Алексей Тенчой. ЗАЙГУУЛ ХҮГЖЭМШЭН

Ой соо гү, огород гү, сэбэр талада гү, саад гү…,

Харгын захын нугада, ногоон эрьедэ…,

Хүнэй нюуртай баг үмдэһэн,

Мэхэ гохотой хара сэдьхэлтэй айбала бии болоо.

Энэ онтохон нэрэгүй, тэрэ ямаршье нэрэтэй,

Энэ дуунда хэншье орохо, нюурай халха абабал.

Тэрэ таанадые бү айлгаг,

Тэрээн соо нюуса тэмдэг олохош,

Иимэл биил даа, ондоо, тэрэнэй герой — ондоо хүйхэр.

Гэнтэ зүүдэлэгдэһэн хоёр шэгтэй зүүдэн, гэлсэдэг…

Гансал энэ дуун агшан тухай, һайхан тайжа тухай онтохон!

***

«Скоморохнүүд  бүлэгөөрөө ябана,

Зүгын балатай жэмэс архи амтархана

Бяан бояринтай тэрэ ушараа,

Маяа хүлтэй татаринтай.

Дуугаа тэдэнтэй наадаа,

Нэрэ түрын дуудажа, зугаалсаа.

Баян-боярина

Бүхы эдеэн шараатай, шанаатай.

Боярина һамган амтатай,

Хажуу тээшэ халба һүрэжэ,

Бултандал бэшэ даа.

Боярыня, үүдээ нээ,

Боярин ерэбэ.

Боярин бухиндаагаа —

Намна.

Таанар, скоморохнууд,

Булта хулгайшад, архинша

Тагуураар таанадые сабшахаар

Пятницаһаа пятница хүрэтэр.

Тэхэнүүд болон зайгуулнууд,

Архи соогоо үхэхэт.

Бултыентнай һаядаа

Гасуу дээрэ һуулгаха.

Оп — оп — оп! Тэдэ тэрэниие — цоп!

Хүйһэнһөө доогуур,

Үбдэгһөө дээхэнүүд.

Ноён һайхалтай.

Энеэжэ байгаад түргэн

Һахалынь абажа хаяба».

Р. Быков

Энэ түүхэ урдан сагта болоһон юм. Тэрэ үедэ Ород гүрэндэ христиан һүзэг һаяхан лэ бии болоһон байгаа.

Тэрэс шажантанай наадан болон һайндэрнүүдые арад үшөө мартаагүй, угтажа, тэмдэглэжэ, хүхижэ, арадайнгаа эдэ һайндэрнүүдай ёһо заншал сахижал байһан үе саг һэн.

Масленицын — тоһоной һайндэр һэн, хаа хаагуур элдэб хубсаһа үмдэһэн хүхюу зонууд – скоморохнууд ябадаг һэн. Урдаһаашье, хойноһоошье, хажуу тээшээшье ябаһан зониие угтан хүхеэгээд, тэдэ булта энеэлдэн хүхилдэдэг һэн.

Бүхы арад сэнгэхэ, скоморох тэдэниие дүүжэн дээрэ эрьелдэхыень дуудаха, подушкаар сохилсохо, тарган блины эдихэ, нюдаргаараа шаасалдаха, элдэб зүжэгхэнүүдые харуулха, саһан дээрэ хүльбэрхэ!

Тиигэжэл арад зон хүйтэн үбэлые үдэшэжэ, һайхан хабарые дуудадаг һэн. Маскарадай хубсаһа үмдэһэн, нюураа янзын үнгөөр будаһан зон, хаа хаанагүй ябажа, гэнжэдэ уяатай баабгайе  шэрэнхэйнүүд, баабгайн хоншоороо харуулхадань, хүн зон хүхилдэхэ. Яармагууд тойроод, сай, мүльһэн саахарнуд, гурбан холбоотой моридой хатараан, хонхонуудай зэдэлээн!

Зүжэглэмэл нааданууд, пряниг, пиво, зүгын бал – бүгэдэндэ тараагдана! Юу һанажа хүсэнэбши, эди, уугыш, үбэлтэй хахасыш!

Үбэлэй шэрүүн хаһа түгэсхэлдөө дүтэлжэ, Агууехэ Постын үедэ үлэнһөө хорошохогүйн тулада бүхы хадагалһан эдеэ хоолоо гаргажа, садатараа уужа, эдинэ.

Осьмуша улаан шара  үдхэн буржагар үһэтэй, хамарынь парнагар аад, бүдэнтэй, сэбэрхэн бэшэ һэн. Киев хото шадар үгытэйхэн тосхондо айлай һүүлэй урдахи үхибүүн боложо түрэһэн юм.  Осьмушка бүлэ соогоо наймадахи үхибүүн һэн, тиимэһээ иимэ һонин нэрэ үгтэһэн байгаа. Бүлэнь тиимэшье баян бэшэ, хорёотой, огород болон гэрхэнтэй. Арга шадалаараа ажамидардаг һэн: хилээмэнһээ репэ дээрэ гээд лэ, тон садатараа эдихэгүй, үлэ залгаад лэ ажаһуугаа. Абань Иван гэжэ нэрэшьегүй һаа, ууртай һэн, нюдаргаараа далайха дуратай, эжыень сохихо, бүхы бүлэеэ айлгажа, үхибүүдтээшье гар хүрэдэг һэн.

Балшар бага наһаяа Осьмуша хүсэд һанадагшьегүй— хүлдэ ороһоор лэ ажал хэжэ эхилээ, томо хүнһөө дутуугүй ажалай дүүрэн уялгатай байгаа: түлеэ оруулха, хорёо соохиие хамаха, гал түлэхэ, огород соо ажал хэхэ….

Долоотой болоходоо, абадаа сохюулжа эхилээ, бүхы юумэнэй түлөө — хэрэгээршье, юрэ мииншье. Эсэгэнь бургааһаар шангаар сохиходонь, долоон хоног соо бодохо аргагүй хэбтэхэ, эжынь лэ хүбүүхэниие ажаллаха, амидырхадаал, дахин барлаг болохо. Иимэ бага наһатай байһаншье һаа, Осьмуша һонор һүбэлгэн, хэлэндэ мэргэн үндыгөө. Хододоо “билд”гээд, таараагүй ушарта  харюусабашье, хэлэһэн үгэ бүхэнииень номгохоноор шагнахаар бэшэ, хадхууртай һэн, тиимээһээл тэрэ хурса хэлээрээ эсэгэһээ амсадаг байгаа бшуу.

Үшөө гурбан жэл нюдаргалхыень тэсээд лэ, арбатай болоходоо, Осьмуша түрэһэн гэрһээ гаража, нюдэнэйнгөө хараһан тээшэ ябашаба. Орой һүни, бүхы зоной унтажа байхадань, аргаахан пеэшэнһээ буугаад, эрьеншьегүй һөөргөө, түрэл гэрһээ, түрэл богоһоһоо тэрьелэн ошоо бшуу.

Ой руу гүйжэ ороод, тогтожо, амяа абаад лэ, модон доро һуужа, бодомжолбо, теэд ошохошье газар үгы. Хэды үдэр  ой соогуур тэнэжэ, һархяаг жэмэс түүжэ, голһоо уһа уужа, набша мүшэр дэбдижэ, унтаад, шубуудай дуулахые шагнан, элдэб амитадые һайхашааһаар ябаба….

Тиигэжэ ябатараа, өөр шэнгил гэр байрагүй, түби дайдаар тэнэжэ ябаһан зонуудтай ушарба. Тэдэнэр шэрээд ябадаг майхануудые татанхай, ой соо амаржа байба.

Аһажа байһан түүдэгынь, тэрээн дээрэ  шанажа байһан эдеэнэй үнэр хүбүүхэнэй хамар ехэхэнээр зохолгообо. Бэлтьштэрөө тэрэ түүдэг руу харабашье, дүтэлхэеэ зүрхэлбэгүй. Тэрэниие нэгэ артист обёоржо, гараараа даллан дуудаба.

Тиигэжэ хүбүүн зайгуул хүгжэмшэд — скоморохнуудтай суг ябадаг болобо. Тиигэжэ хүхюу зонуудые арад зон нэрлэдэг һэн. Хүбүүхэн ухаан һонор, жороо үгэнүүдые, дуу шүлэгүүдые  түргэн сээжэлдэхэ,  гар дээрээ ябаха, кувырок  хэдэг, хүн зониие хүхеэжэ шададаг һэн. Һүбэлгэн, хурдан хүнгэн хүбүүхэн шэнэ нүхэдтэ һайшаагдажа, иимэ зон сүлөө талаар зайжа ябахадаа, хилээмэн мэтэ хэрэгтэй ха  юм!

Түрүүшын нааданай удаа скоморох ахайнар калиты хайшан гээд отолхоб гэжэ заажа үгэбэ.

— Хэрбэеэ баряад хаагаа һаань? Хараад лэ, барижархиха бшуу?! — гэжэ аймхайгаар Осьмуша һураба.

— Баригдаа һаа, наншалдахабди, бултантайнь сохилсохобди! Зүгөөр, ши болгоомжотой бай, бү баригда…

— Яаха гээшэб, тэрэ… Энэтнай һайн хэрэг бэшэ ха юм… — гээд бодолгото болон, Осьмуша духаяа маажааба.

— Ши хэр олон һайн юумэ хараабши? — гээд бултанһаа аха скоморох һөөлдэнги хоолойгоор харюусаба.

Осьмуша абяагүй болобо. Эсэгэеэ һанаба, ходол нойтон байдаг нюдэтэй багахан дүү хүбүүгөө… Абгайгаа, эгээл эгэшэ, тон дуратай, дүүнэртөө эжы мэтээр хандадаг. Оройдоол 13-тайхан аад, гурбан дайе дабаһан мэтэ, ходол гартаа багашуулаа тэбэринхэй, нюдэнэй хараса наһатай эхэнэрэйхидэл адли, туранхай гээшэнь, араг яһан, гархануудынь һургаагханууд мэтэ, тооһонһоо хүнгэхэн… уйдхартай дуунуудые дуулаха, гоёор дуулаха — өөрөөшье мэдэнгүй шагнажа эхилхэш, дуулалсажа эхилхэш, сэдьхэл хүдэлгэмэ дуунуудһаань, нулимсаяа гоожуулхаар…

Иимэнүүд юумэ Осьмуша һанаһаар, скоморохнуудай хажууда бархиршан алдаба. Арай гэжэ бэеэ бариба — нүгөөдэ эгэшэеэ һанажархиба, зүрхэтэйшье, убайгүйшье. Тэрэш, хэды хүшэр хүндэ байбашье, абынгаа хажууда абяа гарадаггүй һэн, сохюулхаяа айһандаа бэшэ, ахашуулые хүндэлһэнһөө. Багашуулдаа дуратай, шадаа һаа, хамгаалхашье аргатай. Хүсэ шадалынь ехэ даа, — Осьмуша теэд мэдээгүй, өөрөө багахан байгаа. Тэрэ эгэшэнь абари зангаараа эжыгээ һажаагаа, мүн абынгаа талын хүгшэн эжыгээ, ногоогоор аргалдаг хүгшэниие һажаагаа. Ходол өөрынгөө хэрэг хэжэл байдаг һэн, хүгшэн эжытэеэ ногоо суглуулха, хатааха, шанаха, элдэб дом бэлдэхэ, тиигэжэ хүгшэнэй дүй дүршэл дамжуулан абаа. Осьмушка, бүхы багашуулдал адли, юумэ адагладаг һэн, тэрэ эгэшэнь үльгэрэй эльбэшэн мэтээр һанагдаха, хэһээхэеэ һанаа һаа— томо гэгшын нюдэнүүдээрээ үнэһэн болотор шатааха, дулаасуулха гэбэл, заатагүй дулаасуулха. Иимэл басаган байха, эсэгэнь хажуудань ехээр уурлахагүй, түргэн уурлабал, дары түргэн сухалаа тарадаг һэн..

