Заяабари. Хада

Морёо ташуурдан, үдын наранай урид  хадын оройдо гараха гэжэ Бура баабай яарана. Хада боориин  хажуу тээгүүр зурлын  дээшээ  махадаг амитадай мүр дахан шогшуулна. Дабаанай эгсэ болошоходонь модон соо мориёо  орхёод,  дээшээ яаран ябагалба.

Хадын оройдо шобхойһон орьёл хабсагай боро-улаан, шара хагаар хушаатай. Тэрэнэй оройдо гараад, мүргэлэй  газар  шэлэбэлнь хэды һайн байгааб! Дээрэ дээрэһээ табигдаһан мантан шулуунууд ехэ эгсэ, оройнь гарахань  хүшэр ха. Теэд шулуунай нүхэ, хонхор , ёдогорһоо барилсан, аргаахан мүлхижэ туршахаар  бэзэ.

Гэнтэ хабсагайн оройдо томо гэгшын эбэртэй архар ямаан бии болоод, Бура тээшэ толгойгоо гунхылган харана . Бурын гарнууд эзэлүүдгүй мүр тээшээ һарбагад гэн,  номо һаадагаа шүүрэнэ. Шулуунуудай тоншорхонь  дуулдаад, архар  үгы болошобо.

Агнахаа эндэ ерээ бэшэ аад, юундэ дэмы сүсэгэнөөб!

Үбгэн өөртөө сухалдан,  номо һаадагаа хуша модоной мүшэртэ үлгэжэ,   гүрэмэл ташуураа бэһэдээ уяад, орьёл хабсагай өөдөө абиран гараба.

Хабсагайн орой абиран гарахадань шэрүүн һалхин   галзууржа, Бура баабайн нюдэ руу саһа хаяад, хүдэһэн дэгэлэйнь хормойе хүлхэлзүүлэн  угзара  татан,  доошонь  шэдэжэ хаяхаар аашалшаба. Яаха аргагүй болоод, Бура нюрган дээрээ хэбтэһээр,   орьёлһоо нүгөө талаар  үтэр  доошоо  һолжорбо,  хайноһоонь бага жэжэ шулуунууд горхолон шарьян унаба.

Эндэ тэндэһээ тас-няс гэн, мүшэрнүүдэй хухарха  дуулдаад, зэрлиг ямаанууд шулуунһаа шулуун дээрэ собхорон  гүйлдэшэбэд,   хабсагайда бажуулдаһан  абар табар нарһадай саанаһаа һүрэг шубууд  пүршэгэнэн ниидэшэбэ.Бура үбгэн һолжорһоор буужа, хабсагай шулуунай эбэртэ, һалхинһаа халха,  хонхоршог газарта тогтожо,  амяа дараба.

Тэрэ хурса нюдэтэй, бүхтэгэр нюргатай, барьягар гартай, эндэ тэндээ угзарһан хуушан  дэгэлтэй.  Үбдэг хүрэтэрөө ута, гүрөөһэнэй годоһон гуталтай. Хурьганай халзабар буржаахай арһаар оёгдоһон үмдэниинь гуя, сами дээгүүрээ бухын арһаар шэдэрүүлжэ бүхэлэгдэһэн, һолжорон унахадань хахараагүй, ээлтэбэ ха.

Байз, хаана, ямар тааруу газарта галаа носоохоб?

Ямар газарта гал аһаагаад,  тэнгэри баабайда,  оршон тойрон байгаалидаа мүргэжэ, алтай хангай дайдаяа мүргэн хүндэлхэб гэжэ, тэрэ  хараашална.

Тэнгэри  соо хадхахам гэжэ байһаар няжа хухалагдаһан  жадын эри мэтэ  годигор  хабсагай дээрэнь һүрөөтэй харлана.  Үнэхөөр,  дайда тэнгэриин  эзэд  һалхинда сохюулһан  шулуунай оройдо  тогтохо юм аал! Юундэ теэд сагаа эдижэ, заабол оройдонь гарахам гээд, тиишээ аһаба гээшэб! Тэнгэри дайдын  эзэд халуун  голтой хүнүүдтэл адли,  һалхинһаа халха, налгай наруулиг  газарта игаажа  һууха дуратай юм  бэшэ аал?

Дээшээ абирхадань хиирэшэһэн саһа шуурган намданхай, оршон тойроод аалин болоод, мүргэлдэ  юуншье һаата хэхэгүй хэбэртэй. Арһан туламаа нээжэ, түйсэтэй ааруул, һү, зөөхэйгөө, туулмаг соохи будаа талхаяа, хатаамалаа шалгаба.

