Хаан сагта абхай. Парамон Дмитриевэй үльгэрнүүдһээ

 

 

Хаан сагта абхай.

Парамон Дмитриев

Улигер «Хаан сагта абхай» записан в 50-х годах бурятским фольклористом Данри Хилтухиным  у сказителя Парамона Дмитриева.

Данри Хилтухин

Урдын урда сагта,

Урин дулаан байхада,

Эртын эртэ сагта

Энхэ элдин үедэ

Үндэр уулын хормойдо,

Үргэн далайн захада,

Алтан ехэ бооридо,

Арюун ехэ дайдада

Үбгэн һамган хоёр

Һууһан байһан юм.

 

Уула ойдо бэлшэмэ

Үй түмэн адуутай,

Ара бэеэр бэлшэмэ

Арбан мянган малтай,

Баян бардам бэлэй,

Байдаг һуудаг бэлэй.

Наян сажан бэетэй

Нарин шарга моритой бэлэй.

Тэрэ гэхэ мориниинь

Тэбэри болохо шэхэтэй,

Гурбан тэбэри дэлһэтэй,

Гушан сажан һүүлтэй бэлэй.

 

Тэрэнһээ сааша хэлэхэдэ,

Тэниглэн нэгэ үглөө

Дала гараһан үбгэн

Адуу малаа эрьехэеэ,

Агнан тагнан ябахаяа,

Түхөө ехээр түхеэрбэ,

Мүхөө ехээр мүхөөрбэ.

 

Аяглан байһан һамганиинь

Алтан остоолоо дүндэжэ,

Амтата эдеэгээ табиба,

Аятай хүндэлэн байба.

Ангай мяхан болоо һаа —

Адхаал сээжээр табигдаба,

Адуунай мяхан болоо һаа —

Ха гуяар табигдаба.

Эзэн баабай үбгэн

Эдеэлжэ яажа садаад,

Хамсын шэнээн гэлэй

Хара хилэн хүдэһөө[1]

Абан гарган байба,

Сад мүнгэн дааһандаа

Улаан пасхай тамхяа

Обоо собоо нэрэбэ.

Булад мүнгэн хэтээрээ

Буумал галаа абаба.

Шууяса татаба,

Шурхирса үлеэбэ.

 

Тэрэнһээ сааша гэхэ

Дала гараһан үбгэн

Нарин шарга мориёо

Алтан сэргэһээнь тайлажа,

Абан байна гэлэй.

Яхы мүнгэн эмээлдээ

Яб тудан һуужа,

Зүүн хойто зүг

Зорин дүхэн талииба.

 

Алтайн араар дүүрэһэн

Адуу мал хоёртоо

Ойртожо ошобо,

Дүтэлжэ ерэбэ.

Адуу мал хоёроо

Аргаахан туужа ябаба.

Хормойнгоо ехээр үргөөнэ,

Хоолойнгоо шангаар хашхарна.

Хара тунгалаг далайда

Хашажа, туужа ошобо.

Адуу мал хоёрынь

Һубарин орожо уһалаад,

Субан гаража байба.

Хара ехэ далайнгаа

Адуу мал хоёроо

Алдангүй тоолоходонь,

Эртынхиһээ

Эрид үлүү байба,

Урдынхиһаа

Угаа олон байба.

 

Үбгэн иигэжэ байхадаа,

Өөдөө хаража энеэбэ,

Уруугаа хаража уярба.

«Эды ехэ зөөриим

Хэнэй хүбүүн эзэлжэ,

Ямар хирээ шэншэжэ,

Байха жаргаха бэлэй,

Баярлан һууха бэлэй!» —

Гэжэ һанаа алдан байтараа,

Баруун нюдэнэйнь уһан

Байгал дээгүүр сэсэрбэ,

Баян голоор дүүрэн

Бороо боложо шэдэрбэ.

 

Үргэн Байгалай зонууд

Үүр гэгээбэ гэжэ

Үнеэ гүүгээ һаажа,

Жаргаба гэлэй.

 

Зүүн нюдэнэйнь уһан

Зүйгэл[2] дээгүүр сэсэрбэ,

Зүг бүхэнөөр дүүрэн

Хура боложо шэдэрбэ.

