Далан худал. Арадай онтохон

Уни үнгэрһэн сагта, нэгэ ехэ шэрүүн,хатуу хуулитай хаан байгаа юм.

Нэгэтэ хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье, хэниишье хараха дурагүй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаана айл тииргэн бүри, нютаг орон бүри, иимэ зар гаргуулба: «Хэн хүн хаанда далан худал, нэгэшье үнэн ушар opyyлангүйгөөр, торон норонгүй хэлэхэб, тэрэ хүн тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ байһаар уг-маг гэжэ, нэгэшье үнэн үгэ хүүр оруулаа болбол, амидыгаар газарта зоолгожо, хойто үдэрнь толгойн сааза хүүлэжэ, зольбо нохойн хоол хүнэһэн болохо», — гэжэ зар тунхаг тарааба ха.

Зар дуулаһаар худалшад хаана яанаһаа сугларан хаанай ордон тээшэ ошоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ соло олохоо һанажа, зариманиинь үгытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха.

Тэдэнэй дундаһаа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор үнэн үгэ хүүр бүри оруулангүй, далан худал хэлэжэ шадабагүй. Олон хүн тэмээтэ ашаа алтанай түлөө амяа хороолгогдобо. Һүүл тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болишобо ха.

Нэгэтэ, арагүй армаахитай, үбдэг соорхой үмдэтэй, хүхэршэһэн шэг шарайтай хүл нүсэгэн хүбүүн хаанай хадамал мүнгэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара түмэр гэнжэдө байһан бааһар нохойд «һам-һүм» гэлдэнэ, хаһаг харуурынь хонгирно.

Энэ хүбүүн энээрүү тойрон харагдаа үзэгдөогүй һэн, ондоо хари газарай хубүүн ха гэлдэһэниинь, бог шорой хамааша һамганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша үбгэнэй хүбуун болобо ха.

—Хүбүүн, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-

нууд бадашан һураба.

— Би хаанда далан худал хэлэжэ үгэхөе ерээб,— гэжэ хүбүүн харюусаба.

Хаанай харуур үнөөхи хүбүүе хүлһөөнь толгойдонь хүрэсэр харасагаагаад, бүдүүлиг бодолгогүйгеөр:

~ Элүур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо мүр ээмһээн һалаадүйдэнь арли эндэһээ, — гэжэ хүлөө дэбһзбэ.

— Би ашаата тэмээн алта абаха һанаатайб. Намайе хаанда хүрэсэр оруул,— гэжэ урдаһаань «ёрд» байсара хэлэбэ.

Заахан хүбүүнэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайхаһандаа тэрэ хүбүуе хаанда оруулба ха.

• Борсогорхон хүбүүнэй боһого алхажа ороходонь, хаан найман зүһэнэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ ууртай, ехэ уйдхартай уримжагүй тангайжа хэбтэнэ. Үүдэниинь хоёр тээ байһан удаалагшадань хаанһаань айһандаа хүлөөшье хүдэлгэнэгүй, нюдөөшье сабшалнагүй. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, мүнгэн хүнэгтэй унда ээм мүрэ дээрээ табяад, асарагша зарасадань хүлөө үльмэ дээрээ үндэлзэн һардшье-гүүлэнгүн эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ зөөнэд.

Хаан нэгэшье табагһаа шэмхэшье эдеэ хоол эдинэгүй, арза хорзоһоо нэгэшье дуһаа амсанагуй саашань бологуулана. Удаалагшадань айһандаа шуһагүй нюуртан болошоод байна.

— Шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаан орон дээрээ хашхарна.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, би шамда далан худал хэлэжэ үгэхөө ерээб, — гэбэ тэрэ хүбүүн.

Хаан тэрэ хүбүүнэй «ярд» байса харюусахадань, уур ехээр уурлажа, оошо ехээр булхайлгажа, арбан араатай алмаз толгойтой тулгуураараан далайна.

— Үхэһэн, газарай хара бэдьхэ, ши мэнэ гэһээр тархияа таһара сабшуулхаяа һанаа гүш? —гэжэ зангана.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, хуушан үгэ хүүртэ бии юумэгшэһэн: алаха адуунай шуһыень абадаг юм, алаха хүнэй үгэ хүүрыень абадаг юм. Минии толгойе таһара сабшаадуйдөө үгэ хүүрыем шагнажа, намда тэмээн ашаан болохо алта угэхэ гэжэ зарлиг үгыт, — гэбэ.

Хаан тэрэ хүбүүнэй харюу барюугүйхэнөөр үгэ хуүрээ хэлэхыень гайхаһандаа, саг зуура хэлэ амалүй болосороо бүглэршэбэ. Мэдээ ороходоо уурлаһан бэеэ барин, мэдүүлэнгүйгөөр:

— Зэ, хэлэ! Би шагнажа һуунам.