Мүргэхэ газараа  һайнаар бэлдэхэ хэрэгтэй. Үбгэн хүл дорохи саһаа дэбһэжэ, жэгдэрүүлбэ. Хабтагар шулууунуудые түүжэ, дээрэ дээрэһээнь обоолжо захалба. Шулуун дээрэ шулуун табижа, эри хаяануудынь жэгдээр  тааруулжа тэбхэрээр, бэһэдээ хүрэтэр үндэрөөр, тэнгэри , дайдын эзэдээ  талгаха, хүндэлхэ  шулуун хүһөө бодхообо. Тэнгэри дайда тайлгаха шулуунууд.

“Зүб хэнэ гүб, али буруу хэнэ гүб?” –гэжэ һанаашархан, үбгэн шулуунуудые тойрон ябаад шалгана.  Эсээд, уухилһаар,  шулуу түшэн газарта һуужа,   эзэлүүдгүй һажаад абана.

Наранай элшэдэ ялас гэн,  һэлмын эри толгой дээгүүрнь шэрд гэжэ хирсаганаад, улаан манан гашуун утаагаар нюдыень хордохообо. “Хүбүүмни, һэри даа” –гэжэ эхынгээ аалиханаар дуудахые дуулаад, Бура залд гэн, һэришэбэ.

Бээрэһэнээ мэдэрбэ.  Мүльһэн гарнууд зүрхыень бажуужа байһан мэтэ досооһоонь хайрана, хүйтэ даалгана. Газар дэлхэй дээрэ гэнтэ  ори гансааран үлэһэн мэтэ,  һэжэггүй зэбүүн мэдэрэл досоонь  түрэнэ. Юун гэжэ хүдөө газарта энэ хүйтэндэ унтахаа һанаба гээшэб! Үтэлжэ, солоохойнь соорожо байна гү?!

Үбгэн арай гэжэ хүл дээрээ үндын, хэтэ сахюураа эбэрһээ  гаргаба. Туулмаг сооһоо хүбэндэл адли үмхирһэн  хатанхай модоной мөөг гаргаад, тэрэнээ хабтагар  үйһэн дээрэ адхаад, хэтэ сахюраа сохин  хабируулжа, ошо гаргаба.  Үлеэн үлеэн байтарнь тэрэнь ууяажа, утаан гараад, гал носошобо. Носожо эхилһэн галаа  обоолһон шулуун дээрэ түргэн абаашаад, тулам сооһоо баглаа арса гаргаад,  галай ошондо сасахадань,  хэншүү һайхан үнэр тарашана.  Номо һаадагаа, амһартатай эдеэгээ, бултыень галай уняагаар арюудхана.

Заа, иигээд һанаһандаа хүрэжэ , бүриһэнээ бүтээхэ саг ерээ…

-Хүсүү сагтаа оршон дайдадаа, тэнгэридээ мүргөөрэй, хүбүүмни. Эгээн түрүүн һайхан үгэнүүдые оложо,  магтахын ехээр магтаарай, үреэлхын ехээр үреэгээрээ, һүүлээрнь өөртөө абарал эреэрээ, һүүлээрнь… —  гээд хэлэжэ байһан эхынь абяан дуулдана.

Бура үбгэн түйсэтэй сагааяа түүдэгэй уняада арюудхана. Түүдэгөө тойрон, уняартажа байһан галдаа  сагаа эдеэгээ үргэжэ эхилнэ.

-Заяабари ехэ заяабари,  хүб хүхэ тэнгэри, огторгойдом хушалта болон,  хэтын хэтэдэ мүнхэ бэлэйш, хэтын хэтэдэ һайхан бэлэйш, оршон тойроо  байгаалим, ороходомни оромни болоо бэлэйш, түрэхэдэмни тулга болоо бэлэйш,   орьёл үндэр  хадануудни, хайр шулуун хабсагайнуудни,  үлгэн ехэ дайдамни,  сарюун уһан булагуудни…

Түрүүшээр халта маргаһан Бура үбгэн хэлэхэ дуулаха бүреэ түргэдэнэ.  Һанаандань һанагдаа үзэгдөөгүй үгэнүүд орон, саанаһаань түлхюулжэ байһан мэтээр гаражал, дурдагдажал байна. Эсэгэ тэнгэреэ, эхэ дайдаяа магтан түүрээн, һанаһанаа хэлэнэ, олон жэлнүүд соо хабһанайнгаа доро хабшаад ябаһан юумэеэ бултыень хэлэн, дуулажа байжа ,  абаралта туһа гүйна.

Хайрата ори ганса Хэсэ ашадаа агууехэ хүсэнһөө хайрын ехэ хайра эрин, гэмгүй эдир хүбүүн тухайгаа  хөөрэжэ эхилбэ.