Зүйгэл мүрэнэй зонууд

Үдэр гэгээбэ гэжэ

Үнеэ гүүгээ һаажа,

Баярлан байба гэлэй.

 

Дала гараһан үбгэн

Дааһандаа тамхяа нэрэжэ,

Шууяса һоробо,

Шурхирса үлеэбэ.

Зай, тэрэнһээ сааша

Хара ехэ тайгадаа

Хаяагаарнь агнаба,

Хүжэ ехэ тайгадаа

Хүбшөөрнь агнаба гэлэй.

Халюунай халтарые алаба,

Булганай бүдэртэйе бариба.

Агтын хулмалзагша шэхэнһээ

Арай хойшонь ашаба,

Агтын хондолзогшо уусаһаа

Арай урагшань ашаба.

Тэгнээ ашаа дүүрэжэ,

Гэр тээшээ гэшхүүлбэ.

Эреэн тайгын хаяада

Эрбэс гэхэнь харагдаба,

Хара тайгын хаяада

Харбас гэхэнь харагдаба.

 

Газаагаа хүрэжэ ерэхэдээ,

Алтан сэргынгээ узуурта

Аалидан тудан зогсобо.

Ашаан тэгнээн хоёроо

Абан түлхин унагааба.

Эд болохыень

Эдэй балгааһанда хаяба.

Эдеэн болохыень

Эдеэнэй балгааһанда хаяба,

Эмниг шарга моринойнгоо

Эмээл тохомынь абажа,

Алтан мүнгэн хориидходоо

Агтайн шара обёосоо

Адхан үгэн байба.

Эржэн мүнгэн хэрэлсыгээ

Эгсэ гэшхэн оробо.

 

Ная гараһан һамганиинь

Налгай угтан абажа,

Алтан остоолдоо һуулгажа,

Амтата ехэ эдеэгээр

Табаг амһарта дүүргэжэ,

Табин асаран байба.

Үльгэрлэн хэлэн байба,

Үгэлэн зугаалан байба.

Хүндэлжэ иигэжэ байхадаа

Хүгшэн үбгэнөө хаража,

Гайхахын ехээр гайхаба,

Тагнахын ехээр тагнаба.

 

Сээжынь гунигтайе,

Сэсэгынь уһатайе

Уудалан һуран байхадань,

Үбгэн хэлээ бэлэй:

«Хабарай һалхин эмээршэндэ

Харасам уһа адхаба», — гэжэ.

«Анханһаа нюудаггүй аад,

Али мүнөө нюудаг болоо гүш?» — гэжэ

Хүгшэниинь хэлэн гомдон байба.

 

Тиижэ байха үедэнь

Тэрэ бууралтаһан үбгэн,

Дуураһан морин шэнги,

Дуугай һуужа байтараа,

Һамгаа гэнтэ хаража,

һанаа ехээр алдаад:

«Алтайнгаа хээрээр дүүрэһэн

Адуу малхан хоёрнай

Эртынхиһээн

Эрид үлүү болоо,

Урдынхиһаан

Улам олон болоо.

Хартангаа хаха таргалан,

Хада талаар дүүрэбэ.

Үнэр баян болообди.

Үды байха зөөрииемнай

Хэнэй хүбүүн эзэлхэ юм,

Ямар хирээ шэншэхэ юм?— гэжэ

Хэлэн хүүнэн байба.—

Үбэр дээрээ үргэхэ

Үрэгүй байнабди,

Үргэн дороо хатаргаха

Үхигүй байнабди», — гэжэ

Өөдөө харан үгэлбэ,

Уруугаа харан уйлаба.

 

«Үбгэртэрөө ухаа ороногүйш,

Үлтиртэрөө шүлэ гаранагүйш.

Шанха баруун зүгтэ

Сабшамал үндэрэй оройдо

Мүнхын хара уһан

Мэлмэрэн байдаг юумэл.

Мундаргын оройдо гаража,

Мүнхын хара уһа

Уужа, балгажа ерыш,

Уула хададань мүргыш!» — гэжэ

һамганиинь хэлэн захин байба.

 

Хоёр эрьеын мяха

Хонто шаата болгожо,

Арһан уутадань хэбэ,

Аян замда бэлэдхэбэ.