Өөртэнь баһа иимэ хүсэн байна, түрэл ха юм даа, гэжэ Осьмуша ухаалдяашьегүй, бодомжолоошьегүй. Элдэб бодолнуудай ой ухаандань ерэхэдэнь, тэрэ дары түргэн толгой сооһоо намнадаг һэн, аргааханаар лэ өөр тухайгаа, иимэ үнэн сэхэ бэшээр хуби заяанайнгаа түлөө өөрыгөө хайрлажал байдаг һэн. Бэеэ хайрлалгань досоонь бүхы дэлхэйн урдаһаа эсэргүүсэһэн тэмсэл бодхоожо, хэрбэеэ ажабайдалынь хүн болоод, урдань өөртэнь адли наһатай     хүбүүн болоод: «Осьмуша, эдэ бүгэдые би шамда бэлдээб, би…», -гэбэлынь, тэрэ хүбүүе нюдаргануудаараа нюдэжэ мэдэхэ һэн, хожомынь бэшэ тиигэхэ үгын түлөө, хэзээдэшье! Хэзээдэшье бэшэ! Тиигэжэ ой ухаандаашье иимэ юумэ тэрээндэ һанахагүйн тула! Теэд ажабайдалынь урдань хүбүүн мэтээр бии болоногүй. Өөрынгөө уйдхартай ажаһуудалай түлөө оролдосотойгоор лэ   табисалдажа байгаа. Ехэ түргөөр хүнэй хармаан руу орожо һураа, бүһэлөөтэй сүүмхэнүүдые шадамараар таһалжа һураа, олзоёо хубаажа, хулууһан, дээрмэдэһэн зөөри дээрэ сэнгэжэ һураа… Наншалдааншье болохо, аса бариһан зонуудһаашье тэрьелээ. Хүхюу зугаатай  наада харуулагшад нэрэтэй дүшэ гаран зон бултадаа тэнэжэл ябаа, наада харуулаад, харагшадаа тонодог һэн.  Обёорогдоо һаа, наншалдаа татаха, алалсааншье тохёолдохо. Скоморохууд бэе бэеэ хада мэтээр аршалха, үмөөржэ, наншалдадаг һэн.

Садхалан ажаһуугаа, ходол эдихэ ууха юумэтэй. Ажаһуудалыншье хүхюу даа, хаа хааанагүй зайжал ябаа. Хүшэр балшар бага наһанай удаа,  Осьмуша өөрыгөө сүлөө хүндэл мэдэрээ. Түрүүн хулгай хэхэдээ, эшэдэг һэн, тиигэһээр дадашоо. Түрүүшын нэгэ эрэ хүниие булта хамһажа үхэтэрынь сохиходоо, Осьмуша удаан бөөлжөө һэн. Энэншье үнгэрөө. 17 наһандаа багахан хүбүүнһөө уур сухалтай  эрэ бии болоо.Томо гэгшын хүйхэр үргэн нюуртай, ута буржагар  һамнагдаагүй һаглагар үһэтэй, нюрганиинь үргэн, нюдаргануудынь — балта….

Нэгэ хирэдэ, эгээл Тоһоной һайндэрэй үедэ Осмушкин байрлаһан банда наадаяа  бэлдэжэ, багахан һуурин руу гэшхэлдэжэ ябаа. Саһахан орожо байгаа. Бүгэдэ энеэлдэжэ, дабһатайхан шог үгэнүүдээр, шүлэгүүдээр андалдажа, шэмэһэн архяар бэеэ дулаасуулан ябаба:

— Хэды толгой юм тэндэ?! — гэжэ хүхюутэйгээр нэгэ скоморох асууба.

— Табяад үрхэ!

— Һамгад бии гү?! — гэжэ нүгөө һахалта асууба.

— Олдоно ааб даа!

— Тиигэбэл, дуулаха, хатархабди,

Гуниглаха үдэрнүүд бэшэ!

Хүхюу һайндэр угтаха!

Үбэл хабартай мүнөө уулзаха,

Масленицын һайндэр эхилбэ!!! — гээд  акробат эхилбэ.

— Шулуун дээрэ һуунаб, нулимсамни гоожоно, намайе һамга абанагүй, булта намайе һабардана! — гээд скоморохнууд дуулалдажа, рубель, чечетка, балалайка дээрэ наадажа эхилбэ….

Тэдэнэй хүхюу наада юрын зон тодожо абаад:

— Би хүлөө дэбһэнэб,

Альгаа ташанаб,

Нюдөө ялалзуулан,

Зугаа дэлгэхэб…

Залуу хүбүүн басаганда дүтэлэ,

Сугтаа мүнөө хүхилдэе!!!

Тиигээд лэ саашадаа шүлэгхэнүүд, хошон зугаа үгэнүүд, хараалайшье дуунууд зэдэлэн,   убайгүйшье хүнэй эшэшхөөр дуунууд  дэлгэгдэжэ, архихан балгаһан зон дуулалдажа эхилнэ.

«Тоһотойшье-нюсэгэншье жэл,

Нюсэгэншье, люли, нюсэгэншье.

Басагаднай үлөө, наһанииншье

Наһанииншье, люли, наһанииншье.

Тоһолиг — эдимэр,

Эдимэр, люли, эдимэр —

Басагад үлөө үни заяанай,

Үни заяанай, люли, үни заяанай.

Тоһолин, энэ би ерэбэб,

Энэ би ерэбэб, люли, энэ би ерэбэб.

Мяха эдилгэ дүүрөө, яажашье хүрэнэгүйб

Ой, яажашье хүрэнэгүйб, люли, яажашье хүрэнэгүйб.

Тоһолиг туламханһаа,

Ой, туламханһаа, люли, туламханһаа,

Хүрьгэеэ хадам эжы нюдараа,

Нюдараа, люли, нюдараа» — гээд бүгэдэ хүхюугээр дуулажа, хатаржа ябаад, бэеэ дулаасуулан, тосхон соогуур ябаба.

Осьмушин нүхэд шог зугаатай наадаяа эхилбэ. Юрэдөө арба арбан табаар хубааржа, гурбан бүлэг болодог һэн. Нэгэ бүлэгынь тосхоной хойто талада акробатика харуулха, хоёрдохинь нүгөө захадань мэшээг баряад  колядовалдаг һэн, харин гурбадахи бүлэгынь хооһон гэрнүүд соогуур ябаад, харууһагүй зөөри зөөшэ суглуулха.

Осьмуша зүжэг табигшадтай үлэхэ байгаа. Тоһоной һайндэрэй гол нюур һолоомон айбала. Гол герой Петрушка,  һүүлэй һүүлдэ, һолоомон хүүхэлдэйе абаад, тэрээндэ эшхэбтэр үйлэ хэжэ, эшхэбтэр аягүй шүлэгүүдые уншаба. Арад зон аягүйрхэбэшье, юундэб даа шагнаад, хэншье ошоногүй, зүжэг табигшадые болигоногүй, зогсоод лэ, тэдэнэй ааша харажал байбад. Тэрэ үедэ  Осьмуша һанаа амараар, бүһэдэ үлгөөтэй мүнгэнэй сүүмхэнүүдые таһалжа ябаба.

Һалхигүй ехэ номгон байгаа.Уулын саана оршодог тосхон гү, али мүшэд тэрэ үдэшэлэн ялагараар  тогтоо гү, угаа аятайхан үдэшэ байгаа. Хүйтэн бэшэ, хасар шэмэрюун хүйтэн хайраагүй, хүнгэн саһахан аргаахан унажал байгаа. Хүн зон Осмушкинай баандын наада дэлгэжэ байһан ганса газарта сугларнагүй, мүн хаа хааанагүй сэгнэнэ. Саһан тэргээр һолжороон, хүхэ энеэдэн эндэшье тэндэшье зэдэлнэ. Осьмуша  тааруу дэгэл үмдэһэн һамганай тулам отолжо абаад, нүгөөдэ хүндэ дүтэлжэ ябатараа, юундэб даа эрьелдээд, харгы харахадань —нэгэ эсэгэ тэргэ дээрэ өөрынгөө гурбан хүүгэдые шэрэжэ ябаба.

Гэнтэ тэрэниие аягүй ехэ жүтөөрхэлэй долгин хушажархиба. «Энэ хүн өөрынгөө хүүгэдые сохидоггүй ёһотой… — гэжэ бодом сасуугаа, гэнтэ сэдьхэл руунь һэжэг түрэбэ, — яагаад сохихогүйб? Бултаниие сохидог! Энэшьеш олон зоной дунда тэбэреэд, харин гэртээ… хэн тэрэниие мэдэхэб…?» Гомдол хододоо өөрыгөө харадаг, үшөө дээрэһээнь гурбан хайрсаг дабһалан нэмэжэ, хэзээдэшье болоогүй юумэ нэмэхэ бшуу. Тэрэ дахин өөрынгөө эсэгэеэ һанаба, ходол һогтуу, муухай үгэнүүдээр багашуулаа бадашаха, дунда болон томошуулаа үхэн алдатар сохихо, иимэ бодолнуудһаа Осьмуша уршыба.

Тэрэ дахин эрид гараараа хамараа аршаад, бүгэдэндэ уураа хүрэбэ — энээхэн һайн абари зантай үбгэндэ, тэрэнэй талаан тудаһан…  Нэгэ үгөөр хэлэбэл, бүхы дэлхэйдэ уур сухалаа хүрэшэбэ. Өөрынгөө уйдхар гашуудал сохин унагааха хүсэлтэй, тэрэ эрьелдэшэбэ, сэбэрлэгдээгүй улаараа тоһон мүльһэ тоншожо, тосхон руу орожо ябаһан бусадтаяа хадхуур үгэнүүдтэй шог дуунуудые дуулажа эхилбэ:

Харана гүт, ямар олон зон сугларааб,

Манай наадан эгээл сагтаа тааруу!

Бэрхэнүүд та даа!

Хүхилдэжэ шаданат!

Пеэшэн дээрэ һуужа шаданагүйт!

Эдир залуушуул, хүхюу басагад,

Наадаяа үргэлжэлүүлэгты,

Дуугаа дуулагты!

Хүн зон хүл хөөрсэгэнөөн, түлхисэлдэнэ, тосхоной дунда яармаг боложо байба. Мүльһэн саахарнууд, амитадай арһан, һамарнууд, бүд самсанууд, зүгын тоһон, өөхэн, хатааһан жэмэсүүд, пивэ, брага,  медовуха наймаалагдана, арад зон хашхаралдана, хүн бүхэн шог дуунуудта дуратай ха юм:

— Эрьеэр ябажа,  торожо унабаб,

Загаһаар дүүрээн нүхэ руу унабаб! — гээд хоолойгоор дүүрэн наймааша эхэнэр хашхарба, хүн зон хүхилдэн, дууень тодожо абана:

— Би хоёр һайхасаантайб, тэдэ эрэмдэгүүд,

Нэгыень бооһон эдижэрхеэ, нүгөөдыень хюурһан, — Ох — ох — ох….