Хүбүү бэриингээ хада гэртээ сагһаа урид ябашахадань гурбатайхан монсогор хүбүүнтэеэ Бура үлөө һэн. Тэрэнээ эбэртэлээд,  гурбатай болоторнь абаад ябаа.  Найман наһандаа даагадые тэрэнь һорижо захалаа, юһэн наһан дээрээ хүлэгэй гүйдэл соо гүрөөһэнэй нюдэ оножо, унаһан годлиёо гээнгүй ябадаг болоо, арбатайдаа агнуурида түрүүшын буга оножо асараа, арбан хоёртойдоо нүхэдөөрөөн хамта хэдэн үдэрөөр ой тайгаар  агнуурида гаража тэнэдэг, холын талаар  харайлдан зайдаг болоо-Бура һанаагаа нэгэтэшье зобоогүй.

Харин тэрэ шорото  үдэр Хэсэ зэрлиг мори намнаад, бугуулида оруулан туужа асараа һэн. Собхоржо, хөөһэ бууража, сагаа эреэн нюдөөрөө хаража, хиирэжэ турьяжа байһан  мори хараад, Бура  дураа гутан, энэ бузар амитании таби сашаань, гэжэ зандаа. Теэд  хүбүүн урдаһаань энеэжэ, һалхин шэнги хурдан моритой болобоб гэжэ ямар ехээр  һаахарааб! Тэнгэри дооохонуур  ниидэдэг үльгэрэй хурдан  моритой болооб гэжэ, ямар ехээр хүхеэб! Булган гэжэ үшөө нэрлээ! Булган бэшэ,тэрэнь шолмос байгаал!

Тэрэнээ һундалаад ямар хиитэйгээр собхоруулан харайлгааб! Зэрлиг хадаа зэрлиг амитан, алтай хангайн алтарма дайдаар ниидэн тэгүүлдэг  үльгэр домогой далита  хүлэг мэтэл!        Хазаарта татуулаагүй, эмээлдэ даруулаагүй   амитан хэды  хүсэтэй байгааб!  Тэрэниие гартаа оруулха гэжэ яажа ашань оролдоо гээшэб!  Хэдэн үдэр һорижо, унан,  бодон, үсэд гэгшээр, шалза мэтээр дээрэнь аһалдаад лэ, номгоруулжа байтарнь,  ехэ  аюул болоод, Бурын һара наран хаагдашоол .

Тиихэдэ Бура наранай урдаһаа һарабшалан, харайлгажа ябаһан хүбүүгээ хаража зогсоо һэн.

Зэрлиг мориндоо тиихэдэ одошье эмээл табижа һууһан хүбүүнэйнь  омог гээшэнь!  Жороолуулаад, мориёо хатаргаһаар  айл дүтэлэн  байтарнь, урдаһаань гэнтэ нохойнууд  хусан гүйлдөөд,  морин  сошожо, хажуу тээшээ халба һүрэжэ, хүбүүень унагаагаа. Унабалш унаа, теэд, ямар зай боложо, хүбүүн хүлөөрөө  дүрөөдэ шагтагалдаад, бодожо үрдингүй, хиирэһэн мориндо хэды ехээр  шэрүүлэээб?!  Нүхэдынь бултадаа моридоо һундалан намнажа , шэбэртэ ой руу туужа,  тэрэ зэрлигыень тогтоогоо һэн.

Мориной таха табгайда  эльгэ хабһаа сохюулһан, шуһа мяхан бэеэрээ газар сохижо гэмтэһэн  мэдэрэлгүй хүбүүень   һэеы шэрдэг соо орёогоод гэртэнь  асараа һэн .

Тэрэ сагһаа хойшо  хүбүүн — хэбтэриин.

Ямар арга хэгдээгүйб!

Ямар олон бөөнүүдые асаржа,  хэнгэрэг сохюулан  мүргүүлээб!

Ада шүдхэр, боориин боохолдой, хаяа хадхуул дахабари, сабдагтай заяануудтай бултыень дурдан , үлдэхыень үлдэн,хүндэлхыень хүндэлэн, ямар ехээр мүргөөб!

Мууень зайлуулжа, һайень, һүнэһэ заябаринь дуудагдаа, хони малааршье  мүргэгдөө.

Адаһа малай уураг тархи, түүхэй эльгэ эдюүлжэ, шарууһанай халуун шуһа, гүүнэй һү,  тараг, айраг  уулгажа,  үдэр бүри булагай уһаар угаажа арюудхаа.

Эмтэй домтой ногооной, хасуури, хужа, нарһанай эшэ бусалган, шүүһыень уулгажа, амидыруулха гэжэ оролдоо.

Хонёор жэн хэжэ, буга һогооной шуһата   эбэрэй эмээр ашаяа аргалжа,  тэнхээри оруулаа, эдеэлхэтэй болгоо.    Теэд, тэрэнь амидырхы амидыраашье һаа,  хүл дээрээ  ябаха аргагүй,  хэбтэриин,  хүдэһэн хүнжэл соо бөөһэнэй  эдеэн боложо хосоржо  байнал!