Дала гаратай үбгэн

Түхөө ехээр түхеэрбэ,

Мүхөө ехээр мүхөөрбэ.

Алтан остоолдоо ошожо,

Амтата шэхэр эдеэгээ

Амталан эдин байба,

Арай гэжэ бодобо.

Садааб гэжэ хэлэжэ,

Сад мүнгэн дааһандаа

Улаан пасхай тамхияа

Обоо собоо нэрэбэ.

Булад мүнгэн хэтээрээ

Буумал галаа абаба,

Шууяса һоробо,

Шурхирса үлеэбэ.

Үндэр хөөбэй малгайгаа

Орой дээрээ дугтылба.

 

Газаа тээшээ гаража,

Гаһар мүнгэн сэргэһээн

Алтан шарга морёо

Абан татаа гэлэй.

Сой мүнгэн дүрөөгөө дүрөөлэн,

Сохом тудан һууба.

Яхы мүнгэн эмээлдээ

Яб байтар һууба.

Алтан шарга моринойнгоо

Баруун һайхан амые

Бахид барин угзарба.

Баруун ташаа уруунь

Баримал минаа хаяба,

Шанха баруун зүгые

Шагаан барин ябаба.

Орон түбиин холодо,

Олон уһанай утада

Харайжа ябаа гэлэй,

Хатарган ошоо бэлэй.

 

Ерэ юһэн бүхэнтын,

Ехэ сагаан мундаргын

Хормой барин ерэбэ,

Хоног бүри дүтэлбэ.

 

Үзүүр хизааршьегүй

Үндэр уулын байхада

Алтан шарга моринһоон

Ай сүй бууба.

Дала гараһан үбгэн

Дабхаряата уулые дабахаар

Хоёр ута хормойгоо

Хондолойдоо хүрэтэр шууба,

Хоёр уужам хамсыгаа

Тохоногтоо хүрэтэр шамаба.

Хаалта болоһон уулые

Хаба шадалаараа махаба,

Хоёр һарын шарайда

Ходо махан ябаба.

Унаха таатай мориниинь

Унаган хэмдээ оробо,

Бардам зоригтой үбгэн

Балшар хэмдээ оробо.

 

Эзэн морин хоёр

Эсэн тулин ерэбэ.

Уйлан дуулан байбад,

Уйдан тэндээ муудабад.

Хадын хатууе махажа,

Халуун шулуу долёобод,

Эсэһэн байһан үедөө

Эреэн шулуу долёобод.

 

«Уула дабан ядажа,

Унаха болоо хабди.

Яда ядаһаар

Яһаа орхихомнай ха, — гэжэ

Эмээлтэ мориндоо

Эзэниинь үгэлэн байба, —

 

Эрдэни элэхэдээ

Үнгэ ородог бэлэй,

Эрэ хүн ябахадаа

Ухаа ородог бэлэй,

Үрөөһэн тээхи хормоймнай

Угаа хүндэ байнал…

Наян табатай һамгамни

Намдаа орой мэдүүлэнгүй,

Хормоймни оёорто

Хоол хэбэ бэшэ аал?», — гэжэ

Хормойнгоо оёорһоо

Хоёр һүри үбһэ

Хоёр мушхалаа болгоһые

Ходоро татан абажа,

Алтан шарга мориндоо

Амандань барин байба.

 

Хоёр эрьеын мяха

Хонто шаата болгоһые

Хоёр тогооной архи

Хоёр хүхүүр болгоһые

Арһан уутаһаан гаргаба.

Мяхаа эдин мамарба,

Маряа барин һууба,

Архяа аягалан умдалба,

Аляа зандаа оробо.

Тэнхээ шэнээ абажа,

Тэнюун хүхюун болобо.

Эртынхиһээн

Эрид үлүү болобо.

Урдынхиһаан

Улам үлүү болобо.

 

Тэрээнһээ сааша гэхэ

Тэрэ үндэр уулаяа

Маха махаһаар махажа,

Маряан хүрэжэ ябабад.

Зүрхэнэй хүсөөр жүдхэжэ,

Зориһон газартаа ерэбэд.

Мүнгэн ехэ хашаатай

Мүнхын хара уһан

Алтан ехэ хүбөөһөө

Адхаран мэлмэрэн гаража,

Хайр шулуун дээгүүр

Харьялан урдан байба.