Шал һогтуу хоёр эрэшүүл эрэ тахяанууд мэтээр бэе бэеэ эрьелдэн, һүрхэйтэлдээд, үһэрилдэжэ эхилбэ. Одоо наншалдаа хүлеэһэн хүн зон хажуугаарынь сугларба. Эдэ хоёрнууд бэеэр томонуудшье һаа, хүл дээрэ тогтожо яданхай, бэе бэеынгээ  захануудта аһалданхай, татасалдана. Скоморохууд иимэ үйлэ хаража эрэшүүлые  бүри гасаалжа, хэндэншье хабаатайень мэдэхын аргагүй элдэб хэлэ аманай үгэнүүдые хашхарна. Тэдэ үгэнүүдһээнь хоёр эрэшүүл улам уурлалдажа байһаар, хүн зоной һэшхэрээн доро, наншалдаан эхилшэбэ.

Скоморохнууд һанаагаа амарангүй, улам шангаар шууялдажал, дабһа хаяжал байба. Эрэшүүлэй нюдаргануудта дүтэ һүрэжэ, заримашуул скоморохнуудһаа боргооһодһоо хашарһан мэтээр даллажа, бэе бэеэ дайража эхилбэ. Осьмуша энэ боложо байһан үзэгдэл абяагүй хаража байтараа, гэнтэ һэриһэн мэтэ,  зон руу ороод, мүнгэеэ оложол эхилбэ.

Һүүлэй үдэрнүүдтэ тэрэ өөрөө өөрынхи бэшэ шэнги болоо.  Скоморохууд Тоһоной һайндэр тэмдэглэжэл, архидажал, архидажал байгаа. Осьмуша  хүхиһэншье хэбэртэй — һайндэр хэбэртэй,  теэд баясахань ямар бэ ондоо, хулгайгдаһан мэтэ, өөрын бэшэ. Хренһээ муу, редькэһээ амтатай бэшэ. Архидажал байгаа, нүхэдтэеэ һайндэрлэнэл хэбэртэй, теэд толгойдонь шэнэ һонин бодолнууд ерэжэл байгаа, анхан тэдэ бодолнууд тэрэниие тойроод гарадаг һэн, мүнөө мүрдэжэ дахажал байна. Толгой руунь тэрэнэй хүсэл һанаагүйгөөр ороно, ямар бэ хүхюу бэшэ, дүнгеэшэг тэрэ болошоод, хэды дахин нааданай үедэ бэеэ мэдүүлжэрхин алдаа.

Осьмуша эдэ үдэрнүүдтэ  бүхы юумэн юунэй түлөө байдаг юм бэ, гэжэ бодомжолно…. Хэрбэеэ дэлхэй дүүрэн иимэ олон хорото ябадал  багтажа ядажа байхадань, бүхы зоной болон өөрыншье ажаһуудал хооһон болоно. Бүхы һайн, сэбэр юумэн хуу бузарлагдаа, Эсэгэнь тэрэниие болон бүхы бүлэеэ сохидог байгаа. Бүлэг хүйхэрнүүд эрэшүүлые наншана. Үхэтэрынь сохино. Өөрөөшье Осьмуша  тиимэшэг даа, ажаһуудалаа буруугаар ябуулаа, мүнөө тэрэнээ мэдэржэ байна. Ажаһуудалдаа өөрыгөө алдажархинхай, сэдьхэлынь хооһоршоо, юунэй түлөө энэ юртэмсэдэ ажаамидарнаб, өөртөөшье, хүн зондошье туһагүй. Хүн зониие дээрмэдэнэ, харин һэшхэлынь һэрижэ эхилээ, зобоно баарһан, ухаан соогоо өөрынгөө нүгэлнүүдые буйлуулна, зэмээ мэдэрнэ. Хутагаар хүнэй хүзүүшье отолжошье аргатай һэн. Балшар бага наһанһаа эдир наһан руугаа орохо үедөө дошхон хэрзэгы болоо бшуу, теэд үнэн зүрхэнһөө хүн зонтой дошхон зэрлиг ябадал гаргажа шаданагүй. Нэгэ һэжэг, үшөө һэжэг, бүхы бэе руунь зүүн мэтээр хадхан орожо, хэрэгтэй газарнуудые оложо, наранай элшын эршэтэйгээр сая харгынууд тэндэһээнь сасаран, Осьмушкин ой ухаанай эгээл тэгэн дундань хүрэһэн мэтэ.Тэрэнэй хутагаар хадхаһан эрэ хүниие үлүү зоболонһоо абараа болоно, юуб гэхэдэ, тэрэнэй “нүхэд” тэрэнэй тархи  хаха сохёо бшуу…

Осьмуша үшөө саашань, үшөө ехээр өөрыгөө энэ ажаһуудалдаа төөриһэнөө мэдэрхэдээ, сэдьхэлынь хооһоор дүүрэжэ, тэрэ хооһон соонь архидаан, хулгай, наншалдаан, үглөөдэрынь һэрихэдээ эшэһэн байдал гээд харагдана.  Тиигээд үдэртөөшье, һүниндөөшье тэрээнһээ ямаршье абарал олдоногүй. Гансал сэдьхэлдэнь муухай, аягүй байдал…

— Хүшэр, — гэжэ тэрэ өөртөө шангаар хэлэдэг һэн, улаан шарахан, зүдэрүүхэн Осьмуша.

Өөрынгөө ажаһуудал юунэй түлөөб гэжэ тэрэ гансал мэдэдэг һаань.  Тэрэ хүхюу зоной юунэй түлөөб гэһэн харюу бэшэ, бодото үнэн дээрээ «юуштэб». Хүхюу зоной хэлэһэн «юу хэхэб» бэшэ. Харин бодото үнэн дээрэ «яагаад». Хүхюу зонуудай ухаалдиһаар бэшэ, тэдэнэр багахан басагадай хормой руу орожо, хадамтай һамгадай гуя шабхадахадаа,  юумэ ухаалдяа гү?

Зайгуул ажабайдалынь гэгээрэлгүйгөөр үзэгдэнэ, тэрээнһээ туһашье, хэрэгшье үгы. Дампагар уралтай, бүдэнтэй, сиилэгэр сагаан, үнгэ зүһэгүй нюдэтэй тэрэниие ямар басаган һайн дураараа харахаб даа?

Эдирхэн байхадаа, туранхай Осьмуша хүнгэн шуран һааб даа,  зон соогуур түрисэлдэн, өөрынгөө хэрэг һайн хэдэг һэн. Теэд мүнөө бэеэ хүсэжэ, мүр үргэн болоходоо, эхэнэрнүүдтэ һанаархадаг болоо.

Өөрынгөө хүхюу абари зангаараа олон эхэнэрнүүдые үзөө. Айлшадые угтаха дуратай эхэнэрнүүд олдоод лэ байха. Тосхондошье, харгыдашье эрэшүүлдэ дуратай эхэнэрнүүд заатагүй байха.

Зун болоходонь скоморохнууд ой соо, тала нугада байрлаад, брага уужа, эдеэ хоол дэлгэхэдэнь, эхэнэрнүүд өөһэдөө ерэдэг һэн, Осьмуша анхан тэрээнһээ жэрхэдэггүй һэн. Энэ хэрэгтэ угаа дуратай болоо һэн.

Юун бэ даа, мүнөө тэрэ досоо таһаршаһань шэнги болоо, һүүлшын долоон хоног тэрэниие юуншье баясуулнагүй, басагадшье баһал энеэдэтэй зүжэг табигдажа байхадань, тэрэ өөрынгөө хэрэг дүүргээд, өөһэдынхидтөө ошоод, тосхоной үүдэндэ тэдэнь тулам баринхай хүлеэжэ байдаг, тэрэ тулам руунь олоһон олзоёо һэжэрэн адхаад, тосхон руу ошохо гэжэ шиидэбэ. Тэрээ руу,  хаана эрэшүүл гэртээ үгыб, зүгөөр мүнгэниинь байжа болохо.

Шэнэхэн хулуугдаһан сабхи доронь саһан аргаахан һаршаганана,  Осьмуша гэшхэжэл ябана, юундэб даа зүрхэндэнь угаа хүшэр, амар заяагүй, ямар бэ даа муу юумэ уридшалан  тааһан мэтэ. Эдэ бодолнуудые өөрынгөө ухаанһаа холо гэгшын хаяад,  хэншье томошуул үгы гэжэ хэлсэгдэһэн, түрүүшын гэртэ оробо.

Үүдэн ехээр нээхэдэнь, пеэшэн дээрэ ганса самсатай басагахан байба. Оройдоол  15 наһатайхан гэжэ тухайлхаар.

Басаган аймхайгаар Осьмушка руу хараба, хари хүнэй харасаһаа далтиран, хүнжэлөө бэе тээшээ татаба. Һайхан гээшэнь аргагүй, тэрэниие һайхашаан байтараар, хутагаяа алдажархин алдаба. Хара үһэнүүдынь утаар матаргай хүрэтэр долгитон һанжана, һаруул хүхэ нюдэнүүдынь томо гээшэн, нидхэнүүдынь зуражашхиһан мэтэ, харин нюурынь үшөөл хүүгэдхэн зандаа. Нариихан, туранхайхан, урдань нюсэгэн  хүлөө пеэшэнһээ һанжуулан һууна, хүхэнэйнь тобшохонууд самсын саанаһаа эли тодоор үзэгдэнэ. Хүзүүндэнь модон хэрээһэн зүүгдэнхэй. Осьмуша шүлһэеэ залгяад, юушье хэлэжэ шадабагүй.

— Намайе бү алыт даа, гуйнаб! — гээд арай дуулдахаар аймхай хоолойгоор басаган шэбэнэбэ. Гэнтэ газаань хашхаралдаан дуулдажа, хүл хөөрсэгэнөөн болошобо. Осмушка сонхоор шагаахадань, өөһэдэнхинь болон аса бариһан эрэшүүл обооролдоно. Тиимэ юумэн ходол болодог— талаан мухардажа, элүүр эрэшүүл хүхюу зонууд хахад тосхониие дээрмэдээ гэжэ мэдэжэрхибэл, ехэ наншалдаан болодог. Скоморохнууд хурдан хүлтэй, хүсэтэйнүүд, түргэн гүйдэг сабхи үмдэһэн мэтэ, дары түргэн тэрьелдэг, улануудынь лэ яларжа байдаг хойноһоонь.

Тулам баряад зогсоошодынь, түргэн ухаалдижа, түргэн тэрьелдэг, харин хүсэтэйшүүлынь үлэжэ, таһа наншалдаад, бусадаа хүсэдэг.

Скоморохнуудыешни таһа сохихо ушар болодог һэн, теэд Осьмушкын ябаан со тиимэ юумэн ушараагүй. Өөрөө түргэн гүйдэг, мүн нүхэдыншье угаа шуранууд һэн.

Эрэшүүлэй наншалдаан мүнөө хорёоһоо дүтэ болоно гэжэ тэрэ ойлгобо. Хүдөөгэй эрэшүүл булта шахуу һогтуунууд, тиимэһээ скоморохнууд дары түргэн тэдэниие диилэбэ.

Осьмуша энэ үзэгдэл гэрэй багахан шагаабариһаа харана. Ондоо ушарта һаань, тэрэ түргэн түйжэ, басагаханиие мүр дээрээ ашаад, хашаагай саана дары түргэн тэрьелшэхэ байгаа. Тиигэхынгөө орондо, нүхэдэйнгөө гэр руу  дүтэлжэ ябахыень хараад, басаганда хашхарба:

— Пеэшэн  дээрэ түргэн гараад, бэеэ хуша! Бү амила! Алаха шамайе!

Басаган түргэн пеэшэн дээрээ гараад, абяагүй байба. Хара һахалта орожо ерэбэ.Тэрэ угаа һамгаша хүн. Хүсэ шадалтай, хэдэн басагадтай нэгэ доро һамаардаг һэн. Юугээрээб даа тэрэ Осьмушкын абада адли. Тиимэһээ тэрэ хара һахалтада дурагүй һэн, айгаашьегүй һаа, ехэ дүтэлдэггүй, хажуугаарынь ябадаг һэн.