Горигүйхэн хүбүун хаанай урда байгаад, далан худал хэлэжэ эхилбэ ха.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, мунөө хэлэхэ ушар болобол үниин униндэ болоһон юумэ. Тэрэ сагта тохой эмээл доро тохомһоо ехэ бэшэ байһан юм. Тэбхыжэ байһан тэгшэ газарай тэмээнэй мүр улаһаа ехэгүй байгаа юм. Бн тэрэ үедэ эхэһээн энэ дэлхэй дээрэ гараагүй байһан аад лэ, арба хүрэжэ аша хүбүүнэйнгээ адуу манажа, амаа тэжээжэ ябагша бэлэйб.

Тэрэ сагта, нэгэ үдэр, ама ангайма халуунда азаргаар адаһаа уамуурта уһалхаа асарбаб.

Уһан дээрэ хүрэхэдэм, упан гэлиижэ хурэшэһэн байба гээшэ.

Мүльһэ соолохом гээд, сорбогой һүхөөрөө сабшажа сабшажа* нэгэшье хурга соолонгуй, ганса һүхэеэ эриие биллажархибаб.

Яажа хээжэ соолохо бэлэйб гэжэ үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болон байһаар ехэ ониһотой ухаан ойндом ороо; ээм дээрээ байһан толгойгоо таһара татажа абаад, хүзүүнһзэнь бүхэсөөр баряад, бии хүсөөрөөн далайжа далайжа сохибоб.

Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Юун болоо гэжэ һананабта? Сохимсаром, гэнтэ мүльһэн дээрэм һеөл ехэ соолгон гарашаба. Тэндэһээм зуугаад морид нэгэ зэргэ уһалан садан гаража, нугөө зууниинь уһалан байлай.

Моридни уһалажа садаад, мүльһэн дээгүүр бэлшэшэбэ. Адуугаа харангүй байгаад ажаглахадам, адуун соохи ами зүрхэндөө һанаһан алагша гүүмни үгы байбал. һорһон дэгэлээ тайлажа хаяад, дээрэнь хулһан тулгуураа хадхаад, тэрээн дээрээ гаража харахадам, алагша гүүм харагданагүй.

Тулгуур дээрээ яһан эшэтэй хутагаяа хадхаад, дээрэнь гараад хараашалхадам, юуншье харагданагүй. Уруу дуруу болохолоороон зүрхэндөө хадхаад ябһан зүүгээ абажа, хутага дээрээ хадхабаб.

Баһа балсар балсар абиран дээрэн гаража, зүүнэйнгээ һүбөөрнь хараад үзэбэб. Ай даа! Ами зүрхэнд дөө һанаһан алагша гүүмни хара далайн хара байса дээрэ ёндойжо байна.

Уһан боро унаган уһанай долгий дээгүүр|| ольторог тойрон оодоржо, хөөһэ бутарса гүйжэ ябана.

Мэтэр гэһээр тулажа ябаһан тулгуур а ар а ан онгосо, хутагаараан һэльбүүр хэжэ ольторог тээшэ тамарбаб. һайнаар тамаржа ябантараа онгосом хөөһэндэ тороод хэлбэлзээд, шэнгэжэ захалбаб.

Ядахадаа яһан эшэтэй хутага дээрээ пуужа, тулгуураараан һэльбүүр хэжэ, ямаршьегүй тамаран хоёр гурба сабшалха зуура ольторогто хүрэжэ тулабаб.

Алагша гүүгээ арай гэжэ аргамжадан барижа унаад, унагаа урайгаа барижа далай дээгүүр, далайн салгидатар хатаргабаб. *

Алагша гүүн дээрээ зугаалжа ябасарамни, тэрэмни долгиндо торожо бүдэрөөд, шэнгэжэ захалба. Одоо яаха бэлэйб? Нюдэ сабшалха зуура унаган дээрээ һуугаад, алагша гүүгээ-урдаряад, нүгөө эрье дээрэ һэггуй гарашабаб. Тиигэ тиигэһээр саашаа ябажа, бэлшэжэ ябаһан моридтоо хүрэбэб. Моридни долоогоно соо бэлшэжэ байна.

Гулгэлжэ байһан долоогонодо гүүгээ уяжа байнсарамни, ала дороһоомни арбан хүлтэй туулай гарашаба. Хойноһоояь үлдэбэб. Хүсэгдэхөөр бэшэ, хурдань гээшэнь яаха аргагуй. Номоёо дэлижэ харбабаб. Үүдхэм үзүүрээрээ үбсүү уруу сохёод, арһашье гэмтэйнгүй гэдэргээ унашаба. Үүдхынгээ оны-ень урагшань, бухюуень хойшон баряад дахин харбабаб. Юун гэжэ һанабат? Тэрэ үүдхэм туулайе ходо харбан гарашоо һэн.

