхэбди.

Тэдэнэр столой саана һуужа, үбгэжөөл тэрээн руу эгсэ шэртэн хараба.

— Ши юу уймарланаш? Эхэнэр хүнэй хойноһоо ондоогоор анхаруулжа болодоггүй юм гү? Хэн иигэдэг юм?

— Тиимэ, тиимэ, — гэжэ Василий зүбшэбэ. — Теэд яагаад ондоогоор яахабииб, намһаа тэрьелнэ ха юм?

Гэнтэ үүдэн тоншобо.

— Хүгшэн аба, —  Ксения таһаг руу шагаажа. — Почтальон телеграмма асараа.

Ксения багахан саарһа һарбайба. Тэрээн дээрэнь Самара руу Григорий Акимовичай ерээ һаань, булта баяртай хүлеэн абахабди гэжэ бэшээтэй байба. Үбгэжөөл хүхюутэйгээр энеэбхилбэ.

— Харана гүш, — гээд үбгэжөөл Щемилов руу хаража. — Шинии түлөө бидэ ондоо хото руу нүүхэ гэжэ байнабди, эгэшэмни намайе хүлеэжэ байна.

— Одоо болоо лээ!— гэжэ Василий дэмжэбэ. — Та айлшан ошогты, бидэ Ксенитэй дүтөөр бэе бэеэ мэдэхэ аргатай болохобди, түрэл гаралаа харангүй, бэе бэедээ һайн харилсаха аргатай байхабди. Магад танһаа боложо, хадамда гарахаяа һананагүй, таниие харууһагүйгөөр орхихоёо айна магад?

Григорий Акимович  тэрэнэй иимэ мэдүүлгэһээ мэгдэшэбэ, теэд сэдьхэлдээ тэрэ үнэхөөрөөшье, энэ зүб гэжэ ойлгоно. Магад Щемилов  зүб, Ксения  үбгэн абаһаа ходол дулдыданги байна бшуу.

— Магад, тиимэшье, — гээд, үбгэжөөл һанаагаа алдаба. — Намдашье баһа эһээгээ гаргаха, эгэшэдээ ошохошье гээшэ гү?

— Би таниие хаанашье табихагүйб. Ши намда эндэ хэрэгтэйш! Ши хайшаашье ошохогүйш, — гэжэ Ксения һөөргэдэбэ.

— Теэд ши намайе ошохо гэжэ гуйгаа бэлэйш? — Үбгэн гайхаба.

— Би шамайе гансаараа ошо гэжэ гуйгаагүйб, хоюулаа ошохо гэжэ  тухай хэлсээ бэлэйбди, энэ хоёр үдэрэй саана  болоо, би мүнөө ондоогоор бодоноб.

Үбгэжөөл ээмээ хабшан, хамар дороо юуб даа “бүрд” гээд, Василитай хахасангүй өөрынгөө таһаг руу оршобо.

Ксения, боложо байһан үйлэһөө дураа гутажа, Василиие түлхижэ газаашань гаргаад, амарха гэшэ шиидэбэ. Үсэгэлдэр амарһанайнгаа түлөө үглөөдэр хоёр халаан ажаллаха байгаа бшуу.

Тэрэ унтажа ядажа, хүнжэлдөө удаан эрьелдэбэ. Василиин хэлэһэн үгэнүүд сабиргай руунь үбшэнтэйгөөр тоншожо байһандал үзэгдэжэ, муу бодол һанааень зобооно.  Ханын саана үбгэн абань баһал һанаагаа зобожо, тэршэлжэ, унтажа ядажа байһыень басаган мэдэржэл байба.

Үглөөгүүр эртэ бодожо, ажалайнгаа урда тээ басаган хэлхеэ холбоон хүрэжэ, абгайдаа хүлисэл гуйжа, Григорий Акимович ерэхэеэ болибо гэжэ дуулгаба.

Ажабайдалынь хуушан хэб руугаа оробо.  Тэрэ үдэршье, удаадахи үдэртэшье Василий Щемилов  Ксениин нюдэндэ харагдабагүй. Тиихэдэнь басаган тэрэ һанаалхаяа болижо, һониёо буураа гэжэ һанаба.

Амаралтын үдэр. Григорий Акимович,  һанаа амархан Покровский собор ошобо, уншалга эхилбэ. Гэнтэ хара хубсаһатай зон орожо, бүхы зониие бултыень тушаажа эхилбэ. Никольскийда улаан сэрэгшэн дүтэлжэ, үнэмшэлгыень эрижэ абаад, хараад, хүлисэл гуйгаад, табиба.

Уруу дуруу, хүхэ сагаан болошоһон үбгэжөөл гэртээ ерэбэ. Тэрэ  Ксениин таһаг руу шагаагаад, асууба:

— Василий Сергеевич тухай юун гэжэ һананабши, гэжэ намһаа асуугаа бэлэй гүш?

— Асуугаа.

— Аша басагахамни, би иигэжэ һананаб, тэрээндэ хадамда гарахал болоолши даа, удаан бодомжололжо байнгүй. Эхэнэр шамда Щемилов  ажаһуудалайшье бүхы юумэ хангажа шадаха бшуу.

— Аба, ши яабаш? —  гэнтэ һэлгэһэн бодолдонь Ксени гайхаба.

— Юун гэжэ хэлэнэбииб, ши шагна, — гэжэ томоотойгоор үбгэжөөл хэлэбэ. — Үгы гэбэл, ши өөрыгөөшье, намайешье хосороохош.

Тон иимэ үгэнүүдые үглөөдэрынь больнисын ахамад эмнэлгын сестраһаа тэрэ дуулаба. Тэрэ Ксениие хургаараа зангажа, эгээл холын таһаг руу дуудажа абашаад шэбэнэбэ:

— Үсэгэлдэр манай ахамад врач, Петр Васильевичые хубисхалай урда тээ дворян угай байһан хадань тушаагаа. Би өөрынгөө шэхээрээ дуулааб, комиссар револьверээрээ хадхажа байгаад: «Түргэн хүдэлэ, дворянская рожа!» гэжэ байжа аашалаа, хүүхэмни, та минии үгэ дуулаад лэ, тэрэ огэпэушниктаа хадамда түргэн гарагты. Бодомжолжо байнгүй, та дворян угай ха юм та.

— Та юундэ иигэжэ хэлэнэбта? Та тэрэниие огтолон мэдэхэгүй ха юм та? — гэжэ Ксения һөөргэдэбэ.

— Ганса иигээд лэ ши бэеэ хамгаалжа шадахаш.

— Хамгаалжа гэжэ юуб даа?

— Ами наһаяа хамгаалха, хөөрхэймни, өөрынгөө болон дүтын хүнэйнгөө! — гээд Клавдия Николаевна хэлээд, нэмэбэ: — манай больнисада та һүүлшын дворян угай үлэбэт.

Ксения юушье хэлэнгүй, һанаанда абтаба. Хотоор дүүрэн хүн зониие тушаалган эршэдэнхэй. Хүниие гэрһээнь, гудамжада, ажалдань гээд барижа тушаана. Хотын зон, хайшан гэжэ тушаалганһаа бэеэ абархаб, гэжэ шэбэнэлдэдэг болонхой.

Эдэ үдэрнүүдтэ Василий Ксенидэ ерээгүй, хонходоошьегүй, хотодо тохёолдоһон  элдэб үзэгдэлнүүд Василий Сергеевич Щемиловтай ямаршье хабаагүй гэжэ басаган найдахаяа һанаа.

Ажалайнгаа һүүлээр тэрэ Зухрада ошоод, һанаата болоһон юумэеэ хиидхүүлхэеэ һанаад, мэдэлшэнэй гэртэ дүтэлхэдэнь, гэрэйнгаа газаа үнөөхил хубсаһатай хүнүүд, хара хирээ машина руу Зухраае һуулгажа байба.

Хүгшэн сэгээн эхэнэр басаганай уйдхартай нюдэ онигожо, таняад, хашхаржа үрдибэ:

— Хадамда гарахаяа бү удааруула, үгы һааш, шамайе түрмэдэ хааха…

Василий Щемилов тиигэһээр бии болобо. Тэрэ юуншье болоогүй мэтэ, ажалдань ерэдэг, сэсэг бэлэглэдэг, үдэшэндөө гэртэнь үдэшэдэг болоод лэ, эдэ бүгэдэ басаганда юрын лэ үйлэ шэнгеэр һнанагдадаг болоо. Нэгэтэ үдэшэлэн Василий сэсэрлиг соогуур сэнгэхые дурадхаба. Басаган тэрэниие харанхы газараар ябахадаа, тэбэрижэ аһалдаха гэжэ тухайлбашье, сэнгэхэеэ арсабагүй. Басаганай багсаамжалһаар, Васидий  муугаар гэрэлтүүлһэн модохонуудай дундуур ябахадаа, Ксениие модондо нэнгэн түлхеэд, хомхойгоор таалажа эхилбэ. Басаган тэрэнэй үбсүүе гарнуудаа түлхибэшье, шангаар бажууһан һабарһаань мултаржа шадабагүй. Щемилов тэрэниие түлхин, газарта унагаажархиба. Нойтон уралнуудһаань хэдышье тэрьелжэ туршабашье, басаганай хүсэн бууража, диилдэжэ эхилбэ. Ксенитэй анхан үзэгдөөгүй, тэрэнэй хүмүүжэлэй үндэр шатын ойлгохын аргагүй юумэн болобо. Эшхэбтэр байдал ямар бэ  амтатай садхалай мэдэрэлтэй худхалдажа, басаган холын холо хизааргүй одото дайда руу ниидэжэл байһандал үзэгдэбэ, тэрэнииень Василий ойлгоо бшуу.