 

Эндэнь тэндэнь

Эмтэ улаан бургааһан,

Доронь дээрэнь

Домто улаан бургааһан,

Үбэл зуниие мэдэнгүй,

Үргэлжэ урган байба.

 

Дала гараһан үбгэн

Эрхытэ гараараа

Эмтэ улаан бургааһанай,

Долёоборто гараараа

Домто улаан модоной

Нэжээд намаа хухалжа,

Морин агтадаа үгэбэ.

Алтан шарга мориниинь

Анханай маряа бариба.

 

Үбгэн баһа амтархан,

Өөрөө хүртэн эдибэ.

Эртынхиһээн

Эрид үлүү болобо.

Урдынхнһаан

Улам үлүү болобо.

Баярлан байба,

Бахархан һууба.

 

Мүнхын хара уһанһаа

Мүлхин байжа балгаад,

Уулын хормойдо үхэжэ,

Удаан үни хэбтээшэндэ

Шэдэргэн сэсэргэн байба,

Шэдитэ бургааһаар зангаба.

 

Аншье, шубууншье хадаа

Амиды болон бодобод:

«Хэтын хэтэдэ

Хэзээ мүнхэ һуугаарай!» —

Гэжэ тэдэнэр юрөөнэд.

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Заяатай баяртай үбгэн

Алтан шарга мориндоо

Аятай мордон саашалба.

Яба ябаһаар ябаба,

Ошо ошоһоор ошобо.

Зулгааг модон шэнги

Зурыжа ябаа гэлэй.

Үндэр хөөбэй малгайгаа

Үргэн ябаа гэлэй.

Зориһон газартаа тулажа,

Зогсон байба.

 

Морин галданһаа буужа,

Мүргэн һүгэдэн байба,

Тохигор үбдэгөө һэхэрбэ,

Тобшо толгойгоо дохибо.

 

Хабсагайн хабтагай шулуун

Ханхинан ерэбэ гэлэй.

Хоёр шэхэнэйнь үзүүртэ

Хон гээ бэлэй:

«Мүнхын хара уһа

Мэндэнгүй яһала уубаш,

Зүрхэндөө зоригтой болобош,

Зүһэ шарайш хурса болобо.

Гэр тээшээ гэшхүүлэ,

Гэдэргээ түргэн буса.

Үбдэг дээрээ үргэхэ

Үритэй болохош,

Үргэн дороо хатаргаха

Үхитэй һуухаш.

һайхан нэгэ һүлдэ

һаяар тодорхо бэзэ,

Басаганайтнай нэрэ солонь

Хаан Сагта абхай!»

Үбгэн дуулаба ха,

Үгынь шагнаба ха.

«Балгааһандаа ороходош

Басаган гаража ерэхэ.

Үе сагаан үбһэн

Ургажа нугаржа байха.

һайхан улаан утаһан

һанжан байжа харагдаха.

Үе сагаан үбһөөр

Үхинэй хүйһэ хүндэхэш,

Торгон улаан утаһаар

Тэрэ хүйһынь уяхаш», —

Гэһэн үгэнүүдые үбгэжөөл

Гэнтэ баһа шагнаба.

Хабсагайн хабтагай шулуун

Ханхинахаа болибо,

Хангай дуугай болобо.

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Дала гараһан үбгэн

Алтан шарга морёороо

Гэр тээшээ гэшхүүлбэ,

Гэргэн тээшээ дугшуулба.

 

Тиижэ харижа ябахадань,

Арбан хүнэй тэбэримэ

Азарга хуһанай оройдо

Молор хүхын донгодохые

Морин дээрээ шагнаба.

Моринһоон буугаадшье шагнаба,

Ногоон дээрэ хэбтээдшье шагнаба.

Дала гараһан үбгэнэй

Долоотой байхаһаань эхилжэ,

Хүл дээрээ гэшхэжэ,

Хүбүүн болоод байхые

Молор хүхы зугаалба,

Мүнөө тэрэ хэлэбэ.

Аяг һайхан донгодоондонь

Абагдан һажажа хэбтэбэ.

Унтаһанаа мэдэнгүй,

Унтажа зүүдэлбэ гэлэй.