— Эндэшни хүн үгы гү?! — гэжэ һахалта бүдүүн хоолойгоор асууба.

— Хэншье үгы! — гэжэ Осьмуша харюусаба.

— Ши эндэ юу хэнэбши? Пеэшэнһээ дулаасана гүш? — гэжэ һахалта һэжэглэн хэлэбэ.

— Погреб руунь орооб, магад тэндэ юумэн байна, теэд юуншье үгы. Абаха юумэн үгы, ябая эндэһээ, — гээд Осьмуша үүдэн тээшэ алхалба.

— Тиимэ, үнэхөөрөөшье, абаха юумэн үгы… — гэжэ һахалта зүбшөөгөөд, хооһон гэр соогуур нюдөөрөө нэгжэн харюусаба.

Тэдэнэй газаа гарахада, хүхюу хүйхэрнүүд хүдөөгэй эрэшүүлые дууһан сохинхой, тэдэниинь амиды һаа, бодохошье шадалгүй, хүйтэн газар дээрэ хэбтэбэд.  Тэнгэриһээ томо абаахай саһан сагаан батаганууд мэтээр унажа, харлаһан шорой болон сохюулһан эрэнүүдые хушана. Эхэнэрнүүд үбгэдтөө дүтэлхэеэ айжа, хоргодобод.

Осьмушин зүрхэндэ томо гэгшын шулуу һууриһаа хүдэлгэхын аргагүй байһандал хүшэр. Юундэ — тэрэ өөрөө ойлгоногүй, басагые тэрэ носоогүй, бултанһаа абараа, хоргодуулаа. Үгы болон, тэрэ һахалта бажуубал, дары түргэн эдлэжэ, бусадтаа дамжуулаад, одоо басаган тэрэниие тэсэнгүй хосорхо байгаа. Энэ муухай үзэгдэлһөө Осьмушка абараа. Теэд юундэ сэдьхэлдэнь иимэ хүшэр хүндүүхэй гээшэб?

Иимэ бодолнуудтай, барагар шэг шарайтай тэрэ бүлэгэйнгээ эгээл хойно, хара сабхиингаа хоншоор шэртэн, арай гэжэ гэшхэлнэ. Скоморох нүхэрнүүд тосхонһоо холо ошоходоо, олоһон олзоёо дүтын трактир руу орожо, түргэн һалгажа эхилхэеэ һанана, теэд тэдэндэ үшөө арбаад модо гэшхэлхэ  хэрэгтэй.

***

Забхай зугааһаа эсэшэнхэй,

Хэрэггүй юумэнһөө ама хүрэжэ,

Өөдэгүйгөө мэдэржэ

Харгын эдеэнэй газар руу орожо

Ногоон эдеэн шанагдаһан байбал,

Үгы даа — тэрэл шалгагдаһан,

Шалгагдаһанай хэтын шэрэгшэ,

Болзортоо хадагалаатай эдеэшүүлһэн зүйл.

«Минии урдын үдэрнүүд

Байһан шэгтээ ашаг шэмэдээ үлэһэй даа.

Минии үдэр арюун сэбэр байг лэ даа,

Шүүдэр мэтэ,

Тэнгэридэ үглөөнһөө ялардаг».

( Иеромонах Феодосиин маанинуудһаа).

Скоморох бүхэн дээрмэшэд бэшэ байгаа. Харин иимэ хүйхэршүүд олон лэ байгаа. Юрын хүхюушүүл заримдаа таба арбаараа тосхон соо байрладаг һэн. Мүн зайжашье ябадагууд байгаа. Бүлэг соогоо зариман һамгатайшье һэн, тээдэниинь хүн зониие хүхеэдэг һэн— дуугаар, зугаа дуугаар, жороо үгэнүүдээр зайгуул олон хүхюушүүл тэрэс шажанай заншалта наадануудые, нюуса хэлсээнүүдые бэлдэдэг һэн, аргалжа шадаха, үхибүүдэй үбшэн нюуса хэлһээгээр эдэгээдэг һэн.  Тэрэнэй түлөө мүнгэ абадаггүй, табаг хааша, ямар нэгэ эдеэ, хубсаһа болон һүниндөө хонолго эрихэ.

Скоморохуудта арад зон дуратай һэн, тэдээндэ найдадаг, гэртээ хонуулдаг, эдеэлүүлдэг, уһалдаг һэн. Энэ анхан сагта. Осьмушын дайралдажа холбоорилдоһон бүлэг шэнги хүйхэрнүүдэй бии болоһон сагһаа хүн зон соо һураг суу бии боложо, хүхюу зондо үнэншэхэеэ болижо эхилээ, гэбэшье зарим зон үнэншэдэг лэ һэн.

Тиигээд лэ скоморошиин  улад тосхонһоо тосхон руу ябажа, үлэ хоол оложол ябаа. Хүхюу байдалдань  олоһон зөөринь хүрэдэг һэн. Оруулһан газартань — дуулаха, хатарха, оруулаагүйһаань — тэндэһээ саашаа арилха. Һүүлэй жэлнүүдтэ хүхюу зонуудые  сэрэгшэд намнажа эхилээ. Ганса нэгээрынь гү, али бүхы бүлэгые барижа эхилээ. Эд зөөрииень буталха, тэнэгшэдые сохихошье һэн. Тосхондо ажаһуугшадые дайлахагүй, харин тэнэжэ ябагшадтал тон ехээр хүртэхэ. Осьмушын бүлэгые сагдаанар нэгэшье барижа үзөөгүй. Тэдэнэр ямар газар руу хамараа шиихажа болохогүй гэжэ үнэрдэжэ мэдэһэн шэнгеэр, томо хото, һуурингуудые тойрон гараад, багахан тосхонууд ябажа, мүр сараагаа арилгажа ябадаг һэн.

Тиигэжэ тэдэ зошод буудал руу хүрэжэ ержбэ. Архи ууһаар тэдэ дулаасажа эхилбэ. Садатараа хүхилдэжэ, бултадаа һогтошобод. Трактирщигые тэдэ һайн мэдэхэ, ехэ мүнгэ түлэдэг байгаа, тиимэһээнь тэдэниие иишэнь дуратайгаар оруулдаг һэн.

— Таанар эндэ болгоомжотой байгты. Һаянай князяй хүнүүд энээ руу ябадаг болонхой. Бү удаарагты эндэ. Үглөөгүүр, үүрээр, хоолоод лэ, сугларагты… — гэжэ Богдан хэлэбэ.

Тиигээд лэ тэдэ сугларба.

Гэхэ зуура, үдэшэндөө Осьмуша  оёргүй ехэ гунигта абтаба. Эдеэлхэ, уухашье хүсэлгүй болоод лэ, хүхюу нүхэдэйнгөө һогтуу нюурнуудые харажал һуугаа. Энэ болотороо, эдэ ямар муухай этэгээдүүд гээшэб, гэжэ ойлгодоггүй, мэдэрдэгшьегүй байгаа. «Яагаад бидэние тосхон руу оруулна гээшэб? Үнэхөөрөө хүн зон һохорнууд гээшэ гү? —  гэжэ юушье тэрэ ойлгожо ядана. Уб улаан, өөхэ тоһонһоо бисалжа байһан нюурнууд, һарюу аашатай, худал хуурмаг хүхэ энеэдэ хараад, тэрэ гэнтэ эндэ һаяхан хүдөөгэй эрэшүүлые сохижо байһанаа һанажархиба.  Гэнтэ тэрэнэй ой гутаба, халуун баня соо байһан мэтэ үжэхөөр халуун соо тэсэжэ ядамаар муухай үнэр тэрэниие бажууһан мэтэ болоходонь, тэрэ гүйжэ газаа гараба, теэд тэндэшье  бэень һайжарбагүй.

Һүниндөө хүйтэржэ, саһан сасархаяа болибо, огторгойдо һара шагааба. Һарын толондо Осьмушын досооһоо эдеэн бөөлжэһөөр гарана бэшэ, харин шуһаар адхаржа байһандал үзэгдэбэ. Тиигэжэ тэрэ мэдээгээ алдажа. Ондоо бэшэ юумэ харабашьегүй. Шара улаан скоморохые трактирщик һэрюулжэ байба. Һэгээ ороходоо, тэрэ  хоёр һандали ниилүүлжэ хадаһан модон орон дээрэ. Халуун дахаар хушаатай хэбтэжэ байба. Тиимэ халууншье бэшэ аад, Осьмуша  шал хүлэржэнхэй. Хүлһэн хатажа, тэрэ дааража эхилбэ. Дулаасахааяа тэрэ һанабашье, бодохо гэхэдээ, хажуу тээшээшье эрьелдэхэ хаба шадал байбагүй.

— Бари даа, энээниие уу, — гээд аягатай архи трактирщик һарбайба. — гурбадахи үдэрөө унтажа байна ха юм ши.

— Бэшэн хаанаб? — Осьмуша шэбэшэнэ.

— Үни ябаа. Князяй хүнүү. Ши эндэ удаан байха аргагүйш. Үнэхөөрөө лама санаартанай ерэхэдэ, шамайе тушаахаб.

— Лама санаартан… зай, —  гээд юушье ойлгожо ядажа байһан, Осьмуша дахин толгойгоо һандали дээрэ табяад унташаба.

Осьмуша унташоо, тиигээд һонин зүүдэнүүдые үзэбэ. Томо гэгшын тосхониие дээрмэдээ хэбэртэй, тосхон шатана, бүхы зон хашхаралдана, скоморохнууд шатажа байһан гэрэй сонхоор һүрэжэ гаранад, обоо зөөри зөөшэ хулуунхай.

Хэн бэ даа тэрээндэ хашхарна: «Осьмуша, бү гонзойжо зогсо! Сонхо руу оро! Өөрынхиеэ аба! Бү эшэ!» — «Теэд тэндэ шатана ха юм!» — гэжэ тэрэ гайхаба. «Үнэһэнһөө сааша шатахагүйш!» — гэжэ тэрээндэ хара һахалта харюусаба.

Осьмуша ехээр айжа, һүрөөд сонхоор орошобо. Урсахан гэр соо хооһон, бүхы юумэн дүрэжэ байна, бурхан доро тэрэ басагахан үбдэг дээрээ һуугаад, бархирна, тэрэл үнөөхи басагахан.

— Ошоё намтай. Ши харанагүй гүш, гэртнай шатаа ха юм! — гэжэ  басага Осьмуша дуудаба.

— Маани уншаһан хүн абарагдаха. Намтай һуу,  — гээд басаган хэлээд, маанияа үргэлжэлүүлбэ.

Тэрэ эрьелдээд харахадань, Гэрэй оройн модон шатажа, доошоо унажа байба.

— Бидэ дүрэхэмнай?! — гэжэ Осьмуша хашхарба.

Харин басаган һууриһаашье хүдэлгэнгүй, үргэлжэлүүлбэ:

— Бүхы юумэн шатаха, бүгэдэ абарагдажа шадахагүй.

Осьмуша мэгдэшэбэ, тэрэ басагые абархаяа һанана, теэд хүйһэ руунь нэгэ ехэ айлга һунжаад, шатаажа, досоохииень хайлуулһан туулган мэтээр хордохоон шатаана. Басаган бүдэй таһархайнуудаар гүрэһэн дэбдир дээрэ һууһан зандаа, маанияа уншана. Тойроод бүхы юумэн хара утаанда абтагданхай, ганса басагаханиие тойроод утаан орёолдоногүй. Үдхэн хара үһэниинь  басаганай матаргай хүрэтэр һанжанхай, сагаан самсаниинь энэ хара утаан соо яларжа байһан  толбо мэтээр үзэгдэнэ.