Тэдэ хоёр ногоон дээрэ хэбтэбэд, Ксения одо мүшэтэ огторгой өөдэ хаража, энэ тохёолдоһон ушар ойлгожо туршана. Эшэһэндээ гү, али түрүүшын хурилсалай дүршэлһөө гү, магад саашадаа хайшан гэжэ, юун тэрэниие хүлеэнэб гэжэ ойлгожо ядаһанһаа гү, сугларһан нулимсанууд хасар дээгүүрыень урдажал байба. Василий дээрэнь өөдөө боложо, улаан болоһон нюуртай, эшэмгэйгээр юбкэеэ заһажа байһан басагые өөрынгөө пиджагаар хайхарамжатайгаар хушаба:

— Үгы, яагаабши даа, гүлмэрхэмни, юундэ бархирнаш? Мүнөө хэзээ түрэ найраа хэхэмнайб, гэжэ бодомжолое.

Тэрэнэй асуудалһаа басаган залд гэбэ.

— Түрэ найр?

— Түрэ найр! — гэжэ Василий дабтаба. —  Али ши намайе өөрынгөө һаналда хайша хэрэг хандана гэжэ һананагүш? Би шамайе бүхы наһандаа хүлеэгээб, ондоо эхэнэрые өөрынгөө хажууда үзэхэеэшье һанаагүйб.

Ксения үбсүүн дээрэнь толгойгоо табиба. Зухраагай хэлэһэн үгэнүүд тухай тэрэ бодомжолно. “Гэртээтнай бүхы юумэн һандарха, булта үлбэртэхэт. Үбшэнгүүд. Ши ондоо хото ошоод, хүбүүтэй болохош. Хүниие баһахадаа, үбгэншни харюугаар сохюулжал байха. Тэдэнь хараал шэрээлээр ерэхэ”, — гэжэ тэрэ үзөө бшуу. Ксения дахин бархиршаба. Парк соо һалхин хүдэлжэ, газарта унаһан набшаһад шаршаганалдашаба. Огторгойдо боро үүлэд субажа эхилбэ.

— Хэзээ түрэеэ соносхохомнайб? — гэжэ Василий дахин асуудалаа дабтаба.

— Хэзээ һананабши, тэндээл соносхо! — гэжэ хамаагүйгөөр хэлэхые Ксения оролдобо.

— Бидэ энээниие суг шиидхэхэбди гэжэ һанаалби, гэр бүлынгөө үдэр, энэ шухала ха юм.

Ксения толгойгоо үргэжэ, нюур руунь шэртэн хараба.

— Ши үнэхөөрөө намда дуратай гүш? — гэжэ гэнэнээр тэрэ асууба, Василий харюугай орондо дахин таалажа эхилбэ, басаган эсэргүүсэбэгүй. Һүүлдэнь, үһэ руунь нюураа шэнгүүлжэ, шэхэндэнь шэбэнэбэ: — Би шамда ямар ехээр дуратай гээшэбииб.

Гэнтэ бороо дуһалжа эхилхэдэнь, тэдэ хоёр һүрэжэ, Василиин пиджаагаар толгойгоо хушан, гэр тээшээ гүйлдэбэд.

Тэдэнэй дүтэ болоһоной һүүлээр, Ксения тэрээнһээ тэрьелхэеэ болижо, уулзахаяа хүлеэдэг болоод, өөрыгөө дурлуулха дуратай болоод, бүхы харилсаанай жолоо тэрээндээ барюулдаг болобо. Ксения тэрээндэ дурагүй һэн, гэбэшье, тэрэ ехэ түргэн өөр тээшээ татуулжа эхилээд,  заримдаа басаган тэрээнтэй суг байхадань, һанаандань таарама мэтээр үзэгдэдэг болошоо бэлэй. Магад, энэл инаг дуран байгаа гээшэ гү?

Түрэ найраа удаашаруулхагүй гэжэ тэдэ шиидээд, дүтын һарада үдэр гаргабад.

Василиин баадхалгаар Ксения үбгэн абаяа гансаараа гэртэнь орхижо,  хотын түб  анхан Николаевский гэһэн, мүнөө Советская болоһон гудамжада байһан үбгэнэйнгөө эзэлһэн гэртэ байдаг болобо.

Үбгэжөөл уйдажа, заримдаа өөрыгөө хайрлажа, уйладагшье болобо. Басагайнгаа нэрэ бузарлахагүй гэжэ бурхан һүзэгтэн гэжэ һүмын хоорто дуу дуулахаяашье болибо. Теэд баһа дуулахашье газар үгы болоо – засаг түрэ һүмэ хаажа, хүн зониие тиишээ ошохыень хорёо бшуу.

Удаан гансаардаһан һүнинүүдтэ Григорий Акимович дэн носоожо, шала дороо нюуһан бурханай дүрсэ гаргажа, Ксенидээ жаргал үршөөхыень наманшалжа, бурханһаа хайра эридэг һэн. Тэрэнэй һулахан, арай шамай дуулдаһан дуун ута удаанаар татагдаһан зоболонто уйлаан мэтээр үзэгдэдэг һэн. Ксени хүгшэн абынгаа урда уялга дүүргэжэ, үсөөхэн лэ ерэдэг болоо. Гэбэшье,  үншэн басагаханиие юунһээшье дутуугүй үндылгэхые оролдожо, эхэ эсэгэ мэтээр хүмүүжүүлһэн абадаа эгээл һайн эдеэ хоол асардаг һэн.

Ксениин өөрын ажаһуудал тад ондоо болоо, урданайхида ороходоо адли бэшэ, баян, элбэг байдал ерээ. Гансал нэгэ юумэн – телефон һаалта хэдэг һэн. Үдэрэй арба дахин наяржа,  Василий Сергеевичые асуужал байха. Илангаяа һүниндөө хонходоходонь, үбгэниинь унтариһаа һүрэжэ бодоод, хайшааб даа ябашаха. Энээниинь лэ Ксениин сэдьхэл зобоодог һэн.

Щемиловта үглөөнэй 7 сагта унаа ерэдэг, жолоошон үзлэй шангаар  дохёо үгэжэ, бүхы тойронхи гэрнүүдые һэрюулдэг. Хүршэнэрынь Василиие шоо үзэнгеэр харадаг, тэдэнэй гэр бүлэ тухай хоб хэлсэхэ, хэнээшье дуулахагүйл тула, гэртээл шэбэнэлдэдэг ааб даа. Ксения хаа-яа атаархаһан ууртай хараса өөр дээрэ мэдэрдэг һэн. Теэд юундэ хүн зон иигэнэ гээшэб гэжэ ехэтэ гайхадаг байгаа. Сугтаа ажалладаг нэгэ эхэнэр хилээмэнэй наймаан соо гэнтэ Щемиловтан тухай хоб дуулажа, Ксенидэ хөөрэжэ, ойлгуулжа үгэһэн байгаа.

Тэрэл үдэрөө Ксения, ажалһаа ерэһэн үбгэеэ угтажа, Петр жолоошондо үглөөндөө дохёо үгэхэеэ болихыень гуйба.

— Ши хүршэнэрые унтуулнагүйш! Ойлгоногши, тэдэнэр манда дураа гутана, шоо үзэнэ, ааляар байжа болохоор бэшэ гү?

— Теэд яагааб? — гэжэ Петр харюусаба. — Эртэ бодог лэ, социализм бодхоожо байна ха юм биибди, иимэ орой бү унтаг лэ!

Жолоошон Василиин һамганай гуйлта һанаанда абааб гэжэ найдуулбашье,  Ксениин үгэ дуулахаяа байнагүйб гэжэ ойлгуулһан мэтээр байба.

Щемилов Оренбургын ОГПУ-да шажан мүргэлтэй тэмсэлэй түлөө харюусадаг юм. Казанска (Табынска)  Бурхан Эхын иконын  нэрэтэ кафедральна собор хаагдаад, газарай нюурһаа хобхолон абтагдажа, үнэһэн буураг болгогдоо. Щемилов  тэһэлдэг ажалай түлөө харюусадаг һэн. Уралай саанахи шугы соохи модоор бүтээгдэһэн Пантелеймоновска һүмэ  һалгагдаа. Мүн аяар 1750 ондо баригдаһан Преображенскэ һүмэ үгы хэгдээ. Тэрээниие арад зон «Алтан собор» гэдэг һэн. Тэрэнэй  орондо зайн галаар хүдэлдэг уһанай канал бариха гэжэ шиидхэбэри абтаһан байгаа.

Бүхэ хирпиисээр бүтээгдэһэн һүмэнүүдые бутараажа ядахадаа гү, али ямар нэгэ шалтагаар, Щемиловай захиралаар, досоонь клуб, контора, склад болон үйлэдбэриин байшангуудые нээдэг байгаа. Элдэб ажахын түхеэрэлгэнүүдые барижа зохёоходоо,  архитектурна түхэлыень муудхаадаг, ханадань модон сонхонуудые нүхэлэн дархалдаг байгаа.

Покровскын ордон соо оройн  купол абажа хаяад, хонхонуудыень буулгажа абаад, байрадань шагта хэдэг завод байгуулха гэжэ шиидээ. Эдэ бүгэдые Ксениин үбгэн хүтэлбэрилнэ, тэрэл фабрика бариха гэжэ һанамжа оруулаа.Шажан мүргэлэй эсэргүү митинг дээрэ тэрэ өөрөө үгэ хэлэжэ, энэ һанамжаяа мэдүүлээ, тэрэниие можын ноёд дэмжээд лэ. Һүмын ханануудта нэмэлтэ сонхонуудые нүхэлһэн юм. Гоёолто угалзануудые модоор хадажа, хаагаад, цех бии болгожо, станогуудые асараа. Тиигэжэ түргэн гэгшын ажалшадые суглуулжа, шажан мүргэлэй маани уншадаг ордон соо үдэр бүри үйлэдбэри таршаганан ажаллажа эхилээ.

Василий гэртээ ерэхэдэ, Ксени үбгэн абадаа ээлжээтэ ошоод ерээд, бархиржа байба.

— Ши яагаабши, юун болооб?

— Нүгэлтэйгөөр ажаһуунабди. Ажаһуухашье аймшагтай, бурхан үгыбди, — гэжэ Ксения харюусаба.

Василий ташаганаса энеэбэ.

— Зай, ойлгостой, Григорий Акимович өөрынгөө үгөөр дахин шинии хүндүүхэй сэдьхэл хүдэлгөө быы даа.