Байһаар хажуугаарнь хон жэн болошоно.  Галшье нижаганахаа болёод, аниргүйхэн  уняартана,  һалхиншье  хужа нарһадай  һалаа соо шагтагалдан һажашоо юм гү, али, тэнгири, байгаалиин  эзэд, сахюусад хажуудань һуужа, хүндэдэнь  хүртэлсэжэ,  сагаа эдеэеынь амтархажа, дурдан дуулаһан Бурын түүхые шагнаа юм гү,   хайрлаа  юм гү, тойроод ехэ аалин намдуу болошонхой.

Ори ганса ашаяа дурдан, Бура дайда тэнгэриин эзэдһээ аршал хайра  гуйн, тамир һайтай болгожо,  хүл дээрэнь бодхоохынь гуйна. Хүбүүнэй гэмтэһэн үдэр тэрэ  һанан, һанан,  зүрхөө шэмшэрүүлнэ.

Юунэй түлөө намайе тэнгэри  иигэжэ хэһээнэб, энэ мэнэ үхэшөө һаам хүбүүмни яахаб, амидыгаар үжэжэ үхэхэнь юм гү, гэжэ байжа һанаагаа ехэ зобоон, Бура үргэһэ нойргүй болошоо һэн.

Ойндонь үни заяанай юумэнүүд орожо,сэдьхэлыень  тамалжа захалаа. Шэхэндэнь забдууригүй мориной табараан дуулдадаг болоо.

Жаа үхибүүн болошоод,  хүдэһэн дэгэл соо эхынгээ  халуун гэдэһэндэ няалданхай,  агта хүлэг дээрэ ниидэжэ ябаһан зүүдэн ходо ерээд, зай забда үзүүлхээ болёо.  Хажуугаарынь моридой турьяан, уухилаан, туруунай  табараан,  һамгад үхибүүдэй бархираан, ооголоон дуулдаха,  түүдэгэй  утаанай, хүдэһэн дэгэлэй, хүлһэнэй гашуун үнэр гутаха.  Нэгэтэ хада дээрэ гараад, хабтагар шулуунуудые суглуулжа, тахиха, мүргэхэ  шулуун хүһөө хээ. Шулуун дээрээ  гал аһаажа, гүүнэйгээ һөөр үргэжэ мүргэжэ байһан эхэнь харагдашоо. Уриханаар энеэбхилэн, сагааяа галдаа сасан,  огторгой өөдэ  харан  мүргэжэ байгаа һэн. Түүдэг тойроод хэдэн һамгад,  үхибүүд, тээ саанань,   хадын бооридо моридай нюрган дээгүүрнь ууралтаһан сэнхир уняа…

Һүүлдэнь һэеы гэр соогоо эхынгээ  хүхэ хүхэжэ байһанаа хараа.  Эхэнь энеэн байжа, гэрэй хойморто һууһан хүндэ  юушьеб хөөрэнэ . Тэрэ хүн галай уняанай  саанаһаа һайнаар харагданагүй.  Лаб лэ хирбэгэр һахалтай. Тэрэ һахалта хажуужань ерээд,  нюур, гэдэһэ, самиень  таалажа, унхидажа гэжэгэнүүлхэдэнь эгшэтэрээ  энеэхэ.

Тэрэ жаргалынь, гэнтэл, һэлмын эридэ сабшагдаад, хосоршоо.  Гэнтэл жада һэлмэнүүдэй  сабшалдаан, хашхараан, бархираан дуулдаад,  Бура хургаа хүхэн, арай  гэжэ хүл дээрээ зогсожо байһанаа хараа.

Тэргын мөөрэй  хажууда жаахан хүбүүдые зогсоогоод, залуу сэрэгшэн һэлмээрээ наадан зогсоно.

Тэргын мөөрһөө дээшэ томохон хүбүүдэй толгойнууд монсогонолдон унажал байха юм.

Уб улаан шуһанай  сэсэрхэ гээшэнь.

Сэрэгшэн Бурые энгэрһээнь татажа, мөөрэй хажууда табяад, хярд гүүлэн толгой дээгүүрнь һэлмээрээ ябуулна, ташаганаса энеэһээр,   мэдэрэлгүй хэбтэһэн эхэ тээшэнь үдьхэлжэрхинэ.

Иимэ зүнтэй зүүдэ харахадаа Бура зүүдэн бэшэ, үнэхөөр болоһо юумэн эрьеэ гэжэ ойлгоо һэн. Дайсадһаа тэрьедээд, амиды үлэһэн хэдэн һамгад тиигэжэ, тэнгэри дайдадаа мүргэжэ, абарал эрижэ байгаал.