Аргагүй ехэ халуун боложо, Осьмуша халуун пеэшэн соо байһандал мэдэрбэ. Тэрэ эрьелдээд, саанаа гал дүлэндэ абтагдаагүй сонхо харажархиба, тиигээд тиишээ тэрьелэн гараха гэжэ  бодобо. Басаган эрьелдээд, тэрээн руу хайрлангяар хараба, томо сэнхир хүхэ нюдэдынь нулимсаар дүүрэжэ, тэдэнь хасараарынь гоожожо, самса дээрэ томо дуһалнуудаар унажа байба. Осьмуша агшан зуура залд гээд, гэнтэ хайлаһан түмэр ууһандал, гэдэһэн руугаа шатаһандал мэдэрбэ. Тиигээд дахин һэришэхэдээ, шал норшонхой, дэбдирынь нэбтэ норошоһон байба.

Һэреэд лэ тэрэ уйдхартайгаар бархиршаба, эреэн миисгэй орон дээрэнь һүрэжэ, тэрэниие хайрлаһан мэтээр мааража эхилбэ: намайе эльбэ, номгорыш даа, үбшэнөө дулаасуула гэһэн мэтээр няалдаба. Осьмуша өөрынгөө уйлаанһаа амилжа ядаба. Һугшаржа байгаад, бархирна, агаар һорожо байһан загаһан мэтэ, амилбашье, сээжээр дүүрэн амилжа ядана. Арай гэжэ гэдэһэн дээрээ эрьелдээд, шанга үбшэндэ сохюулан, үшөө ехээр айшаба, харин миисгэй урдахи һабарнуудаа тэрэнэй нюрган дээрэ табижа, һабархануудаа хурсадхажа байһандал маажажа, юуб даа шэбшэжэ байһандал, мааражал, мааражал байба. Осьмушин хүйһэн дороһоо бажуугдажа,  тэрэ бүхы бэеэрээ монсогойршобо, хүлнүүдээ сээжэ руугаа татажа асараад, аргаахан улижа, һолоомон дэбдир руу хамараараа шургашаба.

— Мүнөөдэр шинии хойноһоо ерэхэ. Би аргалжа шадахагүйб, — гэжэ уруу дуруугаар гэрэй эзэн хэлэбэ.

Тэрэ үнэн болобо. Нэгэ хэды сагаа үнгэрһэн хойно санаартан бии болобо. Киево-Печерский хамтын байрын һүмэ руу тэдэ гэшхэлбэд.Тэрэ сагта олон залуушуул ламанар болодог һэн. Баян айлай хүбүүдшье тэрээ руу ородог һэн, эндэ ганса боро ажаһуудалай бэрхэшээлһээ ухаан сэдьхэлэй байра бэдэрхэ бэшэ, харин санаартан болоходо һайшаалтай байгаа, тэндэ латынь, греческэ хэлэ шудалха, эмшэлжэ һураха, бурха зураха. Һүмэ соо байдал эрилтэтэйшье һаа, һонирхолтой байгаа.

Дасангай эзэлүүри ехэ томо байгаа, санаартанай байра үргэнүүд, ламанар һуралсалдаа, маани уншалгадаа, сад, таряалан дээрэ, зүгын байрануудта ажал хэжэ, бүхы сагаа үнгэргэдэг һэн.

Санаартанай трактир ерэхэдэ, Осьмуша мэдээгүй байгаа.

— Юун болооб энээнтэй? — гэжэ нэгэ лама асууба.

— Ойн гутаа, бөөлжөө, хамарһаань шуһан гараа. Бүхы досоохиео нёлбожо хаяһан мэтэ. Хумхаа халууржа, гурбан үдэр мэдээгүй тэршэлжэ хэбтээ. Һүүлдэнь һэгээ орожо, уһа уугаад, мүнөө болотороо унтажал байна. Би бүхы шадаха юумэеэ хээб, мүнөө яаха бииб? Би эхэнь бэшэ ха юм бииб!

— Ай, бурхаан, үршөө! Аршалан хамгаала! — гэжэ инок шэбэнэбэ.

— Хэн гэжэ нэрэтэйб? Хаана, ямар нютагай юм? — гэжэ нүгөөдэнь асууба.

— Осьмушка гэжэ нэрэтэй. Киев шадар түрэһэн хадаа. Зайгуул зонтой тэнэжэ ябаһаар, үбдэшөө. Таанар энээниие абыт даа, намда эндэ хэрэггүйл даа. Би аргалжашье шадахагүйб.  Эндэ гэнтэ үхэшөөһаань, би таанарай ёһо гуримаар хүдөөлүүлжэшье шадахагүйб.

— Абахабди-абахабди… — гэжэ санаартан найдуулба. — Аргалхабди.

Осьмушые түмэр гангаһан шарга руу хээд, һангигар үртэһөөр хүлыень хушаад, өөһэдөө тэрэнээ шэрээд, дасан руу шэглэбэд. Энэ үедэ Осьмушын зүүдэндэ пеэшэн дээрэ хоргодоод байһан басагахан харагдана.

Мүнөө ямаршье шатажа байһан гэршье үгы. Зун байгаа, бүхы юумэн ногоогоор сэсэглэнхэй. Басаган  томо гэрэй богоһо дээрэ һууна. Гэрэйн саана ой модон. Үглөөнэй наранда толорһон тэрэл самсатаяа. Осьмуша тэрээндэ дүтэлнэ, басаган нюдэеэ тэрээн руу бодхооно, энеэбхилэн, зөөлэнөөр хэлэнэ:

— Зай, Осьмуша, харана гүш? Ши абарагдахагүбди, шатахамнай, гэжэ  айгаа һэнши.

— Зүб даа. Эндэ ямар гоё гээшэб. Аргаахан, даруухан…

— Тиимэ, гоё даа, — басаган энеэбхилнэ.

— Ши хаанаһаа минии нэрэ мэдхэбши?

— Би бүхы юумэ мэдэхэб, — гэжэ басаган энеэбхилнэ.

— Ши хэн гэжэ нэрэтэйбши? Тэрэ манай бандидуудай добтолходо, һураха гэжэ байтараа, үрдеэгүйб.

— Мария гэжэ нэрэтэйб.

— Гоё нэрэтэйш. Манайхин булта хаанаб? Хүхюу зонууд? Ябаа гү?

— Ябаа, ябаа. Танай харгынууд таһараа.

— Ши яагаад шатажа байһан гэрһээ гаража шадаабши?

— Ахайнарни  үрдеэ, хоёр ахайнарни, минии хамгаалагшад.

— Би яагаа бииб? Үхөө гүб?

— Үгыб даа, ши яанаш! Шамда үшөө эртэ. Үри шэришни олон болоо. Нүгэлөө арюудхаха хэрэгтэй.

— Ямар үри шэри?

— Аймшагтай нүгэл ши хээш, тиимэһээ, үбдөөш, гэмээ мэдэрхэ, арилгаха үшөө саг бии.  Оёоргүй нүхэн руу сэдьхэлээ унагаахагүй абарха.

— Юундэ бэшэн үбдэшөөгүйбэ?! Алууршад, тамалагшад! Хүсэрхэгшэ!  Би яагаа бииб — тэдээнһээ муугүб?!

— Муу бэшэ, муу бэшэ. Тэдэнэй саг ерээдүй. Үбэл намарһаа урид эхилдэггүй ха юм даа. Ши өөрынгөө нүгэлнүүдые һана. Энхэ элүүр болохош даа,— гээд дахин энеэбхилэн, энхэргэнээр хараба, удаань холы руу шэртэбэ, Осьмушиин саанаһаа юуб даа хаража байһан мэтэ.

Осьмуша эрьелдэн, хараба: таряалан дүүрэн түүдэгүүд аһана. Түүдэг бүхэн боро утаа өөдэнь гаргана, харин нэгэл түүдэгһөө гэрэлтэй һиирэгэр утаан өөдөө бодожо, арай харагдахаар һолонгоор татажа байба… гоё гэгшын даа.

— Мария, ши иимэ сэбэрхэн… — гээд Осьмуша басаган руу дахин эрьелдэбэ.

Мэдээ ороходоо, тэрэ ламанарай байра соо байгаа. Сонхо дээрэ домбо зогсоно. Углууда хэрээһэн. Бэшэ ондоо юуншье үгы. Үбдэг дээрээ 15-тайхан инок зогсожо, маани уншажа байба.

Осьмуша  мүнөө үбшэ мэдэрбэгүй, гэбэшье, бэень үшөө һула, арай гэжэ уралаа татажа, амаа нээгээд, асууба:

— Би хаанабииб?

—  Киево-Печерскын бүһэтэй зоной һүмэ соо, —гэжэ  инок харюусаба.

— Би үхэхэ гүб?

— Үгы, үшөө аргалхабди. Хэрээһэтэй гүш?

— Үгы, хэрээһэлэгдээгүйб.

— Ши уһа уу… — инок домбоһоо аяга руу уһа аягалжа, Осьмушые уһалуулба. — Баймга үдын хоол каша эдихэш. Манай һүмын каша амтатай, зүгын тоһотой… — гээд санаартан энхэргэнээр хэлээд, Осьмушын сэдьхэл заһаба. Толгойень эльбээд, иигэжэ хэлэбэ: Ши унта. Үдын хоол болотор унта, би шамайе һэрюулхэб…

Осьмушкатай наһа үеэрээ хэншье иимээр хөөрэлдөөгүй, тэрэ залд гээд, гэнтэ эрхэлүүлэгдэһэн амитахан шэнгеэр абяагүйхэн болоод, иимэ энхэргэн үгэнүүдые сошоожорхихоо айһан мэтэ, дуугай болобо. Тэдэ үгэнүүд үбшэн гэдэһэн дээрэнь буугаад, бүхы бэерынь таража байһандал болоод, хүнгэнөөр амилжа эхилбэ. Осьмушка дахин унташаба.

Энэ удаа тэрэ жаахан байна. Эжынгээ гар дээрэ һуугаад, хургануудыень ба хүзүүндэнь үлгөөтэй модон һубһахануудые һабардана. Тэдэ таряалан дээрэ һууна, үндэр ногоонуудые долгин мэтээр һалхин хүдэлгэн үлеэнэ. Тэдээндэ эсэгэнь дүтэлбэ. Тэрэ дары тэнгэридэ хара үүлэнүүд үдхэрэн сугларжа, огторгой хаб хара боложо, нэрьешэбэ. Абаяа харан сасуугаа, Осмушка һуга харайжа бодоод, ой руу гүйшэбэ. Юундэб даа тэрээндэ абань уурлана гэжэ тэрэ мэдэрбэ.

Тэрэ унаһан модон соогуур гүйнэ, унана, бодоно, амилжа ядана, дахин гүйнэ, тиигэжэ ябатараа, гэнтэ сэб сэхэ һахалтатай мүргэлдэшэбэ. Тэрэнь нэгэ бүһэтэй хүниие шанга гэгшээр сохино, томо гэгшын нюдаргануудаараа хайра гамгүй шаана. Тэрэ эрэ хүн толгойгоо гарнуудаараа бүглэхые оролдоно, теэд орой шаданагүй.

— Энэ ши юу үйлэдэнэш?! — гэжэ Осьмуша хэлээд, һахалтаһаа тэрэ хүниие татажа абахые оролдоно.

— Шамһаа һурахагүйб. Анхан шамда хамаагүй бэлэй. Мүнөө юундэ абархаяа һэдэбэш? — гээд амяа абажа ядан, тэрэ хахир хоолойгоор хашхарба?