— Эндэ хүгшэн аба юуштэ юм? — гэжэ  Ксения дураа гутаба.

— Юрэ бэшэ ааб даа, Ксюша, — гээд  Щемилов гүрэн доторхи байдал тухай ойлгуулжа эхилбэ. — Шажан мүргэлтэй гүрэмнай хаа хаанагүй ехэ тэмсэжэ байна, ондоошье хотодо үшөө эршэм, үнэншыш даа. Тэндэ һүмэнүүдые тэһэлхэһээ байха, шажантаниие бултыень хорооно. Лама санаартаниие һүзэгшэдэй урдань буудажа алана. Хайшан гээд би засагай урдаһаа эсэргүүсэхэбииб?

—Би мэдэнэгүйб, —Ксения бархиржа. — Бурхан бидэниие хэһээхэ гэжэ айнаб.

— Зай, зай, — гээд Василий, һамгаяа тэбэрижэ, һаатуулна. — Хэрбэеэ, бурхан бидэниие хэһээгээгүй һаань, засаг  бидэнтэй түргэн шиидхэжэрхихэ бшуу, мүнөө иимэ гоёор байнабди, энээнһээ һайнаар ажаһууха аргагүй болохобди. Би Григорий Акимовичта юугээршье туһалжа шадахагүйб, ши зарим юумэ ойлгуулыш даа, мүнөө тогтоһон засагай урдаһаа эсэргүүсэжэ, шажан мүргэл дэлгэрүүлжэ байһаар, өөрыгөөшье, мүн манай бүлыешье хохидуулха ха юм, — гэжэ һамганайнгаа  нюдэ руу харан. — Ши, Ксюша, энээнэй удаа, иимэ юумэ хэлэхынгээ урда тээ,  маанад тухай, ерээдүйдэ бии болохо үхибүүд тухайгаа, манай амгалан байдалай, ажаһуудалай шанар тухай, өөрынгөө үбгэн аба тухайгаа бодомжолжол үзөөрэй, зээнсэрнүүдээ гар дээрээ барихаяа һанана гү, али тэдээндэ харша болохо гү, тиигэбэлынь, нийгэмһээ холодуулха хэрэгтэй.

Ксени хуу ойлгожол байна, теэд  абань бурхан гээшэ түрүү һуурида гэжэ хүмүүжэлөө ха юм. Гүрэн дотор тохёолдоод байһан байдалда үбгэмни зүб хэлэнэ, һаядаа мүндэлхэ үхибүүд тухай һанаагаа зобохо хэрэгтэй. Үхибүүн тухайгаа үбгэндөө хэлээдүй, үргэлжэ шэхэндэнь Зухраагай: « Гэр соотнай бүхы юумэ һандарха, үбшэндэ нэрбэгдэхэт, ондоо хото ошоод, хүбүүтэй болохош. Ондоо зонуудые баһажа, үбгэншни харюу абаха, заримдаа тэрэнь хараал шэрээлнүүд» гэжэ үгэнүүд үргэлжэ дуулдажал байдаг. Гэр бүлыень тойроод байһан зонуудай ууртай хараса, шэбэнэлдээндэ Ксения хараал шэрээлнүүдые һэжэглэдэг һэн.

Хэрбэеэ, үбгэнэйнгөө ажабайдал, хэрэг ябадалыень, хараа бодолнуудыень, жаргал уйдахараа хубаалдажа абаагүй һаа, бүлэдөө эхэнэртэ угаа хүшэр байхал даа. Ксени Василиие эрэ хүн гэжэ тоожо абаал даа, харин тэрэнэй мэргэжэлһээнь эшэдэг һэн, шажан мүргэлгүй нобшо ноохой соонь зуурашаһандал бэеэ мэдэрдэг байгаа. Хүн зонһоо тэрэ эшэдэг байгаа. Ксени хүн зон тэрэниие шоо үзэнэ, нюрганайнь саана шэбир һабир гэлсэнэ, хойноһоонь нёлбоно гэжэ харажал байгаа. Эдэ бодолнууд амар заяа үзүүлнэгүй, тиигэжэ хүндэ хүшэр бодолнуудаар бэеэ зобоодог һэн. Һүзэгшэ зон үбгэнэйнь бурханда шүтэдэггүй болон шэрүүн абари зангайнь түлөө муухай хараал табидаг байгаа. Сэгээн хүгшэнэй хэлэһээр лэ, хүн зон тэрэнэй зэм бэшэ, засаг түрын бодолгын оршон байдалай үнэн  иимэ ха юм. Шэнэ сагай һэбшээн иимэ, хүн бүхэнэй  ажаһуудалда нийгэмэй шэнэ хуули заршам бии болоо, тэрэ тоодо шажан мүргэлэйшье үзэл һэлгэгдээ: эдэ бүгэдэ Василиһаа дулдыданагүй ха юм, харин засагай жолоо баряад байгшад ябадалай шэнэ зам залана ха юм.

Бүхы хото тэдэнэй бүлые мэдэдэг. Хилээмэнэй болон эдеэ  хоолой  наймаанда Ксени нюрганайнгаа «Щемилов — этэгээд!», «Васька — негодяй, тахал үбшэн тэрээниие абаг! Хооһон байг! Шуһаар  шэшэг!» гэжэ хараалнуудые дууладаг һэн. Ксени түрэхэ байгаа, үхибүүгээ шэрэжэ шадабагүй. Бүхы юумэ зүрхэндөө дүтэ абадаг байһанһаа, үхибүүгээ алдаа. Ксения энээнһээ зобожо, шурхирса уйлаа, бүхы үбшэеэ үбгэндөөл гаргаа, тээрэнэй һанаһаар, бүхы дэлхэй дээрэхи  муу юумэндэ үбгэниинь лэ гэмтээ.

— Бидэндэ хүнэй дурагүйһөө болоно! — гэжэ тэрэ хэлэбэ.

Василий  шадал соогоо һамааруулхые оролдоно.

— Хүл хөөрсэг дэмы бү болое.  Хүнэй хараалһаа үхибүүгээ алдаашьегүйбди, магад, юуншье хэлсэжэ байг лэ, магад, наһатайшаг боложо, оройн үхибүүн байгаа. Хори наһатайдаа хадамда гаража, түрэхэ байгааш, тиигэбэлшни, үхибүүднай томо байха байгаа. Харин, хайратамни,  элдэб һанаа үнөөнһөө бэеэ гамнажа, бэеэ һайнаар үзүүлжэ, арга гарахаш, тиигэбэл, заатагүй болохо бшуу. Ойлгыш даа,  би захиралтануудые дүүргэнэ ха юм бииб, үгы һаамни, өөрыемни түрмэдэ хааха, үбгэн абыешни хааха, ши газаа үлэшэхэш.

Харин Ксени тэрээниие шагнаагүй. Өөрынхиеэл дурдажал байба.

— Һүмэнүүдые һандаргахаяа болииш даа, лама санаартаниие түрмэлхэеэ болииш даа. Үгы һаашни, бүхы юумэмнай үшөө муу болохол даа!

— Ши хаанаһаа мэдэнэбши?

— Намда сэгээн эхэнэр хэлээ,би мэдэнэб, хүн зоной муу хараал манай үхибүүдтэ  муугаар нүлөөлхэ!

Тэрэ гомдонгёор гараа һэжэрээд, хэлэбэ:

— Ксюша, шамайшье бү үнэншэ гэнэб. Ойлгыш даа, үхибүүдэй энхэ элүүр байдалда хүн зоной хараалһаа ехээр үлэн хооһон байдал, үгырэлгэ нүлөөлдэг юм. Нулимсаяа арша, тиигээд хадуужа аба, бидэ үхибүүтэй болохобди, харахаш даа, энхэ элүүр, жаргалтай үхибүүдтэй байхабди!

Ксени эдэ үгэнүүдэйнь удаа, нэгэ бага номгорбо. Зүгөөр, Василий үнэншүүлээ бэшэ, харин сэгээн хүгшэнэй нүгөө абарал һанагдаба: Ши заатагүй хүбүүтэй болохош, ондоо хото  нүүхэдөө…».

— Эндэһээ нүүжэ ошоё! Би үйлсөөр намайе үзэн ядажа байһан зоной байдаг хотодо ажаһууха аргамгүй!

— Мүнөө намайе хэншье табихагүй, — гэжэ Вася номгохоноор  тайлбарилба. — Хэрбэеэ, өөртөө халаан бэлдээд, ондоо тээшээ ошохоёо гуйхаб, тиигэштэрөө ондоо тээшээ зөөхэеэ һанабалшни.

— Нээрээ гү? — гээд тэрэ хүхибэ.

Тэрэ дохибо. Ксения хүхиһэндөө хүзүүндэнь аһалдаад, таалажа эхилбэ. Ондоо городто тэрэниие, үбгыеншни хүн танихагүй, тиигэжэ үзэн ядажа, хоро һанажа байһан зоной нюдэнһөө далда, гэр бүлэдэнь амгалан байдал ерэхэл бшуу, гэжэ тэрэ үнэншэбэ.

Ажаһуудалынь заһаржа эхилбэ. Ксения госпитальда ажалда гараба, үбгэндөө найдажа, дахин эжы болохоёо бэлдэжэ эхилбэ, мүнөө энэ асуудалда тон томоотойгоор, бодомжолон хандажа, врачай зүбшэлгэнүүдые сахижа, бэеэ харууһалуулдаг болобо.

Тиигэһээр байтараа, хүн зоной үзэн ядалгада һанаагаа зобохоёо болижо эхилбэ, ямар нэгэ зүрхэтэйшүүл нюур руунь ямар бэ нэгэ муу юумэ хэлэбэл, тэрэншье үсөөн ааб даа, тэрээнэй түлөө ямар хэһээлтэ амсахаяа булта мэдэжэ байгал ааб даа. Гансал «галуун гахайда нүхэр бэшэ» али «садхалан хүн үлэн хүниие ойлгохогүй» гэжэ дэмы хэлэдэггүй. Ксени садхалан аажам байдалдаа оршон тойронхида эрилтэтэйгээр хандадаг болобо, үнэ сэнтэй хубсаһаар гоёдогшье болоо.  Амтатайхан шүүһэтэй жэмэсхэн мэтэ, түрэхэ болоходоо, Ксени үшөө һайхан болобо. Тэрэ мүнөө өөрынгөө байдалдаа, үбгэнөөрөөшье һанаагаа дүүрэнги боложо, ондоо хэншье тэдэнэй байдал руу хамаараа бү шиихаг лэ.

