Валера Басаа. И.А. Крылов. Торхируутай пирог (бялуу)

ИВАН КРЫЛОВАЙ “ПИРОГ” (“БЯЛУУ”) ГЭЖЭ ЗҮЖЭГ. УРИД ХЭЛЭГДЭХЭ ҮГЭ

Басни бэшэдэг ородой мэдээжэ уран зохёолшо Иван Андреевич Крылов (1768-1844) 200 гаран баснинуудые бэшэһэн. Мүн элдэб янзын политическэ болон комедийна хараа бодолтой зүжэгүүдые зохёоһон байдаг. Олон комединуудынь тайзан дээрэ табигдаһан.

“Пирог” гэжэ комеди 1799-1801 онуудта бэшэгдэһэн. Нэн түрүүн һайн дуранай тайзан дээрэ табигдадаг, Иван Андреевич өөрөө нэгэ ролииень амжалтатай наададаг байгаа. Хожомынь, 1802 болон 1805 онуудта Петербургын тайзан дээрэ, мүн 1804 ондо Москвада табигдаһан.  Эгээн түрүүшээр 1869 ондо хэблэгдэһэн.

Энэ комеди соогоо автор гоомой хуурмаг сэдьхэлтэй тэрэ үеын дворянска ниигэмые наадалжа бэшэнэ. Маягмаагай (ородоор – Ужима) дүрэ болон хэлэниинь тиихэдэхи заримуудай худалаар сэдьхэлээ уяруулдаг аяг зангые шоглон харуулна.

Оршуулһан энэ зүжэг сооһоо нэгэ үзэгдэл эндэ табинаб.

 

Иван Крылов

ТОРХИРУУТАЙ ПИРОГ (БЯЛУУ)

Нэгэ үйлэтэй комеди

Тайлбари.

Энэ комеди 14 үзэгдэлтэй. Нэгэ үзэгдэлыень эндэ табихамни. Энэ үзэгдэлэй урда иимэ ушар болоһон юм. Хорёновай басаганда дуратай баян хүн тэрээндэ досоонь торхируунуудые хэжэ бэлдэһэн томо пирог зарса Ванька хүбүүнээр бэшэгтэйгээр эльгээгээһэн. Ванькын танил, барлаг басаган Дааша тэрээниие хорхойтулаад, пирогой дороһоо угшалжа баахан ама хүрөөд туршаха гэжэ хоюулан эхилһэн аад, үлэн хооһон тэдэнэр бэеэ барижа шадангүй пирогой досоохи торхируунудые бултыень эдижэрхёо. Теэд Ванька эльгээһэн хүндэнь энээн тухайгаа хэлэхэеэ айгаад, миин абаашаад табижархиһан юм. Хорёновай Баярмаа басаганда баһа Баясаан гэжэ хүбүүн дуратай. Зүгөөр Хорёнов тэрээндэ басагаяа хадамлаха дурагүй.

 

ЮҺЭДЭХИ ҮЗЭГДЭЛ

              Б а я р м а а, Б а я с а а н, Д а а ш а, В а н ь к а гээд үнөөхид булта.

Х о р ё н о в. Ерэгты даа, ерэгты наашаа, үхибүүдни! Одоол мүнөө бидэ пирогтоо ёһотоороо орожо эхилхэмнай гээшэ. Нээрээшье, гэдэһэмни ехээр үлдөөд байна… Баа! Энэнь юун гээшэб?

В а н ь к а. Тиимэ, эзэн ноён. Би энэ хотоной наймаашан-приказчигһаа ноёдой урда табидаг шэрээ, таанадай һууха һандалинуудые эрижэ асарааб.

М а я г м а а. Ах, бурхан зайлуул. Хуу юумэ һандараажархиба. Харин би нугын зүлгэ ногоон дээрэ ошожо аятай һайханаар һуухабди гэжэ һанаһан байгааб.

Х о р ё н о в. Үгы, үгы, шиниихеэр болохогүй. Монголнууд шэнги дабшалаад, хүлөө шалаажа, ядалдажа зобожо һуунхаар энэ шэрээгэй дэргэдэ һандали дээрэ амарханаар һуугаад эдеэлээ һаамнай һураггүй дээрэ.

М а я г м а а. Тиибэл, угайдхадаа шэрээгээ ямар нэгэ модоной дэргэдэ, аршаанта булагай хажууда табяа һаамнай болохогүй юм гү?