— Энэшни үхэхэл! —гэжэ хашхараад Осьмуша, сошонгёор энэ дороо үхэхэеэ байһыень ойлгобо.

Һахалтын хүзүүндэ аһалдажа, унагаахаяа оролдоходонь, тэрэнь нэгэ гараараа Оьмушые хажуу тээшэнь һэжэржэрхёод, тарган томо бэеэрээ бүхы бэеын даража, гарнуудыень мушхажа эхилбэ.

— Хилээмэ бидэнтэй эдеэш, маанартай унтааш, хулуулсааш, үндыгөөш, эхэнэрнүүдтэй маанадтай гүйлдөөш, мүнөө «һайн хүнүүд» руу тоологдохоо һанаа гүш?! — гэжэ һахалта шэрүүнээр асуугаад, юундэб даа шэг шарайнь эсэгэдэл адли болошобо. — Юу хараабши?

Тиигээд шанга гэгшээр толгойн хуйха руу шахаяа һэдэбэ, энэ үедэ газарта хэбтээд байһан хүн бэшэ, харин өөрын үндыһэн гэр соо, орон дээрэ түрэһэн эжынь амияа табихаяа байһандал үзэгдэбэ. Таһагай тэгэн дунда эсэгэнь зогсонхой, ташаганаса энеэнэ хэбэртэй.

— Үгы! Ши юу хэнэбши?! Ши! Хэмши ши?! — гээд Осьмуша айнгаар хашхараад, эжыдээ дүтэлхэдэнь, тэрэнь үгы болошобо. Ямар бэ даа манан татаад, түрэл зоноо ехээр һанаһандань иимэ үзэгдэлнүүд ерэнэл хаш…

— Эжы! Эжыхэмни! — гээд Осьмуша хашхаран, орон дээрэһээ һүрэжэ бодобо.

Уй хай боложо, бүхы бэеын дуһал, бүхы тэг бүхэн  досоонь бархиржа байһандал бэеэнь доһолжо байба. Нюдэнүүдынь һэлхышоод, хүзүүнэйнь һудаһад хабдашаһан байба, тэрэ удаан саг соо иимэ байдалда байгаа хаш.

Санаартанай таһагхан руу үнөөхи инок хүбүүхэн орожо ерэбэ. Осмушкын уйдхартайгаар бархиржа байхые хараад, хажуудань һууба:

— Энэ ши яабаш?! Юундэ бархирбаш?! — гээд хүбүүхэн тэрэниие  өөрынгөө үхибүүн мэтээр  тэбэрибэ. Осьмушка унтари дээрээ һуугаад, аргагүй һуладажа, абяашье гараха шадалгүй болоод, хүбүүхэнэй ээм дээрэ толгойгоо табяад лэ, самсадань гараараа таһа аһалдаад лэ, шурхирса бархиржал, бархиржал байба. Санаартан тэсэбэритэйгээр хүлеэбэ.

Нэгэ хэды һэгээ ороод, орилоон соогуураа Осьмуша дуугаржа эхилбэ:

— Хүлисыш даа намайе! Булта намайе хүлисэгты! Би гэрһээ ябааб! 7 наһатайһаа тэрьелээб! Эсэгэмнай бидэниие ябажа шадахаа болиторнай хүхэ бала болотор сохидог һэн, тиигээд лэ би тэрьелжэ ошооб. Бараниие хаяад лэ, багашуулаа, ехэшүүлээ, эжыгээ орхёод лэ, тэрьелшооб! Бултаниие хаяаб! Нохой шэнгеэр һүүлээ хабшаад лэ — үгы болооб! Эжымни яагаа юм мүнөө?! Хайрата эгэшэнэрни?! —Осьмуша шоно мэтээр улина. — Хүхюу зонуудтай холбоорилдооб! Скоморохонуудтай! Тэдэ — бандидууд! Хулгайжа һургаа! Мүнгэнэй тулам отолжо һургаа! Эшхэбтэр дуунуудые дуулааб! Бүхы тэнэг юумэ суглуулааб! Ажаһуудалай аһан муухай юумэн соо хүльбэрөөб, зуун жэл соошье тэрээнһээ бэеэ арюудхажа шадахагүйб.

Минии хажууда хүнүүдые сохидог һэн, би тэрэниие юрэ хараад байгааб! Алуур хэдэг һэн! Намда ехэ муу байгаа! Теэд тэсээб! Юушье хээгүйб! Ойлгоногүш?! Шадахагүйб, гэжэ һанадаг байгааб. Намда болохогүй! Хүсэмни хүрэхэгүй, гэжэ һанадаг байгааб! Бандаһаа тэрьелхээ һанадаг һэм, тэед юундэб даа, айдаг һэм, жэхыштэй һэн, ондоо тээшээ ошохо газар үгы байгаа, хэндэшье хэрэггүй шэнги, теэд иигээд  ажаһуужа болохогүй гэжэ ойлгоошье һаа, юушье хэжэ шадаагүйб.

Тэндэ би нүхэртэй һэмби, тэрэмни ходо хэлэдэг һэн: «Хүлеэ-хүлеэ, бүхы юумэн заһарха, зорюута юушье хэлтэгүй, ажабайдал бидэниие хэрэгтэй тээшэнь эрьюулхэ»… Би тэрээниие дууладаг һэм — ондоогоор болгохо һанаатайб, гэжэ досоогоо мэдэржэшье байгаа һаа. Бусад зоной үгэ дууладаг һэм. Бултанһаа айгаад лэ, бүгэдэнэй үгэ дууладаг һэм. Хэндэб даа муу юумэ хэжэрхигүйн тула, хүндэлэн үгэ хэлэхэеэ айдаг һэм. Өөртөөл муу юумэ хээб. Эсэгэһээ тэрьелээб — юундэ бидэниие ходол наншанабши, гэжэ асуухаяа айгааб. Би бэеэ баряагүйбэлни, тэрэшье барихагүй, тиигээд лэ үшөө муу юумэн болохо… Тэрэ һай юумэ хэжэ һураагүй, шадахашьегүй.

Тиихэдээ юун болоноб даа? — Осьмуша шурхирса бархирхаяа болёод, тархяа үргэжэ, нулимсаар дүүрэн нюдөөрөө урдань хэн бэ даа байһан мэтээр сэхэ хаража, — Өөрынгөө түлөө айгаа гээшэ гүб? Тиигээд һүүлдэнь энээнтэй хайшан гэжэ ажаһуухаб? Мүнөө яахаб? Хайшан гэжэ мүнөө ажаһуухаб? Хэндэ найдахаб? Хэниие түлхихэгүйбииб? Тиигээдшье хэн минии хажууда байхаяа һанахаб даа? — Осьмуша  самсынгаа захаһаа таһа бажуугаад, өөрыгөө бэе соогоо һуга татахаяа һанаһан мэтээр хүсэтэйгөөр, — иимэ муухай эрэмдэг намайе саазалха хэрэгтэй гү?!

Лама дуугай байгаад, шагнажал байба. Нюураа угаахыень уһа үгэбэ.

— Тэрэ нүхэршни тон зүб байгаа — ажаһуудал бидэниие хэрэгтэй тээшэнь абаашадаг. Тиигээдшье өөрөө ябаха хэрэгтэй. Маани уншажа шадахагүш?

— Үгы. Һургыш даа намайе!

Инок шангаар маани уншажа эхилбэ, Осьмуша хойноһоонь үгэ бүхэниинь дабтаба. Тэдэ хоёр харанхы болотор маани уншаба. Үдэшэлэн тээшэ Осьмуша эдеэлхэ шадалтай болобо.

Тиигэһээршье үбшэн зайлажа эхилбэ. Тон энхэ элүүр болоходонь, тэрээндэ Феодосий гэжэ нэрэ үгөөд, хэрээһэлбэ. Энэ зунай хаһа байгаа. Осьмуша тад ондоо хүн болоо, ажаһуудалай үшөө мэдэгдээгүй тала өөртөө нээгээ.

Осьмуша, мүнөө Феодосий ехэ баяртайгаар һуража эхилээ, ямаршье ажал оролдосотойгоор нягтаар дүүргэдэг болоо. Зүгын газарта, саад соо, эдеэ шанадаг газарта, ой соо гү, хаанашье байгаа һаа, бүхы юумэндэ һэшхэлтэйгээр хандадаг байгаа.  Түлеэ хахалха, пеэшэ түлихэ, эдеэ шанаха, айлшадайшье ерээ һаань, угтажа шадаха. Бүхы юумэн һонин байгаа, бултыень хүнгөөр хэдэг һэн. Ямаршье үбшэн, муу зүүдэн тэрэниие зобоохоо болибо. Заримдаа, хаанаһааб даа манатан тэрэ хуушан ажаһуудалайнь үнөөхи басаган һанаандань үзэгдэдэг һэн.Тэрэ дурсаха дурагүй ажабайдалайнь нэгэ хэһэгхэн тэрэ басаган Мария гэжэ өөрыгөө нэрлээ бэлэй. Һүмын хашаагай саана байхадаа, Осьмуша  «бүлэ»  гэжэ үгэ «гэрэй түрэлхи хана» гэжэ ойлгосо мэдэдэг болоо.

Һүмын журам шанга эрилтэтэйшье һаань, тэрээндэ бага шэнги һэн. Олон маани мэгзэм сээжэлдэжэл байбашье, шэнэ Феодосий  нэрэтэндэ үгэ бүхэндэ бүхы ухаагаа зорюулжа, үшөө һайнаар Бурханиие шудалжа, Дээдын ехэ хүсэндэ мүргэхэ хүсэлынь шангададаг һэн. Бүхы журам, масаг ёһо заншалта үдэрнүүдтэ оролдосотойгоор сахижа, ногоо эдеэд лэ, нэгэшье мяха, загаһа, һү амандаашье хэдэггүй һэн.

Осьмуша, бэеэ хүсэһэн наһандаа үзэгтэ һуража, уншажа эхилээд, Библи шудалжа, нангин үндэр наһатайшуулай бэшэһэн эрдэмтэ үгэнүүдые шэнжэлдэг болоо. Тиигэжэ уншаха ехэ дуратай болоо һэн. Үүрэй сайтар ном баряад лэ һуушадаг һэн, уншаһанһаа улам зоригжожо, маани уншалгадаа, ажал хэхэеэ дуратайгаар ябадаг, юуб гэхэдэ уншаһанһаань шэнэ хүсэн бии боложо, шэнэ эрдэм мэдэсэ нээгдэдэг болоо.  Ямар бэ даа мэдэгдээгүй ехэ татаса үгэдэ тээрэндэ байгаа. Чернецнүүдые тэрэ греческа хэлэндэ һургахынь гуйхадань, тэдэнь зүбшэлөө үгэжэ, һургажа эхилхэдэнь, тэрэнь ехэ түргөөр, ульгамаар шудалжа эхилхэдэнь, тэдэ гайхадаг һэн. Теэд энэнь саашадаа хари хэлэ шудалалгын эхин шата байгаа. Осьмуша латынь шудалаа, эмнэлгын хэрэгээр ехэтэ һонирходог болоо.  Өөрынгөө ухаан сэдьхэлэй хүгжэлтэдэ тон шухала хэрэгтэй эрдэм мэдэсэнүүдтэ эсэн сусангүй һуражал байгаа, хүнэй һүнэһэн үхэлгүй, шэнээр бэелхэдээ,  ажаһууһан урдахи ажаһуудалһаа эрдэм мэдэсэ, дүршэл абана гэжэ гэжэ мэдэдэг болоо.