Гэнтэ ажалдань Григорий үбгэжөөл хүрэжэ ерэбэ.

— Юун болооб, хүгшэн аба? Ши үбдэшөөгүй бэзэш?— гэжэ һанаагаа зобон асууба?

— Одоо, бурхан хараа, элүүрби, — гээд үбгэн хэрээһэлбэ. — Шамайе харахаяа ерээб, ши өөрөө намда ерэхэеэ болёош.

— Юундэ гэртэмни ерээгүйбши? Би шамайе сайгаар, амтатай булашаар хүндэлхэ һэм, бэлэгшье барюулха байгааб!

Үбгэн гараа һэжэрээд, һахалаа эльбэһээр, иишэ тиишээ хараашалан, хэлэбэ:

— Хөөрэлдэхэеэ һананаб даа, шамтаяа, зээхэмни, ондоо хүндэ шагнуулха дурагүйб.

Ксени үүдэндэ дүтэлөөд, шэбхэдэбэ.

— Хоюулаабди эндэ, хэлыш даа.

—  Богородица намда үзэгдөө. Ши мэдэнэ гүбши даа, манай собор —  Покровай Гэгээн Богородицын собор гээшэ?

— Зүб, мэдэнэб.

— Зай, манай һүмэ соо шагта дархилдаг завод нээгдээ, Һүмэ руу обоо томо түхеэрэлгэнүүдые асараад, үдэр бүри наярна, таршаганана, ямар ехэ шууяан болоно гээшэб.

— Зүүдэндэшни Богородица юун гээб?

— Богородица иигэжэл хэлээ: «Бурханда шүтэхэгүй хадаа, бү шүтэгты, юундэ баһаха болоо юм бэ!»

— Аба, юун гэнэ гээшэбши, яагаад тиигэжэ хэлээб, баһаха гэхэдээ, юун гэнэб? Юун гэжэ хэлээ болоноб?

— Минии һанаһаар, энэшни станок лэ даа. Тэдэнь угаа мухайгаар наярна, манай уншалгада тааранагүй. Хэдэн зуугаад жэлнүүдтэ маани мэгзэмээр шүтэгдэһэн газар бузарлагдажа, һандаргагдажал байна. Василида хэлыш даа, тэндэһээ фабрика болигог лэ даа.

— Аба, ши яагаад болохо гэжэ һананабши? Ши ойлгоногши, Вася тэрээниие хээ бэшэ ха юм, завод гээшэ Васиин зөөри бэшэ ха юм, мүнөө оршон сагай засагай зөөри ха юм. Ямар нэгэ юумэ һэлгүүлхэ гэжэ үбгэмни хаба шадалгүйл даа, тэрэ хуули зарлиг дүүргээшэн лэ ха юм. Өөрөө өөрһөө юумэ гаргаад, өөрынгөө гурим зарлажа шадахагүй ха юм.

Григорий Акимович гомдонгёор зээ басагаяа шагнаад, дуугай байба.

— Сэхыень хэлэбэл, — гэжэ Ксения үргэлжэлүүлбэ. —өөрыгөө, намайе, Василиие, түрөөгүй зээнсэрнүүдэй хохидуулхагүй гэжэ ойлгоод, би шамайе дасан һүмэ ошохоёо болёо гэжэ һанааб.

Григорий Акимовичай нюдэд нулимсаар дүүрэшэбэ:

— Бидэ түрэлбди гэжэ һанааб.

— Түрэл! — гэжэ Ксения дабтаба. — Би шамда туһалхаяа һананаб, теэд аргагүйлби даа, би үбгэнтэеэ энээн тухай хөөрэлдөө эхилхэ аргагүйб, тэрэш бурха буруушаадаг, элдэб шажан мүргэлэй зүйлнүүдтэ үнэншэдэггүй. Фабрика — энээнэй зөөри бэшэ, дээдын хэмжээндэ шиидхэгдэһэн хэрэг, бидэнһээ дулдыдангүй байхал ха юм даа. Станогууд Челябинскһаа арай гэжэ абагдаа, һаядаа үшөө ерэхэ. Тиигээд ши намайе бү гуйгыш даа, туһалжа шадахагүйб, иимэ асуудалаар ажалдамни бү ерыш даа, би ажалаа сэгнэнэб, үбгэмнишь ажалаа сэгнэдэг.

Энээгээр хөөрэлдөөн дүүрэбэ. Григорий Акимович хуурайгаар «баяртай» гэжэ хэлээд, үүдыень хаяад, больницын ута коридороор түргэн гэшхэлшэбэ.

Энэ түүхэмнай гэнтэ үргэлжэлтэй байшаба.

Хоёр хоноод лэ, Покровска соборай байшан соо байрлаһан фабрикада шэнэ түхеэрэлгэнүүд   ерэбэ.

Василий өөрөө вагон угтажа, түмэр харгын станциһаа фабрика хүрэтэр зөөлгэ шалгажа, байшан соо станогуудые тодхолгые хинан шалгажа байба.

Гэнтэ энэ үедэ Щемилов сохюулшаба, тэрэ мэдээгээ табяад, унашаба. Түргэн туһаламжа хүргөөд лэ, ажалай машинаар тэрэниие эмнэлгын газар абаашаба. Тэрэниие һэгтэнь оруулжа, бэеынь тэнхээ шалгажа эхилбэ. Мэдэн гэхэдэнь, тэрэнэй хүл хүдэлгэеэ болишобо. Тэрээн тухай дуулахадаа, Ксени сэгээн хүгшэнэй хэлэһые һанажархиба: «Ондоо хүниие баһахадаа, харюу абаха».

Сэгээн хүгшэнэй уридшалан мэдэлгэ эрид бүтэжэ эхилбэ. Василий өөрөөшье мэдэнгүй эрэмдэг болошобо. Ксения жэлшье суг ажаһуунгүй эрэмдэг хүнэй һамган болошобо. Хотын зон энээн тухай хоб жэб хэлсэжэ, Бурханһаа хэһээлтэ абаа гэжэ заримашуул тайлбарилба.

— Васькын Һүмэнүүдые һандаргааһанайнгаа түлөө бурхан хэһээгээ! — гэжэ хэлээ!

Мүнөө хүршэнэрынь Ксение хайрлангаар харабашье, досоогоо хүхилдэжэ байгаа. Хотын түбто оршодог гэр байрыень буляаха, хотын заха руу гү, али хамтын байра руу тэдэниие оруулхань гэжэ байгаад муурхадажа эхилээ. Тэдэнэй гэртэ Щемиловай орондо ажалда ороһон шэнэ ОГПУшник байрлаха, гэжэ байгаад хэлсэбэд.

Мүнөөл Ксенида Василия хаяжа, шэнээр байдалаа дахин зохёохо гэжэ һанамаар байба, теэд басаганай досоо дворян угайн шуһан хүдэлжэ, иимэ ябадал гажа буруу, хүнэй зоболондонь хаяжа болохогүй, үбгэниинь ха юм. Арад зон «тэсээд дурлагдаха» гэжэ дэмы хэлсэдэггүй ха юм, теэдшье басаган Василида дадаа, толгойдоо хэзээ нэгэтэ тэрээнтэй хахасаха гэжэ бодолшье түрүүлээгүй ха юм.

Ксения абадаа хөөрэлдэхэеэ ерэбэ.

— Дуулааб, дуулааб. Бурхан хуу тэнсүүлнэ, — гэжэ абаһаар лэ Григорий Акимович хэлэбэ.

— Хүгшэн аба, би түрэл  зонбди гэжэ һанааб. Ши  минии уйдхарта хүхинэ гээшэ гүш? Ши намайе тэжээдэг үбгэн тухаймни хэлэнэ ха юм ши?

— Одоо энэ хэрэггүй,  — гэжэ үбгэн ууртайгаар хэлэбэ. —Одоо би шинии бурхангүй Василиие нэгэшье хайрланагүйб, хэды  зондо зоболон асарааб, тэрээнһээ ямар олон зон бархирааб.

— Би шамайе ондоо хото нүүе гэжэ хэлэхэеэ һанааб, Василиие хүл дээрэнь табиха хэрэгтэй.

— Тиимэ хюурһануудые хюмһаараа нюдэхэ хэрэгтэй, бөөһэн болохогүйн түлөө, — гэжэ үбгэжөөл сабшаба.

Ксени хөөрэлдөөн дүүрээ, гэртэнь орохоёошье туршабагүй, эрьелдээд лэ, угайнгаа бууса абяагүй  орхин ошобо. Гансал тэрэ үбгэеэ абаад лэ, сугтаа эндэһээ ябахаяа һанаба. Гэр бүлыень үзэн ядадаг үнэн алдартанай үгы газар руу ошохо хэрэгтэй, Василий эндэ гэмгүй ха юм. Дээдын засагай захиралтаар лэ яагаа ха юм. Гэбэшье, Ксени үбгэн абанһаа иимэ үгэнүүдые шагнахаб гэжэ һанаагүй, теэд абамни һүзэгшэ ха юм, хэзээ нэгэтэ тэдэниие хүлисэнэл ааб даа, гэжэ өөрыгөө һамааруулхые оролдобо.

Ксени больниса ерэжэ, Василиие аргалжа байһан врачтай хөөрэлдэжэ, Петр Семеновичай үгэнүүд тэрээндэ найдал үгэбэ:

—Сэхыень хэлэхэдэ,  Василий Сергеевичай үбшэн аргалхаар. Үни сагта би  Петербург ошоходомни, зүүгээр хадхажа, иимэ үбшэнтэниие аргалһан ушарнууд болоо һэн.