Сахилгаанда  сохюулһан  мэтээр Бура сошон, хаанаһаа,  юундэ, хэнһээ тэрьедэжэ, хохидожо ябаад,  ядахадаа тэнгэри дайдадаа  мүргэжэ,  абарал эриһэн тэрэ үхибүүд,  һамгадые тэрэ ехэ хайрлаа, голхороо һэн.   “Хэсүү сагта  эсэгэ тэнгэридээ, эхэ дайдадаа мүргөөрэй, хүбүүмни”-гэжэ эхынь үгэнүүд шэхэндэнь сосностоо һэн.

Тэрэ үзэгдэл зүүдэнүүдэй  һүүлээр Бура юу хэхэ,  яахаяа ойлгожо, хэндэшье хэлэнгүй, гансааран, иигэжэл, айлайнгаа баруун хойно оршоһон хада махажа гараа ха юм.

Иигэжэл, сахюуһадаа тайлгаха шулуун хүһөө обооруулан  бодхоожо, тэнгэри-эсэгэеэ, үлгэн  ехэ дайдадаяа шадаха арга соого хүндэлөөд, ашынгаа хүл дээрэ бодожо, хүн шэнги хүн болохын  түлөө мүргэхын ехээр мүргэбэ .

Мүргэжэ дүүрээд,  Бура ехэ эсэһэнээ  мэдэрбэ, досоонь уни бусалжа байһан мэтэ халуу урьяна, сэдьхэлынь тэнииһэн  мэтэ, сэлмэг болоно.

Галай унтархые хүлеэнгээ, Бура яаралгүй амһартаа суглуулаад, дүрбэн тээшээ хаража доро дохёод Бура хадаһаа доошоо буужа , хадын бооридо орхиһон мориндоо хүрэбэ.

Туламаа эмээлэйнгээ  хойгуур хүндэлэн хаяжа уяад, ан гүрөөһэнэй , адуу малай ябадаг мүр дахан,  айл тээшээ шогшуулба.

Айлдаа буухадань наран орожо,  боро хараан боложо байба. Гани Бүхын айл гэжэ  нэгэ гарбалатанай һалаа тэрэ жэлдэ  Нарһата хадын эбэртэ сугтаа үбэлжөөндэ тогтоо. Бэлшээридэ тараһан  тэмээд мэтэ  һэеы гэрнүүдынь эндэ тэндэ сүлөө таранхай. Айл хотондонь нохойнуудшье хусанагүй. Бүхы хүндыгөөр сууряа татан энеэлдэн наададаг үхибүүдшье гэр гэртээ хорожо, газаашаа табигданагүй ха.  Аниргүй болошоһон айл ехэ һонёор, сэбдэг хүйтэнөөр харагдаба.

Агууехэ галша Гани Бүхэ зэгэтэ абын агнуурида гараад,бодон гахайн һоёодо дайруулжа ехээр шархатаа һэн. Шархань яра шара болон эдеэрлээд, Гани Бүхэ ехэ үбшэн, хэбтэриин болошонхой. Элдэб арга хүүлэжэ, адаһа морёор тайлга мүргэл хүүлээ. Теэд һайн болохогүйдөө тэрэ ехэ уурлаад байна гэлсээ һэн.

Буурын  турдаа (гэртээ) дүтэлхэдэ, бүүр түүр хөөрэлдөөн дуулдана. Хэсын нүхэд хүбүүд  ерээд,  галынь түлэжэ, газааһаа мүльһэ оруулаад тогоондонь мяха хээд,  шанажа байна ёһотой…

Турдаа ороходонь Хэсэ ашань зүүн ханын танханай хажууда, тэбшэ табагуудые хонгируулжа зогсоно. Тогооной архиин амһартын хабхаг хаажа байна хэбэртэй. Тогоонойхиие нюсаар туршажа байһан золигууд гү?  Таһа шабхадуулхат  намда!

Байз!

Энэ юун боложо байнаб?!

Хэсэнь дээрэһээ унжыһан ооһорто һанжалдан арай гэжэ һалганан, нэгэ хүл дээрээ зогсоно. Хүл дээрээ! Ашань хүл дээрээл! Хэбтэриин хүбүүн хүл дээрэ бодошоод байнал!

Бура уһа балгаһа мэтээр байра дээрэ байшаба, хажуугаарнь, гонзогод гэн, аягүйрхэһэн хэбэртэй  дархашан Балтын Һаажа хүбүүн, монсогор Багла хоёр гараад  ябашаба.

— Хэсэ, хубаа, — гээд, Бура бөөглэршэһэн хоолойгоор ашаяа дуудаба – Бодоогши, ?

— Бодооб, баабай . Хаанаһаа ерээбта?