Хэдэн жэл хубарагаар һураһаар Осьмуша һахилда хүртэжэ, санаартан болобо. Ухаан сэдьхэлээрээ элүүр, бэеын шанга шадалтайл хүн санаартан боложо шадаха бшуу. Урдан үбдэһэн үбшэнһөө мүр сараашье үлөөгүй. Оролдосотойгоор бурханда мүргэжэ, залуу санаартанда ходол жэшээ болодог һэн.

Феодосий  шажан мүргэлэй сан сахидаг болоһон сагһаань, тэрэнэй шэг шарай тад ондоо болошоо, мүнөө ехэ зохидхон хүн болоо, тэрэнэй дулаахан нюдэнүүдһээ һайн һанаагай элшэ сасаржа байһандал үзэгдэдэг һэн. Мүнөө хэн тэрээниие Осьмушка гэжэ нэрлэхэешье һанахаб даа? Юуб гэхэдэ, тэрэнэй досоонь сэбэрхэн, аргагүй һайхан хүнэй сэдьхэл ха юм!

Феодосий лама гансаараа сагаа үнгэргэхэ дуратайшье, мүн хүн зонтойшье харилсаха дуратай һэн. Бүхы юумэн тэрээндэ тааруу һэн. Хаанашье байхадаа, юушье хэхэдээ, өөрын сэдьхэлэй хэрэг һэн. Хаанашье өөртөө тааруу хэрэг олохо, хүнэй туһа эрибэлынь, дары туһалдаг байгаа. Хүнэй гуйгаагүй һаань, юрын байдалдаа ходол жэгдэ, ажал өөртөө ходол олохо, хаана туһа хүргэхөөр бэ гэжэ мэдэржэ, ходол хэрэг хэжэл ябаха. Бурханда алба хааха, арад зондо туһатай байха, һүзэгтэй шүтөөндэ ажаһууха бэшэ юун үшөө хэрэгтэйб даа!

Тэрэ басаганиие абарһаар, тэрэ хүн зондо дуратай болоо. Энээниие һүүлдэнь ойлгоо. Анхан түрүүн хэндэшье дурагүй байгаа гэжэ хэлэхын аргагүй. Теэд дуран гээшэ тад ондоогоор  мэдэрэгдэдэг һэн, дураяа тад ондоогоор мэдүүлдэг һааб даа. Мүнөө элдэб ондоо онол арга   хэрэглэжэ шадаха болоо. Элдэб зондо дуратай һэн, Ой, элдэб даа. Хүгшэн залуугүй булта ерэхэ. Феодосидэ булта таталдадаг һэн. Тэрэнэй һайхан һанаанда, һайхан сэдьхэлэй гэрэлдэ. Тэрэ тэдэниие дууһан шагнажа, зүбшэлөөрөө туһалдаг, өөрынгөө дүршэлөөр хайшан гэжэ бэлээр даа бүтэржэ болохоб,  зүгөөр ямар хүшэр хүндөөр үнэн харгыгаа олохоб гэжэ мэдэдэг һэн.

— Булта нүгэлтэй, нүгэлгүй хүн байхагүй. Теэд нүгэл гээшэ сэдьхэлэй гэгээрэлһээ айдаг, тэрьелдэг. Өөрынгөө гажа буруу ябадалаа сэхэ руунь ойлгожо, мэдэрхэеэ эшэхэ хэрэггүй, гэмээ мэдэржэ, наманшалха, дууһан бархиржа гаргаха, өөрынгөө ябадалай бирагүйень мэдэржэ, бултыень ойлгожо, ухаатайгаар шэгнэжэ эхилхэ, тиихэдэнь ажаһуудал нүгөө талаһаа эрьелдэхэ, энэ бүхы үймөөн бирагүй, сэдьхэлэйтнай дайраһан Бурханай гэрэлдэ өөдэгүйхэнөөр лэ үзэгдэхэ бшуу, — гэжэ хэлэдэг һэн.

— Та нүгэл хээһэн гүт? — гээд хүнүүд һонирхон, заримдаа асуудаг һэн.

— Би өөрынгөө хэһэн нүгэлэй түлөө бүхэли наһандаа бурханһаа хүлисэл гуйдагби! — гэжэ тэрэ өөрынгөө алдуунуудые эшэнгүй мэдэржэ, хэлэдэг һэн. — Энэ мэдэрэл, өөрынгөө нүгэл тодоруулжа, үгы хэхэ шадабари хүниие амитанһаа илгаруулдаг юм.

Сагта диилдэхэгүй, хүн зоной илгараа аршажархидаг  сэсэн ухаан байгуулжа, Феодосий  иигэжэ хэлэдэг болоо: «Юртэмсэ хадаа тад эсэргүү юумэнүүдһээ бүридэдэг. Алхам бүхэндэ тэдэ ушардаг. Теэд харые хара шэгтэнь, сагааниие сагаан зандань ойлгон абаха юун тиимэ хэрэг байхаб? Заримдаа тэдэ үлхэлдөөд, холболдоод  байха, һуряарааршье һэлгэгдээд байха. Шалгагдаагүй юумэндэ бү этигэгты, үндэһыень шэртэгты. Дотороороо, зүрхөөрөө, сэдьхэлээрээ харагты—  эндэл танай үнэн байха».

Наһатайшаг болоходоо  үхибүүдэй хоорондо сагаа үнгэргэдэг болоо һэн. Тэрэ багашуулда дуратай, тэдэншье тэрээндэ, һайхан сэдьхэлдэ, зүб мүрэй үгэнүүдтэ, хүхюу зугаатайшьеһаа, гүнзэгы удхаар дүүрэн үгэнүүдтэ тэгүүлдэг һэн. Һүмын хашаа үргэн байдаг һэн, зунай сагта ногоон дээрэ үхибүүдые тойруулан һуудаг һэн,  тэрэ сагта үхибүүдшье олоор үндыдэг һэн. Тэдэнэр үбгэнэй хөөрөөнүүдые амаа ангайгаад, үгэ бүхэнииень анхаржа, удхыень дары түргэн ойлгожо, бүхы хэлэһэн үгэнүүдые удхыень досоогоо буйлуулжа, Феодосиин юрын жэшээхэнүүдые гоё шэмэг саарһанда орёоһондол, һайхан заншалда һурадаг һэн. Үхибүүд тэрэниие үбгэн абадал  тооложо хүндэлдэг һэн. Гүйлдэжэ ерээд лэ: «Хүгшэн аба, үльгэр хөөрэжэ үгыш даа!», — гэжэ гуйдаг һэн.

Отец Феодосий олон үльгэрнүүдые мэдэдэг һэн. Хаанаһаа? Өөрөөшье мэдэнэгүйб, хаанаһаа бии болодог юм, гэжэ тэрэ энеэдэг һэн. Иимэ олон хэлэ мэдэхэдээл,  иимэ олон онтохо мэдэнэ ха юм. Толгой соомнай бүхы үгэнүүд хадагалаатай, холдообхо соо байһандал. Сагай ерэхэдэ, булта һүрэлдөөд, өөрынгөө һуури оложо, онтохон бии болошоно ха юм», — гээд санаартан хүхилдэдэг һэн.

Хүн бүхэндэ- өөрын онтохон хөөрэгдэхэ. Наншалдаад нэгэ хүбүүхэн гүйжэ ерэхэ— тэрээндэ нэгэ онтохон зохёогдохо, ажалша бэрхэ туһалагша басаган ерэхэдэнь— тэрээндэ ондоо, хэрбэеэ гуйлтатай томо хүнэй ерээ һаань — Феодосий  заримдаа одоо һонин үльгэрнүүдые хөөрэжэ, тэрэ хүнэйнь хуби заяан нэгэ дары һэлгэгдэшэхэ бшуу! Зүгөөр, энээниие хэншье мэдэхэгүй, мэдэһэнһаа, үнэншэхэгүйл һааб даа.

Феодосий үгэ бүхэн бүхы амидыда дуулдабал, харюу үгэхэ. Ганса үгэ бэшэ, бүхы абяан  өөрын шэдитэй байдаг. Хүн үнэн сэдьхэлһээ бүхы юумэндэ хандабал, сэдьхэл соонь гэрэлтэхэ, үзэг бүхэн, абяа бүхэн, алхам бүхэн, ябадал бүхэниие Бүхы Юртэмсын дундаршагүй гэрэлээр дүүргэдэг. Тиимэһээ үглөөгүүр хэлэһэн: «Мэндээ», үдэшэ багаар,  үнэн зүрхэһөө сэдьхэһэн маани мэтээр шэдитэ үйлэ бүтээхэ,  һайн онтохон мэтэ, газар хүрэтэр дохилго, бүрхэг үдэр  урин энеэбхилгэ мэтэ  Феодосий  һайн мэдэдэг…

Нэгэтэ иимэ ушар болобо. Феодосидо нэгэ 5-тайхан нюдэ уһан болоһон басага асарба, тэрэниие хэншье һаатуулжа шадабагүй. Феодосий шадаа. Басаган төөриһэн үншэн хэнзэ байшаба. Һүмын газар аяар холоһоо ерээ, хубсаһаниинь хуу таһаршанхай, өөрөө хара халтагар, бүхы зонһоо айнхай. Бүхы юумэнһөө сошон холодоно. Үлэн хооһон, турашанхай… Хараха янзада, хэдэн үдэр төөреэ хаш. Хэдышье үдэр ябаһанаа өөрөөшье мэдэхэгүй. Эдеэ хараад лэ, үлэн хооһон нохойхон мэтээр аһалдашаба.

Дуган соо тэрэниие эдеэлүүлбэ, багаханаар уһалуулба, нэгэ доро ехээр эдеэлүүлжэ болохогүй ха юм — муудажа болохо. Нура нуутагар ерэһэндэнь, санаартанда шухала бэшэ. Угаахада – хүшэр бэшэ. Угаагдаагүй үхибүүд дэлхэй дүүрэн ябанал ха юм… Хүн бүхэн өөрынгөө уһа олохо. Отец Феодосий басаганда юун гэжэ хэлэһэнэээ хэндэшье хэлээгүй, гансал басаган угаа илдамханаар харагдаа.

Дасан соо тэрээниие үзэг бэшэгтэ һургаа. Басагахан хүн бүхэндэ эжыдээ мэтээр  хандадаг һэн. Тиигэжэ һүмын бүлэг соо хэлсэдэг бэлэй. Теэд басаган өөрөө эжыгээ оройдоошье һанадаггүй. Шалха нарай байхаһаань эжыһээнь һалгаагаа хаш, тиимэһээ эртэ ухааржа эхилээ. Тиигэһээр хайлаһан мэтэ тэрэ энхэргэн, һайхан абари зантай, номгохон болоо. Бүхы зон, амитадшье тэрэнэй нүхэд болоо. Нохой, миисгэйнүүдые бултыень эрхэлүүлхэ, шадаха зэргээрээ уһалха, эдеэлүүлхэ. Ой соогуур хэрмэнүүд тэрээнһээ айхагүй, гарһаан һамарнуудые абадаг һэн.

Нэгэтэ тэрээндэ үнэгэн ушарһан байна. Тэдэнэр хүн зондо һэжэгтэйгээр хандадаг ха юм, харин басагаханда дүтэлөө. Басаган гайхахаһаа байха, юунһээшье айгаагүй, тэрьелээшьегүй, үнэгэниие хүндэлхэ амтан эдеэншьегүй байгаа. Гараа һарбайгаад, тэрэниие шара магнайень эльбээ. Харин үнэгэн, одоо гайхалтай, хүндэ бэеэ носуулаа, хүнэй  гүлгэндэ.