— Зүүгээр хадхалга гэжэ юун гээшэб — гэжэ  Ксени ойлгобогүй.

— Байгал руу   гү, Шэтэ хото руу гү, ошохо хэрэгтэй, тэндэл иимэ эмшэд байдаг. Ксениин бүхы ажаһуудал Оренбургһаа нүүхэ тухай бодомжолһоо дудыдаха болоо, тиигэжэ тэрэ үбгэеэ Шэтэ руу абаашаха гэжэ эрид шиидэбэ. Гансал мүнгэн хэрэгтэй байгаа.

Василиин эгэшын гэрэй хахадынь тэрэнэй байгаа. Галиные гэртээ дуудаад, Ксени гэрэйнгээ хахадые худалдажа, дары түргэн мүнгыень үгэхыень эрилтэ табиба.

Галина, иимэ юумэнһөө дураа гутабашье, Ксенитэй хөөрэлдөөд лэ, ойлгобо хэбэртэй, зүбшэлөө үгэбэ. Галинын ошоһон хойно, Василий асууба:

— Ши юундэ намтай зууранабши, Ксюша? Намайе хаяад ошохоо яанаш? Ши намда дурагүй ха юм ши? Би шамда дуратай, ши үгы.

Ксени орондонь дүтэлөөд, Василиие тэбэрибэ.

— Ши өөрөө тухайлнагүйгүш, юундэ гэжэ?

— Үгы, —  гэжб Василий.

— Юрэл ха юм. Ши минии үбгэн ха юм ши, хэрбэеэ, би шамайе хаяа һаамни, бурхан намайе хэһээхэ, юундэб гэхэдэ, үбгэнһөө, инаг дуратай нүхэрһөө ямаршье хүшэр байдалда ороболынь арсажа болохогүй ха юм, — гэжэ шэбэнэн һагад Ксени хэлэбэ.

Василиин зүрхэн луг гэшэбэ. Тэрэнэй һамган түрүүшынхиеэ “инаг дуратаймни» гэжэ бүхы энэ хугасаада түрүүшынхиеэ хэлэбэ ха юм.

— Юун гэбэш даа?

— Би шамда дурлааб, шамгүй байжа шадахагүйб, шамайе хүл дээрэ бодохыешни һананаб, юундэб гэхэдэ, манай үхибүүндэ, би мэдэнэб, хүбүүн гэжэ, элүүр энхэ эсэгэ хэрэгтэй ха юм.

Ксения  Василиин гар баряад гэдэһэн руу абаашаба.

— Шагнанагүш? Эндэ ши бидэ хоёрой үргэлжэл байна.

Василий һамгаяа тэбэрижэ, нулимса дуһааба.  Ксени үхибүү түрэхэеэ һанаһандань, инаг дуранайнгаа  өөрөө тэмсэндэнь адляар лэ гэр бүлынгөө ерээдүйн түлөө тэмсэһэндэнь, ехэ жаргалтай байба.  Василий уяран бархирба, наһанайнгаа нүхэр өөрынгөө шэлэн абалгада тэрэ зүб байгааб гэжэ ойлгобо.

Хоёр долоон хоногой үнгэрһэн хойно Галина гэрээ худалдажа, мүнгэ асаржа үгэбэ. Ксени дары түргэн харгын билэт абажа, хэдэн буудалтайгаар Шэтэ хүрэтэр түмэр замаар Василиие Шэтэ руу абаашаба. Зүүгээр хадхажа арга хэдэг эмшэндэ сахилгаан бэшэг табиба. Сэхыень хэлэхэдэ, тэрэ гайхамшаг эмшэниие Василиин суг ажалладаг зон өөһэдынгөө холбоогоор оложо үгэһэн байгаа.

Харгын хүшэр лэ байгаа. Үхибүү зүрхэн дороо шэрэһэн эхэнэр эрэмдэг үбгэеэ холын холо тэргэ дээрэ шэрэхэнь баһал хэсүү, гэбэшье, тэдэ зориһон газартаа хүрэжэ ерээ.

Тэдэниие Галдан өөрөө угтаба, Галдан эмшэн тухай хүнүүд һайн аргашан гэжэ хэлсэдэг һэн. Галдан хадаа 80-һад наһатай буряад хүн, үнэн дээрээ үшөө ехэ наһатай хаш. Наран һалхинһаа хүрин улаан нюурынь угалзата уршалаагаар бүрхөөгдэһэн, хүзүүндэнь  хэдэн һахюуһан үлгөөтэй, гартаа бариһан луугай тархитай тулуурынь зүүн зүгэй хүн гэжэ гэршэлнэ. Ксени тэрэ хүниие хараһаар лэ, энеэбхилбэ, Оренбургда бэедээ хэрээһэ зүүхэеэ айха, харин энэ эмшэн больниса соогуур бүхы һахюуһануудаа зүүнхэй айншьегүй гэшхэлнэ.

— Энэ ямар муухай юумэ  хэһэнэйнгөө түлөө гуша наһатайдаа хүлгүй болошообши? —  гэжэ үбгэжөөл ород үгэнүүдые һарюу марюугаар дуугарба.

— Балай юушье хээгүйлби даа, — гэжэ Василий хэлэбэ, тэрэ дары Ксения хөөрэлдөөндэ оролсожо:

— Хүниие бидэ баһаабди, олон зониие, мүнөө ондоо хүнүүдтэ хандасаяа ондоо болгохоёо һананабди, та бидэндэ туһалха гүт?

— Энээниие энэш өөрөө хэлэхэ ёһотой. Үбшэнһөө эдэгэхэ хүсэл үбшэнтэнһөөл эхилхэ ёһотой, — гэжэ Галдан Василий руу гараараа заажа хэлэбэ.

— Өөрөө хэлээ һаань, та туһалха гүт?

Эмшэн дохибо. Ксени үбгэнэйнгөө урда үбдэг дээрэ һуужа, альган соогоо гарыень абажа, намалшалба:

— Гуйнаб шамайе, хэлыш даа: «Би бэшэ хүнүүдые зобоохоёо болёоб!»,  дабтыш даа хойноһоомни.

Һүүлэй һүүлдэ Василиин аманһаа хэрэгтэй үгэнүүдые унагааба, тэрэ түрүүшынхиеэ эдэ үгэнүүдые аймхайгаар, зориггүйгөөр хэлэбэ. Тиигэһэн хойнонь, Галдан зүүгээр хадхажа, аргаяа эхилбэ. Василиин хубсаһа тайлажа, үргэн шэрээ дээрэ хэбтүүлээд, дүшэн зүү бэедэнь оруулба.  Иимэ арга арбан үдэрэй туршада хэхэдээ, нэгэл журамаар үнгэргөө. Эхиндэнь Василий бэшэ ондоо хүнүүдые баһахаяа болёоб гэжэ хэлэдэг байгаа, тиигээд  хэбтэхэдэнь, Галдан эмшэн  һонин үйлэнүүдые хэдэг байгаа бэедэнь, тиигээд нариихан мүнгэн зүүнүүдые тодходог һэн.

Гурбадахи үдэртөө Василий хүлэйнгөө хургануудые хүдэлгэжэ эхилээ, табадахи үдэртэнь  үбдэгөө нугалдаг бооо, 10-хи үдэрынь- орон дээрээ һуугаад, хүлөө һанжуулаад, бододог болоо. Эдэ бүгэдэ шэдитэ үйлэ наһан соогоо түрүүшынхиеэ хаража байһан Ксений үнэн зүрхэнһөө бархиран, Василиин ба өөрынгөө түлөө баясаба. Ксеня Галданида ехэ баярые хүргэжэ, гэрээ наймаалһан мүнгэеэ үгэхэ гэжэ шиидэбэ, мүн дээрэһээнь алтан зүүдхэлнүүдые нэмэжэ, эмшэндэ һарбайба.

Галдан анхаралтайгаар тэрэнэй үнэн сэхэ тунгалан нюдэ руунь шэртээд, гар дээрэнь өөрынгөө гар табяад, бэлэгыень хажуу тээшэнь болгобо.

— Та юундэ абанагүйбта? Та бидэниие аргалба ха юмта, бидэниие абараат, та манай бүлые  ажабайдалдамнай бусааба ха юм та, — гэжэ Ксения гайхаба.

— Би аргалаагүйб. Энээниие маани мэгзэм аргалаа, — гээд Галдан эмшэн  Щемиловые хургаараа зааба.

Ксения юундэ Галдан мүнгэ абанагүй гээшэб гэжэ юунээшье боложо байһые ойлгоногүй.

— Танай энээниие абахагүйдэтнай бидэ яагаад  ажаһууха гээшэбиибди?

— Маани уншалгаар, — гэжэ эмшэн хэлэбэ. — Мүнөө маани уншаһан лэ мэтээр үнэн зүрхэнһөө уншажал, бурхандаа шүтэжэ байбал, танай ажаһуудалда хуу һайн байха.

Тэрэ үдэрһөө  Василий түргэн эдэгэжэ эхилээ.  Заабарилагдаһан  дүршүүлгөөр бэеэ һорижо, заһаржа эхилээ, хэрэгтэй эм дом ууба. Һара аргалагдаад, хэзээдээшье үбдөөгүй хүн шэнги ажал хэхэ шадамар болобо.

Щемилов һөөргөө  Оренбург бусахаяа һанаба, харин  Ксения нюургаараа үзэн ядаһан хадхуултай хараса доро тэндэһээ гаража ошоһон тэрэ хото ошохоёо огтолон һананагүй.

— Шамайе тэндэ хүн зон үзэн ядана, намайшье баһа, ши дахин үбдэхэеэ һанаа гүш? — гэжэ тэрэ үбгэеэ баалаба.