Х о р ё н о в. Дэмы, дэмы, хооһон бодол. Бидэ эндээл эдеэлхэбди. (Ванькада). Таби түргөөр.

                                        

                                          В а н ь к а пирог табина.

 

Д а а ш а. (Ванькада аалиханаар) Түхеэрэлгэнэйнь унжагай гээшэнь, теэд эдеэлэлгэниинь хэр байхань лэ ааб!

В а н ь к а. Хари гыш, бү хэлэ, Дааша. Зүрхэмни шэмшэржэ эхилбэ.

Х о р ё н о в. Зай, одоол пирогтоо орое даа. Һанаха байха һайхан Баярмаахамни! Шимни ходо миниингээ үгөөр байдагши. Тиимэһээ энэ һайхан пирогойнь түлөө минии һанаашаар харюу хүлһыень түлэлсэхэеэ арсахагүй юм бэзэш даа.

Б а я р м а а. Аба-аа, ойлгоногүйб.

Б а я с а а н. Энэ би юу дуулажа байнабиб!

М а я г м а а. Басагамни ямар нимгэн дотортайб даа. Тон намдаа адлихан. Баярмаахамни, һайхамни, Флориан шамтайгаа гү?

Х о р ё н о в. Зэ, нүхэд, романуудые бэшэдэг элдэб француз Флорианууд хайшаа ябашаха һэм, хүлеэнэ бэзэ. Энээн тухай хожом, пирогоо эдиһэнэйнгээ һүүлдэ хөөрэлдүүжэбди. Үлэн нохой мэтэ гэдэһээ үлдэшоод байнаб. Таанарта юуб даа, энээ руу амархан тэргэдэ һуугаад ерээ хаямта, харин би наһатай болоһоншье һаа, сэбэр агаараар амилха гэжэ ябагаар галдижа ерэһэн хүм. Тиимэһээ, хараарайгты даа, энэ амтатай пирог намда дүрбэ дахин амтатайгаар үзэгдэхэ байха. Зай, һуугты булта! Пирог, пирог! Хэн энээниие баряаб?

В а н ь к а. Фрипоно гэжэ нэрэтэй француз хүн, хоён ахай.

Х о р ё н о в. Аа, мэдэнэб, мэдэнэб! Ушаргүй һайхан пирог байхань гээшэ! Алин бэ, хутага асагты намда. Түргөөр… Үгэһэн үгэ сооһоо гарадаггүй нүхэртэй байхада ямар гоёб даа! Будуусайн Һайхасаан тухай хэлэнэб. Бидэшье сэдьхэлэйнь харюуе оложо ядахагүй шадалтай зон байхабди даа, тиимэ гү, Баярмаахамни?

М а я г м а а. Ах, ах, уян сэдьхэл гээшэ хоморой хомор табисуур бэд даа.

Х о р ё н о в. (Баясаанда хандажа) Баясаан, тиигэд гээд хүрөө бэшэ юм гү, хэды шэнээн гуниг гэюуртэ абташоод лэ байха хүмши! Пирогыемнай бү муудхуулыш даа, ши маанадта хододоо таатай аятайханаар үзэгдэхэш. Сэхэ сэбэр, һайн һанаатай хүнши, тиибэшье, мэдэрыш, минии басаганда хүрэхэгүйлши даа, таарахагүйт. Ши юушье үгы, хооһон бэе хаямши. Зүгөөр, хараарай даа, энээнииеш бидэ заһахабди. Минии һайхан аша басагагамни байна, хоёр зуун толгойн зэргэ энжэтэй. Би тэрээнээ шамда хадамда үгэхэб гэжэ мүнөө шахаа тангаригаа үгэнэм.

Б а я с а а н. Э-эх, Баярмаадамни хүрэхэ хэншье байхагүй!

Х о р ё н о в. Зэ даа, басаган бүхэн дурлаһан лэ хүбүүндээ хадамда гарадаг, хүбүүн бүхэн дуратайл басагаараа һамга хэдэг юм гэжэ үнэншэнэ гээшэ гүш? Хаял даа, нүхэр, тэрэшни хооһон хэрэг гээшэ! Гэр бүлэ боложо хамтарһан хоёр зуун айлнууай дунда инаг дуранайнгаа татасаар хамтарһан гурбаншье айлые олохогүйш. Инаг дураар амаа тоһодохогүйш гэжэ дуулаа һэн гүш? Орхие даа энээнээ, баярай оршондо пирогоо эдеэ һаамнай һураггүй дээрэ болоно. Ямар һайнаар хутагаяа хурсадаа гээшэ биб. Бритва мэтэ болоо!..