Хабар байгаа, үбэлэй удаа үнэгэнэй даха үнгэ зүһэгүй , сэхыень хэлэхэдэ, үрзэгэрхэн, үлэн хаһын һүүлээр аймшагтай байдаг. Тиимэл хадань, басагахан хайрлаад, эрхэлүүлхэеэ һанаа бшуу. Энэ уулзалгаяа, гэнтэ тэрээндэ гар хүрэһэнөө тэрэ удаан һанадаг һэн. Һүүлдэнь Феодосий үбгэндэ хэдэн дахин хөөрэжэ, дарууханааршье һаа, бахархан хөөрэдэг һэн. Ламанар ходол дуратайгаар шагнадаг һэн, булта энеэлдэхэ, зариманиинь аргаахан уйладагшье һэн — сэдьхэл хүдэлгэмөөр хөөрэдэг бэлэй.

Феодосий энэ басагахантай ехэ нүхэд болоод, һүүлшын үдэрнүүд болоторынь нүхэсэжэл байгаа. Тэрэ басага Мария, Маруся гэжэ нэрлээ. Энэ нэрэдэнь тэдэ хоёрой харилсаанай нюуса тайлбаришье байжа болоо. Гэхэ зуура, ондоол юумэн хаш даа. Ямар бэ даа энэрхэг,  һайхан сэдьхэлэй, үнэн зүрхэнэй, һайн абари зангай юумэн.

Лата, грек болон бусадшье хэлэнүүдые шудалжа,   Феодосий олон номуудые славян хэлэн дээрэ оршуулаа, олон маани мэгзэмүүдые, бурханай номуудые Бүхы дэлхэй дээрэ һүмэ дасанда дуратай һэн,  үндэр наһатай болотороо тэрэ оролдосотойгоор ажаллаа—  саад, зүгын гэртэ, ном оршуулаа, эмшэлээ, эм дом бэлдээ. Һүүлшын үдэр хүрэтэрөө ходол ажаллажа ябаа бшуу.

Хүдөө тосхоной һайндэртэ ехээр үбгэрһэн Феодосиие уриба, жэлһээ жэлдэ үни сагһаа ходол энэ һайндэрые арад зон тэмдэглэдэг байгаа. Хүдөөгэй хүндэтэ айлшадай газарта тэрэниие һуулгаба, тэндэнь хүгшэн залуугүй булта дуу хатар харуулба, хэн шүлэг уншаба, хэн зүжэгхэшье табиба. Харин Феодосий модон һандали дээрэ һуугаад, хүдэлхэшье аргагүй— боложо байһан үйлэ бүхы сэдьхэлыень хүлгөөбэ, зүрхэндэнь угаа зохид байба.  Абяан бүхэн, гарай хүдэлөөн, толгойгоо гунхаан… эдэ бүгэдэ тэрэнэй зүрхэндэ тон дүтэхэнөөр, өөрын мүндэлһэн үхибүүн мэтэ дуратай энхэргэнээр үзэгдөө. Хүн бүхэнэй мүндэлэн түрэһые альган дээрэ тодон абаад, зүрхэндөө няаһан мэтээр һанагдаа.

Тэрэниие хушажархиһан  мэдэрэлһээ амяа дараад, хэдэн тээһээнь хаанаһааб даа бууһан энэрхэл дулаахан долгеор эрхэлүүлэн хушажал байхадань, үргөөхэеэ айһандал, хүдэлэнгүй байжа, үхибүүдые харан энеэбхилнэ. Уршагар хасар дээгүүрынь бүхые багтааха агууехэ дуранай жаргалай баярай нулимса дуһална. Томошье бэшэ, хоморойшье бэшэ, зүгөөр сэл ехэ баярай арюухан нулимса. Тэрэ һүнэһэнэйнгөө хайшаа зайлан ошохо харгые ехэ һайнаар мэдэнэ, тиимэһээ ой ухаандань айха юумэн үгы, һанаа амар, номгохоноор тэрэ ошобо.

98 –найнгаа дабаанда Феодосий  ехэ һулараа, хэдэн үдэр эдеэлнэгүй, уһашье хүсэд уунагүй. Лама санаартан сугларжа, хэдэн үдэр уншалга хэбэ. Энэ юртэмсэһөө нүгөө юртэмсэ руу тэрэ ошобо, гэжэ эли байгаа. Август һарын эхин байгаа,  8-дахи үдэртөө үбгэн санаартанай һүнэһэн амин бэеһээнь таһаран ошобо.Тэрэнэй орхижо ошоһон газар дэлхэйе зүгын балай нялуун,татагдаһан амтан үнэр анхилан орёоһон мэтэ бурханда алба хэһэн ажаһуудалай дүрын гэрэл август һарын дэлисэ дэлгэгдэн байба. Наранай элшээр һүмын орой, дасанай сагаан хананууд, модоной үндэр оройнууд гэрэлтэжэ байба. Наран горхонтой ниилэжэ, хайлуулһан алтаар миралзажа байһандал үзэгдөө.

Санаартан маанияа дүүргэжэ, ахатандаа нүүгшэдэй һүүлшын үйлэ хэрэгүүдые номын ёһоор бүтээбэ.

Феодосий, наһа барахынгаа урда тээ, эдэ бүгэдые дээрэһээ хаража байба. Нараар билтарһан август һара, намарай ольбониие гэршэлһэн һалхин…Ногоон далай мэтэр долгитоһон модонуудай оройнуудые тэрэ харана. Өөрынгөө бэе харана, эдэ бүгэдэһөө тэрэнэй сэдьхэл баясан билтарна. Бүхы амтан үнэрнүүдые тэрэ мэдэржэ байба. Газар, наран, ногооной үнэр булта нэгэ амтан болон худхалдаа. Феодосий ламанарай маани уншажа байхыень харана, тэдэнэй түрэл абяанһаа досоонь  дулаарба.  Энэ һүмэ руу тэрэниие түрүүшынхиеэ асарһаниие, тэндэ юундэ үлэһэнөө тэрэ һанан дурсаба.

Тэрэниие инаг дуран абараа. Бүхы дурсалга Мария гэжэ нэрэтэй басаганда урдашаба. Тэрэниие ходо дурсадаг һэн.  Тэрэниие нангин гэжэ һанадаг бэлэй, юундэб гэхэдэ, тэрэнэй харгыда ушаржа, түрэһэнһөө хойшо тамада байхадань, үнэн сэлмэг харгы заажа үгөө гэжэ ойлгодог. Хожомынь, томо болоһоор, Феодосий  хүн бүхэндэ бурханай абарал байдаг, тэрэл хүн түрэлтэнэй мэдэрэл соо Юрын байдалда Бурхан байдаг гэжэ тэрэ ойлгоо. Мария гэжэ бэеэ нэрлэһэн басаганда хүн шанарай зүрхэн, инаг дуран, энэрхы хайхарамжа Санаартанай зүрхэн энэ арюун энэрхы сэдьхэлдэ, гайхамшаг нээмэл хандасада харюу үгөө.

Сэдьхэл соонь ямар бэ даа нээмэл үүдэн байгаа. Досоонь — тэрэнэй ухаан мэдэрэлэй оройгүй ехэ гүн, тэрэ номгон, даруу, гүн ухаатай…, тэрэнэй досоо бүгэдэ һайхан, дулаан, нарайтай, сэдьхэлдэнь зөөлэн, амиды.

Феодосий гэнтэ дурсалгаһаа һэгээ оробо, добуун дээрэ зогсоно, добуунай хормойдо— горхон ба ойн талмай, үглөөнэй наран тэнгэри өөдэ абиржа байна. Бэеэнь амаршанхай, балшар бага наһандаа тэрэнэй үзөөгүй мэдэрэл. Ажаһуудалай хүсэнһөө хүнгэн, хүлгөөтэ мэдэрэл.  Агаар тэрэниие добуун өөдэ үргэһэн мэтэ, баяртаа билтаран хада дээгүүр ниидэһэн мэтээр гүйхэ дуран хүрэнэ. Нялха нарай байдалдаа эжытэеэ байһан жаргал үзэһэн мэтэ болоно.

— Зай, иигээд лэ. Уулзабалди даа. Амар мэндээ, Феодосий.

Тэрэ эрьен гэхэдээ, зүүдэндэнь оло дахин ерэһэн үнөөхи басагаханиие харажархиба.

— Мэндээ.

— Үнинэй харалсаагүйбди. Доошоо ошое, шугы руу, тэндэ бидэниие хүлеэнэд.

— Хүлеэнэд? —  гэжэ Феодосий гайхаба.

— Хүлеэнэд. Үнинэй даа хүлеэнэ.

Аргаахан хөөрэлдэһөөр тэдэ хоёр доошоо шугы руу, горхон руу гэшхэлнэб. Угаа аажам байхадаа, хүнгэхэнөөр хөөрэлдөөн үнгэрнэ. Үглөөнэй энхэрэл тэдэниие бөөмэйлэн, һэбшээхэн һалхин арһан дээгүүрыень эльбэн, зохидхон мүр үлөөнэ. Бүхы наһандаа ошохоёо һанаһан, балшар наһан, һалихай эдир наһан  хүшэр замаар тэгүүлһэн болон һөөргөө бусахагүй хэрэггүй газарта хүрэжэ ерэһэнээ мэдэрнэ.

Феодосий үндэр, нариихан, залуухан, харин  Марья, түрүүн уулзаһан хаһадал мэтэ, гүлмэрхэн, набтархан, томо нюдэтэй, нариихан зандаа. Тэрэнэй хүдэлсэ үхибүүнэйхиһөө ондоо, аажам, зөөлэн жэгдэ. Наранай гэрэлээр толорһон хоёр хүнэй дүрсэ хадаһаа доошоо бууна. Ямар бэ даа огторгойн алталмалаар хушагдаһан тэдэ хоёр хулһан соогуур гараһан зүргөөр  доошоо, үргэн голой эрьеэр буужа, тэдэниие үнинэй хүлеэжэ байһан шугы тээшээ годирбод…

Мүргэлгэ

Мүргэлдөө гараа ниилүүлэн, һүгэдэнэб,

Дээдын Эзэн, Эсэгын урда — бодото үнэнэй түлөө,

Мүргэлдөө гараа ниилүүлэн, һүгэдэнэб,

Һайханда үнэншэдэг Үреэлдэ хүртэһэн Эжыдээ.

Маанияа гансал дабтажа, амамни,

Баярай хүгжэм дэлхэй дүүрэн шэрэнэ,

Нюдэдни харана, мэдэһэн юумэеэ,

Би хэн бииб, Ши хэмши.

Шатангүй тэнгэреэр ниидэнэ шубуун,

Даляараа эб эетэй заяанай мүр зуража.

Түрэһэниие абара, аргалан эдэгээ

Дурсаһан хүнэй бүгэдэндэ.

Мүнөө болотороо байһаниие хүлисэнэб — хүлисэ.

Таби — табихаяа мартаһан юумэеэ бултыень табинаб.

Гараараа, үгөөрөө, бодолоороо өөрыгөө бүтөөнэб,

Бурханай нүхэрөөр шамда бүхы арюуниие хүндэлэн золгоноб.

Бүхы байһан юумэн тэрэнэй байгаадида бии,

Шинии һайгаар ехэ мэдэрэлтэй болоноб.

Минии байгаали — олон шэнжэтэй,

Хубаарилангүй, Шарайда тэрэниие  харан.

Өөрөө үлэжэ, шинии Далайда умбанаб,

Хахасангүй. Гүн ухаан тэрэниие арюудхажа.

Бүхы Амидын,үрэһэндөө байһан бүхы Юумэнэй

Инаг дуран Дхарма гээшэ.  Дуран соо ажаһуунаб. Сагай хүреэлэн соо бэшэ.

Уран хүн Алексей Тенчой