Тэрэнь юушье харюусабагүй. Василий бурханиие буруушааһан зандаа байгаа, яагаад тойроод байһан зоной үзэн ядалгаһаа үбдэшэбэ гээшэбииб гэжэ үнэншэнэгүй. Гэхэ зуура, Ксени 6-дахи һара дээрээ байгаа, хайшааб даа нүүхэ тухай хөөрэлдөөншье үлүү ха юм. Нэгэ үхибүүгээ алдаа, баһал үшөө дахин уйдхар гашуудал дабталгаһаа айна.  Щемилов гаргаха һамганайнгаа бэедэ нүүдэл муу байха гэжэ ойлгожо, зүбшөөбэ. Энэ хотодо бүлынгөө байдал зохёохо һанаатай Шэтын горком парти руу ошобо. Тэндэнь дансануудыень үзөөд, албанда абажа, ОГПУ-гэй Шэтын таһаг руу ажалахыень эльгээбэ. Василий Сергеевичта гэр байра үгэбэ, ОГПУ-эй 6-дахи таһагта, Оренбургын таһагта хэһэн үнөөхил шажан мүргэлтэй тэмсэлэй ажалда абаба. Гэр байрань тон хэрэгтэй байгаа, гурбан һара болоод лэ, Ксени хүбүү түрэбэ, Ксениин түрэһэн абын дурасхаалда Петр гэжэ нэрэ үгэбэд. Василий хүбүүгээ хараад, баясажа хананагүй, сүлөө сагаа хүбүүнэйнгөө ороной хажууда үнгэргэнэ.

Ксения һанаа амарба. Абадаа гомдолоо мартажа, бэшэг бэшэбэ: « Мүнөө би өөрын гэртэйб, хүбүүтэйб, бүлэтэйб, одоол би жаргалтайб. Наһандашье иимэ буряад хизаарта иимэ юумэн болохо гэжэ тухайлаашьегүйб».

Василий Шэтэ уһан соо атмарһан загаһан мэтэ байгаа. Эндэ һаял шажан мүргэлтэй тэмсэл эхилжэ байгаа, тиимэһээ тэрэ  дүршэлтэй, бүгэдэндэ заабари үгэдэг байгаа.

Нэгэтэ кабинет руу залуу чекист ороод, нэгэ ламые мүшхэжэ шадагүйб, гэбэ.

— Юундэ? — гэжэ Василий асууба.

—Юушье асуухадамни, уридшалан хуу мэдэжэ байна. Минии бодол хуу уншажа байна, асууха гэжэ байһан үгэнүүдыемни өөрөө дуугарна.   Бүхы юумэ суглуулан, гүрдэжэ шаданагүйб.

— Манай  Оренбургада баһа иимэ юумэн болоо һэн.  Нэгэ  монах-схимник  чекистын бодол уншадаг һэн. Бидэниие яагаа гэжэ һананаш? Таагыш?

— Мэдэнэгүйб.

— Тэрэ санаартаниие хоёр чекистнууд мүшхөө. Нэгэ хүнэй бодол мэдэржэ шадаха, хоёр хүнэйхи хай, үгы ха даа! Ойлгостой гү?

— Тон зүб, ойлгооб, хоюулаа мүшхэхэбди.

— Ойлгоо хадаа, Буратаев мүрдэгшые абаад лэ, бэелүүлэ.

• Дууланаб, — гэбэ залуу хүн. — Би юундэ өөрөө ухаалдибагүй
• гээшэбииб — гээд, олоһон шиидхэбэридээ баяртай, гүйжэ гараба.

Үшөөшье элдэб ушарнууд болоо. Нэгэтэ залуу мэргэжэлтэд ерэжэ, 2-дохи үдэрөө буддын шажанай ламанарые тушаажа шаданагүйбди гэбэ.

— Дасан руугаа орожо байхыень харанабди, хойноһоонь ошоходомнай, хэншье тэндэ үгы. Бүхы дасан бүхы углуу тохойень онгилнобди, үүдэндэн улаан сэрэгшэд байна,  ондоо тээгүүр гараха аргагүй, харин тэдэ   уурал мэтэ үгы болошоно!

• Тиигээ хадаа, бидэнэй мэдээгүй мэхэ гаргана, — гэбэ Щемилов.

— Харагдадаггүй малгай гү?

— Шэрээтэдэнь ошоод, бүхы ламанараа тушаагаагүйһаань, дасангыетнай шатаахабда гэгты.

Заналта хүсэтэй байжа, үглөөдэртэнь бүхы ламанар баригдажа, тушаагдаба.

Щемилов тиигэжэ дүй дүршэлтэй ажалшан гэжэ сууда оробо.

Тиигэһээр,  Василий Ксени хоёр нүхэдтэй болобо. Тэдэниие айлшаар уридаг болобо.

Нэгэтэ тэдэниие хүршэ гэртэ байдаг Кузинтан айлшан уриба. Александр Кузин сугтаа ажалладаг байгаа, харин һамганиинь Валентина хүгжэмэй һургуули хүтэбэрилдэг байгаа. Шэнэ танилнуудай уулзалга зохидоор үнгэрөө. Гэрэй эзэн эхэнэр хүгжэм наадажа, айлшадтаа “очи черные” гэжэ романс дуулаба. Тэрэ үдэшэ олон зон суглараа, Валентинын  һайхан үргэн дэлисэтэй хоолой айлшадта ехэ һайшаагдаа. Шагнагшад булта альгаа ташажа, «Браво!» гэжэ һүхирэлдэн, дахин дуулахыень гуйба. Ксени гансаараа альгаяа ташабагүй, ямаршье сэдьхэлэй хүдэлөө гаргабагүй, юундэб гэхэдэ, энэ романс тэрэнэй балшар бага наһа һануулба, энэ һайхан романс эжынь,  Лидия Николаевна,  үбгэн абанайнь наадалга доро гүйсэдхэдэг байгаа, тиигэжэ  досоогоо ехэ дурсажа, бүгэдэндэ харуулаагүй.

Ксенидэ гэрэй эзэн дүтэлжэ:

— Валиин дуулаха, танда һайшаагдаагүй гү?

— Юундэ һайшаагдаагүй?Һайшаагдаа.

— Теэд юундэ бултантай альгаяа ташуугүйбта?

Ксения юушье хэлэхэеэ мэдэбэгүй. Хөөрэлдөөгөө ондоо тээшэн эрьюулхэ гэжэ, таг дээрэ байһан модон дүрсэ абаад, асууба:

— Энэ юун бэ?

— Ямар бэ даа, онгон.

— Хаанаһаа танда байнаб?

— Бөөһөө абаабди, тэрэнэй һэеы гэр сооһоо тушаажа абааб.

— Энэтнай далда газарта байна, — гэжэ Ксения альга ташаан тухай хөөрэлдөөндэ бусахагүй гэжэ тэмдэглэбэ.

Энэ хэлэһэн үгэнүүдынь ямар муу нүлөөтэй байхаб, гэжэ Ксени мэдээгүй. Бидэ заримдаа юушье хэжэ байнаһаа мэдэдэггүйбди.

— Бидэ мүнөө энээниие бүгэдэндэ харагдажа байха газарта үлгэхэбди, — гэжэ гэрэй эзэн хэлээд, хадааһа  абаад, тэрэ дүрсын эгээл үбсүү руунь зоожо, ханада хадажархиба.

Долоон хоног үнгэрһэн хойно Кузин Ксениин ажаллажа байһан поликлиника  ерээд, үбсүүндэмни үбдэнэ гэжэ хандааба. Ксения тэрээниие үзэжэ, эгээл тэрэ дүрсэдэ хадааһа хадаһан газартань хабдар байба. Гэнтэ аягүй болошобо. Тэрэ Александр Кузиные ээлжэээгээр ажаллажа байһан эмшэндэ тушаагаад, гэртээ ошохо зүбшэл абаад, гараба. Гэртээ ерээд, болоһон ушар тухайгаа үбгэндөө хөөрэбэ.

Василий сухалтайгаар асууба:

• Ши дахин шажан мүргэлэй юумэнүүдые эхилбэ гүш? Хэзээ иимэ тэнэг юумэндэ этигэхэеэ болихо юмши?

—  Хэзээдээшье болихогүйб, — гэжэ Ксения хэлээд, нэмэбэ: — Яагаад үнэншэхэгүй юм, бүхы юумэн эли ха юм, шамайешье маани уншалгаар абараа бэшэ гүбди, али мартаа гүш? Галдан эмшэн арга бүхэндөө маани мэгзэм шамайе уншахыешни эрилтэ табидаг бэлэй?

— Зай, зай, бү уурла, бү хэрэлдэе, — гээд тэрэ сухарижа эхилбэ. — Хэрбэеэ ажабайдалда тон  балшыса бэеэ харуулһан танигдаагүй, ойлгуулхын аргагүй ушар бодото дээрээ үзэбэл, шамтай зүбшэлсэхэб.

Эндэ хэлэхэ хэрэгтэй, ажабайдалдаа хэшээл абахадаа, заатагүй ухаандаа хадуун абадаг зонууд байдаг, эгээл иимэ хүн Ксени байгаа, харин үшөө ондоо зонууд байдаг, тэдэ ажабайдалайнгаа тэмдэг үгэжэл байхада, анхархагүй. Тоохогүй. Тэдэнэй нэгэн Василий гээшэ. Эдэ зониие харахада, хэсүү. Энэ тон һохор хүн шэнги, оёргүй нүхэн руу унахаяа байхадань, тэрээндэ: «Болгоомжоло! Оёоргүй нүхэн байна», гэжэл байхада, ябажал байһанда адли.

Эдэ хоёрой  үзэл хараагай тоосолдон юрэ хөөрэлдөөн бэшэ, харин бодото зүрилдөөн боложо байгаа. Ксени үбгэндөө хүнэй ажаһуудал ямар нэгэ үйлын үргэлжэл, шалтагтай холбоотой, ямар үрэһэ таринабши, тиимэл үрэ абахаш гэжэ ойлгуулхые оролдожол байгаа. Василий дээдын хүсэнэй эльгээһэн тэмдэгүүдые онигоногүй гэжэ Ксени ехэ һанаагаа зобоно. Тэрэ засаг түрын урдаһаа эсэргүүсэхэ удхагүй гэжэ ойлгоод, гэр бүлын амгалан байдалда тэрэнэй бурханда шүтөөн муугаар нүлөөлхые мэдэржэ, һүмэ ороногүй, олон зоной дунда  бурханда мүргэнгүй, аалихан һэмээхэн байхые оролдодог һэн. Гэхэ зуура ажаһуудалай тэмдэгүүдые үдэр бүриин байдалда үзэжэл байхадаа, шалтаг ба хойшолон гэжэ мэдэржэ, энэ тэрэ ушарта юундэ иигэнэб гэжэ ойлгожол байгаа.