Туулайнгаа арһые үбшөөд, өөхыень мяханһаань һалгаагаад, гал түлихээ хормой соогоо хатаһан аргал түүбэб.

Алагша гүүгээ харан гэхэдэм, юумэһээ үргэһэн айһан янзатай газар сабшан хамараараа «хард-хорд» гэнэ, тиигэжэ байһаар хада өөдэ шэрэгдэжэ гарашаба.

Гүүгээ долоогонойн бургааһанда уяаб гэжэ һанаад, гушан һалаа эбэртэй гуранай эбэртэ уяжархиһан байгаа хаб. Тэрэнээ һүүлдэнь мэдэбэб. Мэндэн һандан хойноһоонь гүйжэ, шандааһанаа шангада арай гэжэ хүсэжэ, алагша гүүгээ тайлажа асарбаб. Бусаад ерэн гэхэдэм хатаһан аргални хааш хаашаа дэрбээд, үүлэн доогуур ниидэжэ ябашаба, амаа ангайн хараһаар хаража байшабаб. Аргал гэжэ суглуулһамни амиды бэгсэргэнэ шубуун байһан бэлэй. Дахин хуурай аргал суглуулжа, дала хүрэһэн даахитай нохойдоо даажа ядасарань ашажа асарбаб.

Оо, даа! Одоошье галаа түлибэб. Шэнэ тогоогоо тодхожо туулайнгаа өөхэ хайлуулха гэжэ согсойжо һуунам. Мэдэн гэхэдэм, тоһом дуһан дуһан гоожожо захалба. Яаха бэлэй! Үтэр түргэн оёоргүй тогоондоо өөхэеэ хэжэ хайлуулбаб. Шэмхэшье өөхэн үлэнгүй хуу хайлаба. Тэрэ тоһоо үхэрэй гэдэһэн соо дүүрэн шудхабаб. Тиигээд мяхаа шанажа садатараа эдихэм гээд, амаа тамшаахам гэхэдэм, амамни үш, амаа толгойтойень соолго соолоһон газартаа марташхиһан байбаб,

Гашуудаһандаа арай уйлан алдабаб. Хайшан гэхэ бэлэй? Үни удаан шэбшэнгүй, мяхаа гараараан баряад, хоолой уруугаа шэхэжэ, хото уруугаа оруулбаб. Бодохоёо болисоо эдеэлээд нэгэ гуталайнгаа түрөөдэ .гарайнгаа нэмжэгэ аршибаб. Нүгөөдэ гуталайм түрөө нэмжэгэгүй үлэшөө.

Амархаяа унтабаб. Хүлыем дайрахадан һүни һэрибэб, дуу шуун, хүхиргөө хайхиргаан, һүгэлсөө налшалдаан. Харан гэхэдэм, хоёр гутални нюдарга табилдажа байнад. Шагнаад үзэн гэхэдэм, нэгэ гуталам нүгөө годоһоо: • «Энээииие эди, энээниие эди! Амса, энээниие эзэнһээн хүртэһэн нэмжэгэнээ түлөө, эдеэгүй намһаа эди», — гээд тажага улаан нюдаргаараанэмжэгэдүүлээгүйнь нэмжэгэдүүлһэнээ нюдэжэ байна.

Бодоод, гуталнуудаа наншилдахынь һалагаажа, гомодһондонь хэлэбэб: — Уурлахаа боли, мүнөө эрэжэ юуншье болохогүй, энэ дайдада гарахаһаан золгүй гараһан байгаа хаш даа, — гэбэб.

Хоёр гуталаа хоёр тээгээ хээд, хоорондонь орожо дулааханаар унташабаб. Нэгэ тээһээн хүйтөөр һэрьехэдэнь һэрэбэб, нэмжэгэдүүлээгүй гутални үгы. Намдаа муулаһаи бэеэрээн тэргэдэжэ арлишаһан байгаа.

Үрөөһэн гуталаа хоёр хүлдөө угалаад, һаатажа байнгүй, тэргэдэһэн гуталаа бэдэржэ ябашабаб.

Гүйжэл ябанам: үдэр соо бүри амарангүй гүйнэм. Гутал хүсэгдэхээр бэшэ. hapa соо гүйнэм, хараһан хүн үгы, амарангуй гуй гүйһөөр жэл болгобоб, олдохоор юумэ бэшэ.

Тиижэ ябаһаар нэгэ айлда хүрэбэб. Тэрэ айлдам ехэ хүхюун найр-зугаа

боложо байна. Мэдэнгүй ябаһаар найршанай эрэд дундань орошобоб. Эдеэ угаа баряашад айлшадай урда гүйлдэжэ байгаад тэбшэтэй мяха, түйсэтэй арза табина.