М а я г м а а. Энэмни ямар шулуун зүрхэтэй хүн гээшэб даа? Энэнь юушье уншадаггүйһөөнь болоно: хэрбэй талын малшад тухай эклогуудые, байгаалиин оршон доро жаргалтай ажаһуудаг хүдөөгэй улад зон тухай идиллинуудые уншаһан байгаа һаа, иигэжэ хэлэхэгүй һэн.

Х о р ё н о в. (Пирог руу хутагаяа шаангаа) Иван, энэтнай торхируутай пирог бэд даа.

В а н ь к а. Тиимэл байха ёһотой гэжэ һананаб. (Даашада аалихаар) ши амта наринаар ойлгодогши, юунтэй байгаа һэм?

Д а а ш а. (Аалиханаар). Теэд бидэ тэрэниие юрын лэ тахяа гэжэ һанаад эдижэрхёо һэмнайбди!

Х о р ё н о в. (Хальһыень хуулангаа). Энэ иихэдээ юунэй хашан һонин бэ! Һохор болошоо үгы хүн бэзэб! (Пирог соо уудална) шүдхэр үхэдэлынь! Һамган, ши харалши энээниие!

М а я г м а а. Ах! Юунэй дахин хэрзэгы зангаа дэлгээбэт! “Һамган!”. Ходол “һамган, һамган” гээд һалахаяа болишоһон, хашартай. Теэд аляа руу, юу хара гэнэбта, эзэн ахай?

Х о р ё н о в. Одоол даа! Пирог руу хара гэнэмби шамайе, тэнэг тархи!

М а я г м а а. (Пирогой нүхэ руу шагаагаад). Ах, ах! Энээн соонь юуншье үгыл! Үнөөхи Алханын агы нүхэндли зосоонь хооһон лэ! Баярмаахамни! Ерээд харал даа, һайхамни!

Б а я р м а а. (Пирог руу хараашалаад). Ямар гоё юм гээшэб! Энээхэн үглөөнэй эдеэн гэдэгтнай манай үдын хоолые доройтуулхагүй эдеэн байшабал!

Х о р ё н о в. Шүдхэр намайе абаашаг! Хэрбэй энэнь маниие зорюута шогложо наадалха удхатай гэбэл, тэрэ хүн шал тэнэг амитан болоно. Баясаан, шишье харал даа наашаа ерээд.

Б а я с а а н. (Хараад). Зай даа, Будуусайн Һайхасаан зониие хүндэлхэдөө угаа шадамар хүн байшаба гэжэ ойлгобоб.

Х о р ё н о в. Ванька-аа…

В а н ь к а. (Өөртөө). Одоол һалааб даа. (Хорёновто) Эзэн ноён, юу хэлэхэ гээ һэмта?

Х о р ё н о в. Энэ юун гээшэб?

В а н ь к а. Юуе юун гээшэб гэнэт, эзэн ноён?

Х о р ё н о в. Харыш, теэд, пирог соо.

Д а а ш а. (Хараад). Тай сааша, досоонь юушьегүй хооһон лэ.

В а н ь к а. (Хараад). Үнэхөөрөө. Ямар гайхалтай юм гээшэб.

Х о р ё н о в. Эзэншни ухаа муутай болошоһон юм гү? Али маниие хооһоор тураажа үхүүлхэеэ зорюута хотоһоомнай энээ руу урижа асаруулаа гү? Энэ пирогой түлөө бидэ эртэ үглөөгүүр эдеэлэнгүй гэртэһээ гараһамди.

М а я г м а а. Энэнь шал тэнэг хүнэй шог наадан гээшэ ха.

Х о р ё н о в. Шүдхэр намайе абаашаг! Би мүнөө тэрээнтэй наншалдахаар бэлэн болоод байнам. Үгэеэ андалдаһан худаяа иигэжэ зорюута доройтуулба гээшэ гү?

М а я г м а а. Иимэ аашые ямаршье роман соо олохогүйт.

Х о р ё н о в. Хэзээдэшье үзэгдөөгүй үглөөнэй эдеэлгэн болобо даа! Болоо-оо, һайн лэ гээшэ! Бидэ үриеэ түлэхэбди. Аляа яндуулшни абяагүйхэнөөр иимэ юумэ хэбэл, наһатай болоһон намайешье хайрлабагүй.

М а я г м а а. Эхэнэрнүүдые иигэжэ баһахаяа ханааһаа һанааб!