Кузинай тэрэ һахюуһанда хадааһа хадаһан лэ тэгшэ өөртэнь хабдар бии болошоһон ушар, эли тодо тэмдэг ха юм — тогтыш, юу хэжэ байһанаа. Ойлгыш, өөрынгөө охор ухаагаар ойлгоногүйш, ямар юумэ бузарланабши, гэжэ тэмдэг хашхаржа байна ха юм.

Тэрэл үдэртөө Ксени Кузинайда ошоод, Валентиные тэрэ һахюуһа худалдахыень гуйба.

Гэрэй эзэн энеэбхилэн:

— Энээхэн юумэн танда хэрэгтэй һаань, миинтээр абыт даа, манай гэртэ үлүү ха юм, — гэбэ.

Иигэжэ хэлээд, Валентина хутагаар ханаһаа тэрэ дүрсэ хобхолжо абаад, Ксенидэ барюулба. Тэрэ гэрэй эзэн эхэнэртэ баяр хүргэбэ.

Тэрэ һахюуһые бүд соо орёогоод, Ксени дүтын хүдөө нютаг ошоод, хүн зонһоо, хаана бөө байдаг бэ, гэжэ асууба.

Нютагай зон хэлэжэ үгэхэгүйдэнь, Ксени мүнгэ дурадхаба, хүнүүд тэрэниие бөөгэй гэртэ дахуулжа абаашабад. Бөөдэ тэрэ асарһан һахюуһанаа харуулаад, һахюуһан бузарлаһан Кузинтай болоһон ушар тухай хөөрэжэ үгэбэ.

Бөө оонигорхон нюдэнүүдөө үшөө оонилгожо, ханын саагуур холо гэгшэн шэртэжэ,  муу хүнэй ябадал буруушаажа, буурал сагаан толгойгоо һэжэрбэ.

Ксени хөөрөөгөө иимэ асуудалаар дүүргэбэ:

— Туһалыт даа, хайшан гэжэ тэрэ хүниие абархаб? Томо гэгшын хабдар бии болоод, ами наһандань харша болохоёо байна!

Бөө хүндөөр һанаагаа алдаба.

— Нүхэ гаргаһан газартань баабгайн тоһо түрхихэ хэрэгтэй, — гэжэ тайлбарилба.

— Һахюуһанда гү? — гэжэ гайхан һагад Ксения асууба.

— Тэрээндэл үбшэ хүргөө ха юм, — гэжэ бөө харюусаба.

Үдэр бүри  Ксени үбшэн хүниие аргалһан мэтээр, һахюуһанай үбсүүндэ баабгайн тоһо түрхидэг байба. Долоон хоног үнгэрһэн хойно, Кузин эдэгэжэ, хабдарынь үгы болошобо.

Александрай һайн болон сасуу, Ксения тэрэ һахюуһанаа үнөөхи бөөдэ абаашажа, үргэл болгон, абахыень гуйба. Бөө баярлаба.

Хуби заяан Василий Ксения хоёрто үшөө туршалгануудые бэлдэжэл байба. 1932 он байгаа. Шэтын ОГПУ-да дээдын засагһаа Хэжэнгэдэ оршодог Агван Силнамын субарга һандарга үгы хэхэ гэжэ захирал ерэбэ. Даргань Щемиловые залуу мэргэжэлтэдтэй тус зарлиг дүүргэжэ, элдэб үзэл сурталай зүйлнүүдһөө газар сэбэрлэхыень Хэжэнгэ руу эльгээбэ. Июлиин 30 –най эртэ үглөөгүүр ОГПУ-гай 3 ажалтан харгы замда гараба. Щемилов харгыдаа дансануудые шудалба. Тэрэ дансанууд соо Агван Силнам Лобсан Сандан багшатаяа  атаман Семёновта эсэргэсүүһэнэй түлөө 1919 ондо түрмэдэ хаагдаһан байна. Агван Силнам хоёрдохиёо тушаагдаһан байгаа. Тэрээнһээ уданшьегүй Агван лама наһа бараа, тэрэ ушар түрмэһөө гэртээ ошожо ябахадань тохёолдоо. Тэрэнэй бэе үмхи бэшэ, мүнхэ байгаа.

— Агван Силнам  тиимэ шатын  йогин байгаа… — гэжэ гэршэлэгшэд баримтална. —Самадхиин бисалгалда орожо, хашалангүй байдалда хүрэхэ шадалтай байгаа.

Тагаалал болоһон Агван Силнамые улаан модон хайрсаг соо хээд, гартань ваджра (таантрын шухала зүйл, буддын шажанай дүршэлэй тэмдэг) болон дильбэ (гүн ухаанай тэмдэг хонхо) гээд барюулһан байна. Хайрсаг субарга соо түнхижэ һуулгаад, һүзэгшэд тойроод гороо хэжэ, маани мэгзэм уншадаг байгаа. Хүн зоной дунда мухар һүзэг үгы хэхэ зорилго табигдажа, субарга  бутарган үгы хэхэ гэһэн захирал үгтэһэн байгаа. Үдэ багаар  тэрэ газартаа хүрэжэ ерэбэд. Субарганай дэргэдэ нютагай комсомолшууд хүрзэ  алха бариһан хүлеэжэ байбад.

Щемилов  машинаһаа буугаад, комсомолшудые эзэн мэтээр мэндэшэлбэ. Шажан мүргэнэй хорото үйлэ тухай богонихоншье һаа, эрид элидхэл хэбэ, удаань Сабакаев Кромешкин хоёрто субарган доро тэһэрдэг түхеэрэлгэ табихыень даабари үгэбэ.

Захирал дары түргэн бэелүүлэгдэбэ, бүгэдэндэ аюулгүйн журам сахижа, холо болохо, модоной саана хорохыень захирагдажа, боомбын утаһан шатаагдаба. Шанга гэгшэн тэһэрээн дуулдажа, бутарһан шулуунай хэлтэрхэйнүүд тэнгэри өөдэ үүлэн мэтээр дэгдэбэ. Хара утаан, тооһоной доошоо бууһан хойно, бүгэдэ субарганай һандарһан орой хараба, субарган соо һандарһан хайрсаг соо үбгэн наһатай ламые харабад.

Комсомолшууд һаршаганалдашаба, үбгэн амиды мэтэ байба, арһаниинь тэрэл зандаа, гэгээн баруун гартаа ямар бэ даа саарһа баринхай. Бүхы һандаржа бутаршаһан барилга соо иимэ амиды мэтэ унтажа байһан ламын муми хаража байхада, гайхалтайшье, ойлгохооршье бэшэ байба.

Щемилов, энэ хэмжээнэй харюусалгата нюур хадаа, бултанһаа түрүүн һандарһан субарганда дүтэлбэ. Энэ үедэ һалхин дары хүдэлшэбэ. Ламын гартаа баряад байһан саарһан ниидээд, Василиин үбсүүндэ няалдашаба. Щемилов тэрэниие баряад, шэртэн хараад, бэшээтэй байһан юумэ уншажа шадабагүй, тэндэнь буряадаар бэшээтэй байгаа.

Василий модоной саана хоргодоод һонирхолтойгоор бултаган байһан буряад комсомолшые гараараа занган, дуудаба. Тэрэнэй дүтэлхэдэ, Щемилов бэшэг оршуулхыень дуудаба.

Комсомолец шангаар уншажа эхилбэ:

— Энэ субарга 1931 оной июлиин 13-да тэһэлэгдэхэ.  Нангин шүтөөнэй  газарай һандаргалгада Щемилов, Сабакаев, Кромешкин… гээд эндэ хабаадажа байһан бүхы зоной нэрэнүүдые уншаба,—  гээд хабаадаха.

Уншагша өөрынгөө нэрэ обог уншан гэхэдээ, саарһаяа газарта хаяад, айһандаа һууриһаа һүрэжэ, дару түргэн тэрьелшэбэ. Мүн дээдын хэһээлтэ амсахаяа айһан бусад эдэбхитэй комсомолшууд булта тэрьелбэ.

Василий газар дээрэһээ саарһа абаад, хармаан руугаа хэбэ, тэрэ юушье ойлгобогүй. Энэ үедэ Кромешкин дүтэлөөд:

— Дарга, гэртээ ябая даа, — гэбэ.

Щемилов дохибо.

Кромешкин машинадаа һуугаад, ябуулжа шадабагүй. Василий  Кромешкинда дүтэлөөд, асууба:

— Юун болооб?

— Моторынь татагдашоо, гэжэ һананаб, Василий Сергеевич.

— Зай, ондоо юумэнэй үгы хада, яажаб даа, хүн бүхэн өөрынгөө арга боломжоор гэртээ бусая,  — гэжэ  Щемилов захирба.

— Машинаяа эндэ орхихо гүбди?

— Бэшэ яаха биибди, мотор хүдэлөөгүй хадань, хэн носохо юм, үглөөдэр ерээд, зон абаашана ааб даа.

Орой һүни Василий гэртээ хүрэжэ ерэбэ. Һамганиинь ехэ һанаата болоһон хүлеэжэ байба.

— Юун болооб, ямар удаан болообши?

— Хэрэг, хэрэг, — гээд лэ тэрэ ондоо юумэ хэлэбэгүй, һамганайнгай юун гэжэ хэлэхые тэрэ уридшалан мэдээд байгаа бшуу.