Үргэһэ нойр дундань

Үбгэнэй шэхэндэ дуулдаба,

Эжэгүй аман хэлэбэ,

Иигэжэ гэнтэ үгэлбэ:

«Энэ хүхы шагнажа,

Эндээ яһаа гээхэшни…»

 

Дала гаратай үбгэн

Даб харайн бодожо,

Хоёр ута хормойгоороо

Мушхан шэхээ бүглөөд,

Морёо унаад ябашаба.

Газаагаа ерэн буужа,

Галтай гэртээ оробо.

 

Басаган нарай ерэжэ,

Бааян бархиран хэбтэбэ.

Хүйһынь хүндэхэм гэжэ

Хутагаараа отолон байба —

Хутагынь эри биларба.

 

Наян табатай һамганиинь:

«Найдалтай үгэ шамда

Хэншье хэлээгүй гү?» — гэжэ

Хэлэн һуран байба.

«Баярлаһандаа юрэдөө мартаалби,

Бахардаһандаа тээлмэрдээд байналби»,

Гэжэ үбгэниинь хэлээд,

Гэр балгааһандаа оробо.

 

Хоймор һайхан таладань

Үе сагаан үбһэн

Урган нугаран һалбарна:

Улаан утаһа һанжуулжа,

Урдань байба гэлэй.

Үе сагаан үбһэ

Үтэр түргэн абажа,

Үхинэй хүйһэ хүндэбэ,

Улаан утаһаарнь уяба.

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Алтан барабаан сохижо,

Амитан зоноо гулидхаба,

Мүнгэн барабаан сохижо,

Мэдэлтэ зоноо гулидхаба.

Үргэн мүнгэн остоолдоо

Ууралгүй эдеэ табиба,

Оёдолгүй хубсаһа асарба.

 

«Энэ муухан басага

Эдэ хоёр асараабди.

Нэрэ олоһон хүнэй,

Нюуха юумэ үгы,

Хубита золтонь болохо,

Хүсэл зоригынь байха», — гэжэ

Үбгэн һамган хоёр

Үльгэрлэн тиижэ хэлэбэд.

Сугларһан хүнүүд

Сохом нэрынь олобогүй.

 

Үбгэн һамган хоёрой

Үргэһэн нэгэ үхин,

Шүрэ улаахан шарайтай

Шэгэбхэн гэжэ басаган,

Уһа асархаа ошобо.

 

Уһалуур дээрэ хүрэнгүй,

Дарбагар ута дэлһэтэй

Дайр хара моритой,

Таар муухан тохомтой,

Талхи модон эмээлтэй,

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхайтай

Айса байса золгобо.

 

«Үбгэн һамган хоёршни

Үглөөнһөө хойшо суглаатайл,

Хүн зоноо гулидхаад,

Хүхюутэй зугаатай байнал.

Юундэ тиигэжэ байнаб,

Юунэй найр, наадан бэ?» — гэжэ

Арбан табан толгойто

Амадан барин байба.

 

«Басага асаржа,

Баярлан байнад.

Нэрэ нэрлэжэ,

Нэрьен шууянад.

Нэрынь олоһон хүнэй

Хубитань болохол»… — гэжэ

Шэгэбхэн шэбэнэжэ үгэбэ,

Шэг шарайгаа хубилгаба.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай:

«Шэгэбхэн, намда хэлэ,

Шил мэдэһэн байхаш.

Сохом нэрэнь хэн бэ,

Сэхынь хэлыш, — гэбэ.

«Яаха хээхэ бэлэйб,

Яаһан муухайгаар асуубат?

Шэхээрээ дуулаагүйб», — гэжэ

Шэгэбхэн басаган хэлэбэ.

 

Атуури хара мангадхай

Аашалжа элдэбээ гараба.

Хахад бэеынь тэрэ

Хазаха эдихэ тооной:

«Хэлэхэл хадаа хэлэ,

Хэлэхэгүй хадаш залгихам!» —

Гани галзуу болобо.

 

Айдар басаган айһандаа

Атуури хара мангадхайда

Мэдэһэн юумэеэ мэлзэнгүй

Мэгдэн хэлээ бэлэй:

«Хаан Сагта абхай гэхыень

Халта хулта дуулаа һэм».