Араг яһа мэтэ туранхай бэе дээрээ шонын даха хэдэрһэн хүбүүн  модон таяг туланхай һалганана, ехэ һула хэбэртэй, гэбэшье хүл дээрээ, өөрынгөө хүл дээрэ!

— Ойһоо  ерэбэб, — гэжэ харюусаад, Бура ашадаа дүтэлжэ, духаараа духадань няалдаад,   газаашаа түргэн гарашаба.

Нюураараа саһатай газар малтан,  үбдэг дээрээ унашаба.

Һайн даа,оршон дайдамни!

Һайн даа, эсэгэ тэнгэримни!   Бура үбгэн торьдиһогүй уһа гоожуулшаһан нюдөө   нюдаргаараа нюхан, адха саһаар нюураа аршан үрэшэбэ.

Дээрэнь огторгой  одо мүшэдөө носооно, тэдэнь бултадаа шууяжа доошоо унаад, ёохорлошохоо байһа мэтээр ялаганалдана.  Хусын эбэр мэтэ годииһон  һара гэлынэ.

— Баабай, Гани Бүхэдэ Харлуу бөө  ерээ.., — гээд үүдэнэй хушалтын забһараар Хэсын дуугархань дуулдаба.

— Харлуу?! – гэжэ хашхараад, собхорон бодоһон Бурын зүрхэн түшэгэнэбэ.

Гэртээ гүйжэ ороод, сошоһон ашадаа хашхарба:

-Яагаад Харлуу гэжэ мэдээбши?!

— Һажа, Багла хоёр тиигэжэ хэлэ. Харлуу бөө Гани Бүхые аргалхаа ерээ гэжэ хэлээ…

Харлуу бөө…

Харлуу хара бөө тухай суу үнинэй гаранхай.

Тэрээн тухай мэдээ, дуулаагүй хүн үгы!

Һүнэһэ эдеэшэн, һүнэһэ урьхадаа оруулаашан, һүнэһэ андалдуулан үхэжэ байгаашые  амидыруулдаг,  гэжэ байжа бүхы тала тайгаар  суурхаһан Харлуу бөөе ямар уялгатай ерээб гэжэ Бура гансата тааба.

Бура үбгэн ханын хойморто үлгөөтэй урданай хэһэнэг уудалжа, урдын уни сагай бухайр һур ном ном гарган, ашадаа барюулба.

-Бү унта! Дээшээ, тооно руу хараад бай! Тэрээгүүр юумэнэй шагаабалнь тэрэ дороо харба, юуншье байбалнь, хайрагүй харбажа ала!

Бура үбгэн хүбүүнэйнгээ дуугархые хүлеэнгүй, дэгэлээ мүр дээрээ хаяад, газаашаа гараба. Нюдэ тэһэлмэ харанхы газаань буунхай. Огторгойн мүшэд үүлэнэй саана хоргодонхой,   Газаагуур хэншьегүй,  хооһон. Гэбэшье, айлай хүнүүд унтанагүй гэжэ мэдэхэээр. Харанхы руу соробхилһон һулахан элшэнүүд гэрнүүдэй тооно  дээгүүр харагдана.

Тээ дээрэхэнүүд, хадын хормойдо байдаг Гани Бүхын гэр тээшэ үбгэн ошобо.   Гани Бүхын турай  дэргэдэ дүтэлөөд, ханадань шалза мэтээр бэеэ няан, абяагүй зогсошоно.

Бүдүүн хоолойтой эрэшүүлэй бүүр-түүр хөөрэлдэхэ дуулдана.  Гани Бүхын бүдэхи аад, һалганажа инсаглаһан, хүндөөр  уухилан, арай гэжэ  дуугархань дуулдана.

Сад- няд гэжэ тэнгэриин дуун шэнги лүжэгэнэһэн хоолой Харлуу бөөгэй ха  гэжэ Бура  таамаглана.

Хэнэй һүнэһэ буляагаад,  андалдан,  үтэлһэн Гани Бүхые амидыруулхань гээшэб гэжэ асуудал Бурын сэдьхэл  тамалаад,  үбэлэй хагсуу һалхинда даарахаашье болишоод тэрэ зогсоо һон.

Маряажа байһан  шэлүүһэн мэтэ шэмээгүй, гансал шэхэн болошонхой.

Юун тухай эдэ хоёр хүсэтэйшүүл хэлсэнэб?!

Шамбай бэрхэ залуушуулай нэрэнүүд зэдэлнэ, хэн таарахаб гэжэ хэлсэнэ ха.

Дүү, зээли,  абга, аха,  нагаса, зээ, үүри, анда, түрэл, түрэл, ехэнхинь Гани Бүхын түрэл гарбалнууд.

Гарбалнуудаа эдихэгүйб дайрахагүйб, гэнэ ха…

Тиигэжэ байтараа “Хэсэ” гэжэ өөрынгөө хүбүүнэй нэрэ дуулаад, Бура обогод гэн сошобо.