Үглөөдэр ажалдаа ерэхэдэнь, Василитай суг ябаһан чекист гэртээ ерээгүй. Харин  Сабакаев  Кромешкин хоёр харгыдаа хосороо, тэдэниие шоно барижархёо. Тэрэ ламын гарһаа Василий руу ниидэжэ ерэһэн саарһан дээрэнь тэдэ хоёрые зэрлиг амитанһаа хосорхо гэжэ бэшээтэй байһаниинь аймшагтай байба.  Тэрэ саарһан дээрэ  нангин шүтөөниие хюдалгада хабаадагша бүхэнэй ганса нэрэ бэшэ, мүн үйлын үри, хэн хайшан гэжэ ами наһаяа хосорхоб гэжэ бэшээтэй. Щемилов үбгэн ламын луйдэн заатагүй хүрэхэ гэжэ одоол ойлгобо. Тэрэ ухаагаа муудажа, хүшэр үбшэнэй хойшолонһоо үхэхэ гэжэ бэшээтэй байгаа. Хоёр үдэр Василий  арай гэжэ ябаба, аһалдашаһан бодолнуудые өөрһөө холодуулжа ядана,  магад, хэн бэ даа, тэрэнэй тэндэ байхые мэдээд, зорёон гасаалаа гээдшье бодомжолно. Гурбадахи үдэртөө тэсэжэ ядаад, һамгандаа хөөрэбэ. Ксения уйлаад лэ, үбгэеэ дары түргэн ОГПУ-гай ажалһаа болихыень  гуйба.

— Хэрбэеэ үглөөдэр лэ ажалһаа болихо тухай мэдүүлгэ абаашажа үгэ, үгы һааш, Петька хүбүүгээ абаад лэ ябашахаб, ши бэшэ намайешье, хүбүүгээшье харахагүйш.

Сугтаа ажаһууһан жэлнүүд соо тэрэ түрүүшынхиеэ һамганайнгаа үгэ дуулаба. Үглөөдэрынь Сбруев ноёндоо орожо, стол дээрэнь мэдүүлгэеэ таббиба.

— Ажалһаа болихо гэһэн ямар шалтаг бэ, гэжэ мэдэхэеэ һананаб, — гэбэ Сбруев.

— Һамгамни эрилтэ табяа. Сабакаев Кромешкин хоёрой хосорһоной удаа, — гээд Василий хүндөөр һанаагаа алдаба.

Даргань ойлгонгёор тархяа дохибо, шалтагынь үнэхөөрөө мэдэрбэ хэбэртэй, бүхы ажалайхидынь бурханиие буруушаабал, дээрэ гү, али нүгэлэй түлөө бурханай гараар зэмэ амасаха гэжэ үнэн гээшэ гү, гэжэ шэбэнэлдэжэл байгаа.

— Хаана ажаллаха, хайшаа ошохо гэжэ бодонош?

— Үшөө мэдэнэгүйб.

— Ажал хэхэл хэрэгтэй. Үхибүүншни бага, үдэр бүри эдеэ эринэ ёһотой?

— Эринэ. Одоо эринэ!

— Магад шамайе милисэ руу ажалда оруулхамнай гү? Манай албанһаа  тэрээ руу сэхэ абажа болохо, ши бэрхэ ажалшан ха юм ши, харюусалгатай, асуудал байхагүй, би шинии түлөө  үгэ хэлэхэб!

Тиигэжэ шиидэбэ. Сбруев дотоодын хэрэгүүдэй хотын хүтэлбэриин даргада хонходобо. Щемиловые һайн талаһаань  сэгнэлтэ үгэжэ, милисын таһаг руу сэхэ орохыень зүбшөөбэд, угайдхадаа, ажалта һуури сүлөө байба. Долоо хоноод лэ Василий шэнэ ажал руу хам орожо, хотын таһагай мүрдэгшөөр ажаллажа эхилбэ.

Тэндэ хуули хазагайруулһан зонуудые бариха, харин һүмэ, хүүрнүүдые тэһэлхэ бэшэ, Василий дуратайгаар 1940 он болотор ажаллаба.

Үшөө жэл болоһон хойно милисиин дарга тэрэниие дуудажа, хэлэбэ:

— Энэ иимэ хэрэг байна. Удган Сэсэгһээ һэеы гэрыень буляан абаха хэрэгтэй, хотын дэргэдэ ажаһуухагүйн тулада. Һэеы гэрынь дүтэхэнэ байна, хотын зон булта тэрээндэ ошоно бшуу. Энэ маанайшье хэрэг бэшэ ааб даа,  ОГПУ-гай хэрэг теэд, тэдэ маанадта энэ хэрэг хаяжархиба. Тэрээнһээ һалажа ядаабди, гэнтэ һанажархёоб, ши ОГПУ-да ажаллаа бэлэй гүш?

— Ажаллаа.

— Һайн хүн болохош, энэ асуудал дүүргыш даа, би шамда мүнгэн шан бэшүүлхэб!

Василий Сергеевич  арсажа туршаба, теэд даргань баалажа, олон юумэ найдуулба. Зүбшэлөө үгөөд, Василий: «Ксениин хажуудамни байгаа һаань, би огтолон зүбшэлөө үгэхэгүйһэм даа!» гэжэ бодобо.  Һүүлэй һүүлдэ Щемилов хоёр ажалшадтаяа түбхинэһэн байраһаань удаганиие үлдэхэеэ ошобод.

— Зай, эндэһээ нүүжэ гара. Таряашан ажалшадай засаг шинии энэ һэеы гэр баалалтаар тушаажа абана! — гэбэ Василий.

— Би хаана байха бииб, хайшаа ошохо юм бииб? — гэжэ мэгдэнгеэр, тулгардан удаган асууба.

— Ши нютагай сахюусадые хүндэлнэ бэшэ гүш? Тэдэшни шам тухай һанаагаа зобог лэ.

— Үгы, би эндэһээ хайшаашье ошохогүйб, — гээд, удаган үргэлэйнгөө шэрээ дээрэ һуушаба.

Щемилов суг ерэһэн сагдаанарта хандажа:

— Зай, яахамнайб?

— Һэеы гэрыень шатаахада, өөрөө ябана ааб даа,  — гэжэ нэгэниинь дурадхааба.

Тэдэ тиигээд лэ шатааба. Удаган гэрэйнгээ шатажа эхилхэдэ, айгаад лэ, гүйжэ гараха гэжэ тэдэнэр һанаа. Һэеы гэрыень мүшэрөөр тойруулан хүреэлээд, шатааба. Һэеы гэр дары түргэн носоод лэ, хуурай шиирын модон шэнгеэр лэ дүрэшэбэ. Харин удаган тэндээ үлэшэбэ, туһа эрижэ, нэгэшье хашхарбагүй, тэндэһээ һүрэжэ гарабашьегүй.

Сагдаанар гэртээ бусаба. Щемиловшье уруу дуруу гэртээ ерээ. Юун болоһыень һамгандаа шиидшье гэжэ дуугарбагүй. Досоогоо бэеэ баряад лэ, арай гэжэ хүсэеэ зангидан, хэһэн үйлэнь аймшагтай гэжэ өөртөөшье мэдэрхэ аргагүй бодомжолбо. Үйлын үриин хойшолол, хэһэн муу хэрэгэйн түлөө заатагүй хэһээжэ, зэмээ амасадаг гэжэ тэрэ үнэншөө бшуу.

Теэд лэ, тохёолдоо: хоёр хоноһон хойно Ксени һамганиинь гэнтэ холера  үбшэнтэнһөө халдаад, дары түргэн наһа барашаба. Петр хүбүүниинь оройдоол 8 –тай байгаа. Инаг дуратай эхэнэрэйнь наһа баралга Щемиловые бэеыншье, сэдьхэлэйшье талаар  һуладуулаа, өөрыгөө хэхэ газараа оложо ядана, тохёолдоһон ушарта өөрыгөөл гэмнэнэ.

Щемилов һамгаяа хүдөөлүүлөөд, уйдхарһаа архи ехээр ууба, одоо ехээр һогтоод, гасуу, ооһор баряад тэрэ удаган Сэсэгэй гэрэй һуурида ерээд, гасуугаа зоожо, хүзүүгээ ооһорлоод, хажуугаарынь гараһан лэ зондо хашхараа:

— Энэ би,  Сэсэг удаган гээшэб, таанар намайе танинагүй гүт?! Үтэр түргэн намда үргэлдэ ерэгты!

Нэгэ хэды иимэ удхагүй үйлэ хэһэнэйнь һүүлээр, тэрэниие ухаан муудаа гэжэ сэдьхэл үбшэнтэнэй эмнэлгын газар руу хааба. Петр хүбүүень Оренбург хото абаашажа, үбгэн абадань тушааба. Григорий үбгэжөөл зээнсэрээ хүн болгожо, үндылгэһэн юм. Хэды жэл болоод лэ, сэдьхэл үбшэн абатайнь хүбүүень асаржа уулзуулдаг байгаа.

Петр  дунда һургуулияа дүүргэжэ, эмнэлгын дээдэ һургуулида орожо, «Психиатрия» гэһэн мэргэжэлээр эрхим сэгнэлтэтэйгээр дүүргэжэ, Шэтэ руу ажалда эльгээгдэбэ. Шэтын сэдьхэл үбшэнтэнэй больнисада ажалда ороод, абаяа аргалжашье туршаһан юм.

Өөрөө ойлгоошьегүй бурханай үйлэ хэрэгүүд руу оролсохо эрхэтэйб гэжэ һанаһан хүнэй ажаһуудал хайшан гэжэ хэһээгдэдэг бэ, гэһэн хөөрөөн иигээд лэ дүүрэбэ.

«Магад, тэрэ шамда энеэбхилхэ,

Орондонь юушье эрихэгүй,

Хуби заяандаа бүхыдэ номгорон,

Бусад һэлгэлтэ хүлеэнгүй,

Мэдэрэлгэ, үүргэ, зарасанууд,

Магад хэлэхэ: ши  — нүхэр ба би — нүхэр.

Эндэ хэм даа һаруул, хэм даа ялагар,

Шинии нэрэнүүдэй гаршаг намда хэрэггүй,

Үльгэртэ һайхан бэлэг ажаһуугааб,

Хамаагүй, ганса зүүдэшье хараһанһаа…»

Уран хүн Алексей Тенчой