 

Тэрээнһээ сааша гэхэ

Тэрэ муухай мангадхай

Шэгэбхэниие залгижархёод,

Шэбгэ улаан хүбүүн боложо,

Дарбагар ута дэлһэтэй

Дайр хара мориёо

Шуһан зээрдэ болгожо,

Шунха эмээл тохожо,

Алда саажа саажалжа,

Алаг нюдэтэй боложо,

Шуһан зээрдэеэ унаһаар

Шууян байһан найрта

Дүтэлжэ ерэбэ,

Дүүюулжэ ошобо.

Алтан сэргынь узуурта

Аалидан ерээд зогсобо.

Гэр тээшэнь гэшхэбэ,

Гэдын ябан оробо.

Хаан мэндээр мэндэшэлбэ,

Ханынь шэшэргэн байба.

 

«Ямар ехэ суглаатай,

Ямар ехэ маглаатай

Байбат?» гэжэ хэлэбэ,

Бардам дуугаар һураба.

 

Үбгэн һамган хоёр

Үгэлэн дурдан хэлэбэд:

«Муухан басага асаржа,

Найр хэжэ найгажа,

Нэрэ үгэхэ гэжэ

Нэрьен шууян байнабди».

Шэбгэ улаан хүбүүн

Шэбшэһэн янзатай боложо:

«Нэрынь олоһон хүнэй

Хубитань болохо гү?» —

Гэжэ һуран байба,

Гэлын харан һууба.

 

«Болохо» гэжэ хэлэхэдэнь,

Булай ехээр баярлаба,

Алда саажаяа хүдэлгэбэ,

Алаг нюдэеэ эригэнүүлбэ.

Хоёр дахин гэлэй

Хэлэн нэрлэн байба, —

Огто ондоо нэрэ

Ооглон дурдан байба.

Гурбадахияа нэрлэн хэлэбэ.

Гэрээр дүүрэн хүнүүд:

«Хаан Сагта абхай», — гэжэ

Шэхэндээ дуулабад,

Шэмээгүй болобод гэлэй.

 

«Энээхэн муухан басаганаймнай

Энхэ нэрэнь олдобо», — гэжэ

Үбгэн һамган хоёр

Үндын һууриһаа бодобод,

Байгаад байһанаа мартабад,

һуугаад һууһанаа мартабад.

 

Зай, тэрээнһээ сааша

Шэг шарайгаар түхэреэн,

Шэбгэ улаан хүбүүгээ

Хүрьгэн хүбүүн гэжэ

Хүндэлэн хүшэлэн байбад.

Ууралгүй эдеэ табибад.

Оёдолгүй хубсаһа үмдүүлбэд.

Хүрьгэн хүбүүн хүжыжэ,

Хүл дээрээ бодобо:

«Оёдолгүй хубсаһытнай үмдэжэ,

Ондоо һайхан болоо хаб?» —

Гэжэ асууба гэлэй,

Гэдын ядайн байба.

 

«Хүрьгэн хүндэтэ хүбүүмнай,

Хүри улаан болобош,

Гэлигэр эреэн нюдэншни

Гэмгүйхэн болобол», — гэжэ

Үбгэн һамган хоёр

Үгэлэн, үльгэрлэн хэлэбэ.

Архиин хатууе бариба,

Амтата эдеэ табиба.

Ангай мяхан болоо һаа —

Ха гуяар табигдаба,

Адуунай мяхан болоо һаа —

Адхаал сээжээр табигдаба.

Шуһан зээрдэ мориндонь

Шороб мүнгэн хориидходоо

Агтайн шара обёосоо

Адхан байжа үгэбэ.

 

Үдэрэй саг дүүрэжэ

Үдэшэ орой болобо.

Олдожо ерэһэн хүрьгэнөө

Олбо дээрэ унтуулба.

Булган гоё хүнжэлөөр

Буд байтар хушаба.

 

Үглөөгүүр эртэхэн,

Үдэрэй гэгээхэдэ,

Үбгэн һамган хоёр

Уг маг гэлдэһээр

Соолдоо[3] галаа түлижэ,

Сог оруулжа байбад.

Эдеэ уһаа бэлдэжэ,

Эды тады болобод.