Ажаглан харан гэхэдэм, алаг нюдэм тэһэрэг! Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Хэн юун минии нюдэндэ харагдаа гэжэ һананат?! Хоол зөөгшэдэй дунда тэргидэжэ арлиһан минии гутал хуу тоһо нэмжэгэн, уһа саһан болоһон юм гүйлдэн байна.

Би гайхаһандаа «ай халаг!» — гэжэрхибэб.

Гутални миниингээ дууе таниһаар урдаһаам эрьежэ хараад, бахардаһандаа толитой мяхаа унагаахаа һанаба. Гутални мэнэ гэһээр сохюулхам гэжэ һанаад, мэндэн һандан гуйжэ байгаад, намаяа зөөлэрүүлхэ гэжэ толи толёор мяха намдаа асараад орхино. Асарха бүреэ ходо: «намайе заа нэмжэгэдхээ нэмжэгээ хайрлааһэнш, май, эди, хаха хомхой харуу эзэм, энэ толи соохии хуу эди!» — гээд лэ ходо нэгэеэ хэлээд арлина.

Намайе тойруулан, мяхан болдогоор хүреэлжэрхибэ. Тэрэ мяхыень хоолой уруугаа шэхэжэ үрдихэ аргамгэй боложо, гуталаа толгойдоо эльгээбэб. толгойем мэтэр гэһээр асаржа байрадань табиба. Шүдэдни үни удаан амарһандаа айхабтар хурса болонхой. Тиимэһээ яһа уһашье танингүй бутара хазажа, одоошье садасараа эдеэлбэб.

Хоер гуталаа үмдеөд, моридтоо тэхэржэ ерэбэб. Мяха эдиһэндээ амаа ангайма халуунда тэсэжэ ядан ехэ адгажа, һөөл ундаа хүрэһөөр уһан дээрэ ошобоб.

Эрье уруу буугаад, соолгон дээрэ тонгойжо тонгойжо далаяа дарбайса, духаяа обойсо уһа уубаб.

өөдөө бодохом гээд бодожо шадабагүйб. Үгы, яахадаа бэемни шулуун хүндэ болошобоб гэжэ һуусараа, һуун һуун ойлгобоб; уһа уужа һуухадаа доодо бүтүү һахалаа долоон алда тула загаһанай шүдэндэ хүрэмэлдүүлэ-жэрхёод һууһанаа гэнтэ мэдэбэб. Ядаа гэжэ тулатаяя татажа абабаб.

Долоон алда тулаяа нэгэ ухари шубуугаар андалдабаб.

Оо! түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Танда хэлэхэ хэрэгтэй! Тэрэ ухарим томо гээшэнь аргагуй. Хоёр бүхэнтэй хотогой тэмээнһээ үндэр, тон гүнзэгы худагһаа тонгойнгүй уһа уудаг ухари шубуун байгаа юм.

Гэдэргээ гэдыжэ һууһан хаан, далан худалаа дабаагүйхэнөөр дүүргэхэнь ха гэжэ бодоод, алтаа хайрдаһандаа энэ хүбүүе торогоохом гэжэ тулгуураараан түс байсара алаабхи оёор сохин:

— Тэрэ худагайнь оёор гүйхэн байгаа аалам? — гэжэ һүрэ дарамаар хашхарна.

—— Гүйхэншье байжа болохо, яахадааб гэхэдэ, үглөө хаяһан шулуун үдэшэ болоходо оёортонь хүрэдэг юм,—гээд бүри торонгүй тэрэ хүбүүн харюусана.

— Тэрэ сагта үдэр богонихон байгаа бэшэ юм гү? — гэжэ хаан асууба.

— Богонишье байхадаа байг, яахадааб гэхэдэ, шинии эсэгэ минии эсэгын хони хулуужа ябаһаар баригдаад, үһэеэ нэжээдээр үбтөөлгэжэ захалһан хүн үдэшэнь улаан сууха толгойтой болоод гэртээ ошоһон юм.

• Худлаар! — гэжэ хүхирһөөр хаан абяагаа хаташаба.

• Таһархай оторхой хубсаһатай хүбүүн:

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Минии өөрынгөө нюдөөр хараһан юумэ иимэ байнал даа.

Хэрбээ хүнһээ дуулаһанаа хуу барани хэлээ хадаа захадань гараагүй үтэлхэ һэм, — гэжэ дүүргэбэ.

Энэ хүбүүндэ мүнгэнэйм һан сооһоо нэгэ тэмээнэй жүдхэхэ ашаа алта үгэгты! — гэжэ хаан хашхарһаар, нэгэшье хүүр хэлэнгүйгөөр хоёр хоноод, хон гэжэ үхэшэбэ ха, тэрэ түшэмэл хаан. Үнэн болоһон ушар гэлсэдэг.

Уран хүн.