Хари һанаад лэ байгаа һэн!

-Аймаштай хүсэтэй хүбүүн. Мориндо шэрүүлээдш үхөөгүй,  шанга, хүл дээрээ бодоо. Залуу, юунһээшье айхагүй Хэсын һүһэнэн намда таараха, саанань үһээрхэхэ хүн үгы, тэрэ муу, ядуу  үбгэ эсэгэнь үглөө мүнөө тангайрхаа байна… –гэжэ байжа,  Гани Бүхын инсаглан аахилан  хэлэхэнь дуулдаба .

Бурын амин хөөрөөд, урьхада ороһон арьяатан мэтэ уухилшаба.

Хүбүүень, ори гансахан аша хүбүүнэйнь һүһэһэ буляагаад, үтэлһэн Гани Бүхын орондо үгтэхэ тухай хэлсээн боложо байба! Саанань аршалха үһөөрхэхэ хүнгүй, һүнэһыень эдихэдэ,хулуухада  бэлэн гэжэ хэлсэжэ байба!

Буриин уур сухал хурэжэ, барьягар нюдаргануудынь эзэлүүдгүй бажуулдаба.

Хэзээдэшье, хэзээдэшье шамда хубүүгээ эдюулхэгүйб! Хэзээдэшье шамда хүсэгдэхэгүйб!

Бузар хулгайшан Гани Бүхэ!  Ошохо сагай ерэхэдэ оноо оложо ошохогүй, үхэхэ сагай ерэхэдэ үтэлһэнөө мэдэхэгүй,  үжэһэн бэеэ амидыруулан, Бурын ори гансахан  аша хүбүүнэй һүнэһэ буляажа, амин голоо һэргээхэнь гү?!

Бура мэдэрэлгүй  турдаа(гэртээ) гүйжэ ерээд, уняартаһан галаа һэргээжэ, үндэһэтэй түгсүүл  газааһаа асаржа, галай  урдуур шэдэбэ.  Арһан хэһэнэгээ  үшөө дахин тайлажа, годлинуудые гаргаба.

Зэн шэнхинүүртэй үдэтэй годли, гурбалжан шүбгэтэй годли, яһан зорхотой годли, түмэр шүбгэ зэбэтэй годли,  һэбэрэ годли, бахарган годли, гээд элдэб годлинуудые  гаргажа бэлдээд,  номо һаадагай хажууда табиба.

Эдэ годлинуудай зариманиинь ехэ  хуушан, агнуурида хэрэглэгдэхээ болиһоншье һаа хадагалаатай байгаа. Ханада үлгөөтэй һухай улаан ташуур абажа,  хүбүүнэй гарта барюулба.

-Галаа унтаргаагүй носоогоод бай, тооноооршни юумэнэй аһаа, шагаагаа бол, хайрагүй харба! — гэжэ, бултыень ойлгоод абяагүй болошоһон хүбүүндээ хэлэбэ.

Бура бэһэдээ тэбхэр гүрлөө минаагаа уяад,танхан дээрээһээ түйсэтэй тогооной архи абаад,  арһан туулмаг  соо хадалгаатай тарбагай һүхэеэ баряад, газаашаа гарашаба.

Һөөгэй урда дууража байһан мориёо һундалаад, ой тээшэ харайлгаба. Ойн захада ерэһээр лэ, моринһоо буужа, асарһан тоогооной архи дуһаажа, хэдэн адха орооһо урагша хойшоо үргэбэ.

–жаргалдаа дашуураад   ерээ бэшэб, ядахадаа ерээб, хүлисөөрэйгты, — гээд, хүнэй шэнээн үндэр нарһанда дүтэлбэ.

-Миин ургаһан нарһан  бэшэш, Харлуу  хара бөө болоорой, миин ургаһан модон бэшэш, Харлуу хара бөө болоорой, —  гээд,  тэбхэр гүрлөө минаагараа эшэ намааень таһара ташуурдан, тарбагай һүхөөрөө модоной доогуурнь сохин отолжорхибо.

– Нарһа отолоогүйб,  Харуул хара бөөе  отолооб, хүнии хорлоогүйб, үри хүбүүнэй амин голые аршалааб -гээд, тэрэ нарһаяа  захаһань  арһан уяагаар ооһорлон уяаад, тур тээшээ харайлгажа ошобо.

Гэртээ ороод, гурбалжан хүхэтэй  эдеэнэй тогоо галһаа холо болгожо, түмэр томо тогоо гал дээрээ табижа, газааһаа саһа оруулаад, тогоон соогоо хайлуулба.