Х о р ё н о в. Энэ тэнэг шог наадыень, магад, бэшэһэн бэшэг сооһоонь ойлгохо гүбди? (Ванькада). Ши энэ пирог асараа һэн бэзэш?

В а н ь к а. Би, ноён ахай. Нюдэнэй сэсэгы мэтэ гамнажа, аршалжа байгааб!

Х о р ё н о в. Асал даа наашань бэшэгыень. Энэ юун бэ? Гараашье табяагүй, ласадаашьегүй! Ямар муу аашатайб! (Задална) Үшөө карандашаар? Болиһон лэ хүн байнаш даа, хүргэн гэхысэмни! Басаганаймни хани нүхэр болохо гэжэ байһан аад, намайе хүндэлэнгүй доройтуулхадаа яабаб! (Бэшэгыень хараад). Энээнэйнь эхиниинь хаана юм?

В а н ь к а. Энэ, энэ эхиниинь байна, ноён ахай.

Х о р ё н о в. (Уншана). “Хүлисыт даа намайе шадаагүйдэмни…” Иигээд эхилдэг юм аал? Хүн тиигэжэ өөрынгөө оёдолшондо гү, али гуталшанда хандадаг бэшэ юм гү! “Хүлисыт даа намайе шадаагүйдэмни…” Һэ! “Хүндэтэ ноён” гээд гү, али “хүндэтэ минии ноён ахай” гээд хандаха ёһотой байгаа! Угайдхадаа “ноён ахай” гээд табихаа яагааб. Тиихын орондо “хүлисыт даа намайе шадаагүйдэмни…”. Юун гээшэб даа. Шал тэнэг мэдүүлэл! Һамган, саашань уншал даа. Юу шадаагүйб гэнэм?

М а я г м а а. (Уншана). “Хүлисыт даа намайе шадаагүйдэмни. Би таанартай хамта пирог эдилсэхэ аргагүй байшооб”… Һэ, эдилсэхэ аргагүй!  “Бурхан хараг, аргагүй байшооб. Та һанана ёһотойт, минии түрэлтэн намайе Зүндөө гэжэ нэрэтэй баян ноён абгайгаар һамга хэхыемни зууршалаа һэмнай. Үтэр ерэжэ тэрэ Зүндөө ноён абгайтай гэрлэ гэжэ нагаса ахаймни захяа намда эльгээбэ, мэнэ һая абабаб. Тиин би энэ хэрэгые дүүргэхэеэ ошохомни. Яагаад энээниие дүүргэхэ гэһыемни энэ пирог таанарта минии түлөө хэлэжэ үгэхэ!”

Х о р ё н о в. Хари, тиигэбэ, хэлэбэ. Энэнь мантай ураг түрэл болохоёо арсаһанай тэмдэг болоно гү даа.

М а я г м а а. Эзэн ноён, саашань өөрөө уншыт даа. Иимэ үбэштэйгөөр бэшэһэн бэшэгые минии уншаха шадал һалаа. Убайгүй хүн байна!

Х о р ё н о в. (Уншана). “…Тиимэ. Пирог соо дүүрэтэрнь һайхан эдеэнэй хэгдээтэй байһандал минии зүрхэн  Баярмаадаа дүүрэн дурлаһаар зандаа гэжэ энэ минии пирог танда хэлэжэ үгэхэ” Харыт, ямар абааштайб.

Б а я р м а а. Абамни, та мүнөө одоол ойлгобо бэзэт даа: тэрэ хүн Зүндөө ноён абгайгаар һамга хэхэнь. Яабашье, бидэ тэрээнэй шог наадан болохо ёһогүйбди.

Х о р ё н о в. Абааштай зоримгойл! (Уншана). “Эдихээр юумэн дүүрэн байха даа, садатараа эдеэлээрэйгты! Би өөрөө тэрээниие захижа, ухаан түгэлдэр хадам эсэгэдэм адли дотороо баян һайхан хэшэгээр дүүрэн байхыень оролдоо һэм”… Хара золиг! Мэ, унша, һамгамни! – минии шадал һалаа.

М а я г м а а. (Уншана). “Ухаан түгэлдэр хадам эсэгэдэм адли…”

Х о р ё н о в. Энээниие уншаабди. Саашань, саашань унша гэнэм!