Алшуур тамхяа гаргаад, бээрэжэ модохирһон хургануудаараа  арай гэжэ уялтыень тайлаад, гурбан хургандаа тамхи хабшан, галдаа хаяба. Шэмхэ тамхи хамарайнгаа нүхэ руу шиихаба.  Байд гээд, бүхы бэеэрээ һалганан, урагша  хойшоо пад няд хүүюулэн, найтааба.

-Эдихэгүйш хүбүүем,  алахагүйш ашыем, хүсэхэгүйш  Хэсыем!- гээд,  уур сухалдаа  диилдэжэ хёорсойшоһон нюдэтэй  Бура үбгэн тэрэ асарһан   нарһаа баряад,  үзүүрыень бусалжа эхилһэн тогоотой уһа руу шиихажархиба.

Хэсэ ашань һурша номоо гартаа баринхай,  шүбгэтэ зэбэтэй годли хээд, татаад үзэнэ, һүүлээрнь бахарган зэбын гурбалжан эринүүдые хургаараа дайран , адаа хэбэртэй, шомшорон хургаа долёоно.

— Үһөөрхэжэ шадахагүй ядуу гээ гүш?! Үриеэ абаржа шадахагүй ахир  гээ гүш?! – гэжэ хашхараад, Бура  нарһанай үзүүрээр  тогоотой уһа нара буруу эрьюулжэ эхилбэ.

Бусалжа байһан уһан эрьюулгэ болон хөөрэлтэнэ. Бура халуудаад, нэмэрһэн хубсаһаа тайлажа хаяна. Барьягар гарнуудынь модондоо бажуулдан эрьюулжэл байна.

-Баабай, ямар томо болошообта? –гэжэ, Хэсын  гайхаһан хоолой дуулдана.

-Ябаашань ябаха тээшээ ябаг, ошоошонь ошохо тээшээ ошог! Залууда зай болохогүй, хүбүүндэм хүндэлэн хаяхагүй!  Хара уһанай бусалхада  Харлуугай толгой бусалуужан, нарһан модоной эрьелдэхэдэ, Харлуугай толгой эрьюужэн , – гэжэ,  Бура үбгэн тогтууригүй  шэбшэн, модоёо эрьелдүүлнэ.

— Ядуу гэжэ хүнии баһажа болохогүй, үлбэр гэжэ хүнии этэрэжэ болохогүй, үтэлөө гэжэ хүниие өөдэрхэжэ болохогүй, ганса гэжэ хүниие газаашалжа болохогүй! Зүрхэтэйн саана зүрхэтэн байха, хүсэтэйн саана хүсэтэн олдохо! Амидыда өөрын үри хайратай, уг залгаха үхибүүн хэрэгтэй! Алууршанһаа  абарал олдохо, эдимэрые  диилэхэ хүсэн олдохо! Зайе зайлуулха заяабари ехэ заяабари бии юм, түйе туйлахада тэнгэри ехэ эсэгэ юм бии, дайсании даралсаха  оршон дайда-эхэ  бии юм! Амиды хүндэ   өөрын амин гол хэрэгтэй, Хэсэ хүбүүндэ өөрын һүнэһэн хэрэгтэй!

Хүл дээрээ тогтожо ядажа һалганаһан Хэсэ хүбүүн, хүлэржэ, үрзыжэ сүхэршэһэн Бура үбгэн хоёр үүр сайтар амин голоо абарнамди гэжэ, нойроо мартанхай нарһа модоороо тогоотой уһа эрьюулбэ.

Тэнгэриин хаяагай хүхэрэн сайжа байхада, Бура үбгэн арай гэжэ хубсалаад,  газаашаа гараба. Гани Бүхын гэрэй хажууһаа мори һундалһан хүн тээ саагуурнь  үнгэрөөд, үглөөнэй бүрэнхыдэ харлан, морин дээрээ мэдэрэлгүй һогтуу хүн мэтэ,  найга найгаһаар  ябаад, далда орошобо.

Бура тогоотой уһа газаашань гаргажа, далда орогшо Харлуугай хойноһоонь адхаад,  тэрэ нарһан модые таһа сабшажа,  этэрэн саашань  хаяад, гэртээ оробо.

-Баабай, Булган дахяад зэрлиг болохоо байна гэнэ, — гэжэ, ашань нойрмоглон дуугарба- Һаядаа бэдэрхээ ошохобди.Баруун хүтэлэй саагуур бэлшэнэ гэжэ Һажаа хэлэнэ.

-Хая,хая, тэрэ Булган гээшэеэ, ондоо хүлэгүүд олон бии!

-Баабай, Булган дээрэ һуугаад, һалхин шэнги тэнгэреэр ниидэнэб гэжэ зүүдэ үдэр бүри зүүдэлээб.  Мүнөөдэр лэ намайе гэрэйм хажууда асараад буулгаа. Бэдэрхээ ошохобди…

 

 

ургэлжэл Һуулдэ.

Баира Бальбурова