М а я г м а а. (Уншана). “Дотор соохи билтарма һайхан эдеэнүүд һайн һанаатай, эелдэр зулгы зантай минии хадам эхэдэ тон адли байха гэжэ ойлгохот даа”… Ах, ах! Муухай зэрлиг аашата! Дааша, унша энэ бэшэг! Харатай, тэрэ хүниие манай арюун сэбэр оршондо дүтэлүүлхэшьегүй байгаабди.

Д а а ш а. (Уншана). “Тобшоор хэлэбэл, энэ пирог тандамни минии арюун һайхан сэдьхэлэй тайлбари боложо үгэхэ. Баяртай. Баярмаада аза жаргал хүсэнэм. Би тэрээгээр һамга хэхэеэ арсабаб”…  Һэшхэлгүйгөөр иигэжэ бэшэхэдэнь… Миниишье досоо тэсэхээр бэшэ болошобо. (Бэшэгыень таһа удар татажа һалгааба). Яндуулые иихэ хэрэгтэй!

Х о р ё н о в. Зүб тиигэбэш, Дааша! Тэрэниие иихэл хэрэгтэй һэн! Шагнал даа, һамгамни… (Юушьеб тэрээндээ шэбэнэнэ).

В а н ь к а. (Аалихан һурана) Нээрээ тиигэжэ бэшээтэй байгаа гү?

Д а а ш а. Үгы бэд даа. Абяагүй бай, би өөрөө нэмээгээд уншааб.

В а н ь к а. (Аалихан өөртөө). Түү! Шадамар яндуул байна! Бэшээшэ боложо үрдеэгүй байгаад гайхамаар мэхэшэн болошобол!

Б а я с а а н. Энэтнай хүнэй һанаа заяанда ороогүй тэнэг ябадал үүсхэбэ гээшэ.

Х о р ё н о в. (Ванькада). Ерэл даа наашаа, анхяагүй муу амитан!

В а н ь к а. Хайрлыт, хэшээгын, ноён ахай. Өөрөө хараба хаямта, би энэ хэрэгтэ оройдоошье хабаадаагүй хүн гээшэлби.

Д а а ш а. (Аалиханаар Ванькада). Түргэн иигэжэ хэлээдхи: шинии эзэн тэрэ Зүндөө абгайгаар һамга хэхэнь гэжэ.

В а н ь к а. (Аалихан тэрээндэ) Улам саашаа бүри ехэ аюулда орохоёо гү?

Х о р ё н о в. Ерэ нааша гэжэ би шамда хэлэжэ байнаб!

Д а а ш а. (Аалиханаар). Тэдэнэр хэрэлдээ һаа, наһаараашье эблэрхэгүй. Тиихэдэнь пирогойшни гэм шамда хүртэхэгүй.

Х о р ё н о в. Хэлэл даа, шинии эзэн ноёшни үнэхөөрөө Зүндөө эхэнэрээр һамга хэхэм гээ һэн гү?

В а н ь к а. Тиигээ, ноён ахай.

Х о р ё н о в. Тиибэл манда арсахаяа зорюута энэ пирог захиһан болоно алтай!

В а н ь к а. Тиимэ болонол даа, ноён ахай.

Х о р ё н о в. Ши шал тэнэг хүнши гэжэ тэрээндээ хэлээрээ!

В а н ь к а. Тиимэ, шал тэнэг лэ даа, ноён ахай!

Х о р ё н о в. Өөдэлхэгүй амитан!

В а н ь к а. Яашье өөдэлхэгүй, ноён ахай!

Х о р ё н о в. Анхяагүй амитан!

В а н ь к а. Анхяагүй амитан, ноён ахай!

Х о р ё н о в. Минии басаган хадам хүбүүдээр хэзэдэшье дуталдахагүй гээрэй!

В а н ь к а. Ойлгооб, дуулгахаб, ноён ахай!

Х о р ё н о в. Энээнһээ хойшо зэбүүсэмэ муухай шарайгаа намда хэзээдэшье бү харуулаг!

В а н ь к а. Анхаралтайгаар шагнажа байнаб, ноён ахай! (Өөртөө) Энэнь мандал һайн гээшэ! Ноён эзэндээ һайса худалаар хэлэхэмнил үлөө, тиин энэ тодхорһоо амараар һалашахамни ха!

Х о р ё н о в. Угаа галзуу шэгтэй болоод байнам. Хайшаншье гээ һаа, тэрээнһээ үһөөгөө абажал һалахаб!

М а я г м а а. Бурхан үршөөг! Болтогой!

***

И.А Крыловай уран зохёолоор найруулагдаһан зүжэг.

Валера Басаа

Уран хүн.