Таһалгынгаа үүдэ нээжэ,

Таатай хүрьгэндөө ороходонь,

Олбо дэрэ дээрэнь

Ороор дүүрэһэн толгойтой

Атуури хара мангадхай

Архыжа унтажа хэбтэбэ.

 

Үбгэн һамган хоёр

Үүдээ нээжэ хараһаар,

Гэлын гайхан байһандаа,

Гэдэргээ унан алдабад.

Газаашаа хоюулан гаража,

 

Галданииень харан гэхэдэнь,

Дайр хара морин

Дархайжа һархайжа байбал.

Үбгэн һамган хоёр,

Үнгэ зүһөө хубилган,

Һүеэ адхаһан һамган,

Һүхэеэ гээһэн үбгэн

Боложо байбад гэлэй.

Бүрхэг шарай шарайлбад,

Бүдэрэн унан байбад.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Нюур гараа угаажа,

Нюһа нёлбоһоо сэлмэбэ,

Энгэр бэеэ эльбэжэ,

Эдеэень эдижэ оробо.

Шоно шэнги залгиба,

Шубуун шэнги сүнсэбэ.

Хуримай болзор абахаа

Хубита зүбшөөл һураба.

 

Хүгшэн үбгэн хоёрой

«Хорин жэл» гэжэ хэлэхэдэнь,

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай:

«Арбан табан болгогты,

Арсахагүй бэзэт», — гэбэ.

Болзор сагаа баталжа,

Бодожо газаа гараба.

Дайр морёо унажа,

Дайда тээшээ ябаба.

 

Үбгэн һамган хоёр

Үргэһэ нойр алдатараа

Хаан Сагта абхайгаа

Харан бүүбэйлэн үлэбэд.

Хара нюдэеэ

Хабдатар уйлабад,

Хабтагай шэхээ

Шууятар уйлабад.

Хурим хэхэ сагынь

Хурдан түргэн ерэнэ.

Харин тэрэ сагта

Хаан Сагта абхай

Харахан нюдэтэй,

Шүрэ улаан шарайтай,

Шуран бэрхэ аягтай

Хайрата басаган боложо,

Харайн сэнгэн байба.

 

Үбгэн һамган хоёр

Урмаа хухаран байбад.

Энеэдэ наадан хоёрынь

Энэл шанал болобод.

Уруугаа хаража уйланад.

Өөдөө хаража уйданад.

Тэрэ хоёрой гэлэй

Тиижэ байха хирэндэ

Хаан Сагта абхай

Харахан нюдөөрөө хаража,

Хайра үзүүлэн байба:

«Булан бүреэ борсойлдожо,

Буруу юундэ харабат?» — гэбэ

Эльгэ нимгэн эхынгээ

Эльбэн байба үһыень,

Дала гараһан баабайнь

Дала мүрөө хабшажа,

Хэбтэһэн хэбээрээ хэбтэбэ,

Хэлэжэ үгэнгүй зобообо,

«Нюур шарайем харыт,

Нюуһан юумэеэ хэлыт», — гэжэ

Хаан Сагта абхай

Хана тээшээ хаража,

Уйдан хайлан байба,

Уруу дуруу болобо.

 

Үбгэн һамган хоёр

Үгэлэн уйлан хэлэбэ:

«Баабай, баабай гэнэш —

Баабайш болохоо хатаг.

Эжы, эжы гэнэш —

Эжыш болохоо хатаг.

Балшар бага наһандашни,

Баабайш бүһэеэ андалдаа…

Болзорынь дүтэ болоо,

Богони саг үлөө.

Арбан таба хүрэхэдэш

Атуури мангадхай ерэхэ…»

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Түхөө ехээр түхеэржэ,

Мүхөө ехээр мүхөөржэ,

Ябаһан яһа зуудаг юм гэжэ

Яаран ерэбэ гэлэй.

 

Тиижэ байха хирэндэ,

Тэрэ холын дэлхэйдэ

Алтайн арада байһан

Алтан шарга морин

Мэдээн ехээ мэдэбэ,

Ухаан ехээ ойлгобо.

Гүйхын хурдаар гүйжэ,

Гэрхэн тээшээ ерэбэ.

Агсар мүнгэн сэргэдээ

Алдангүй ерээд зогсобо.

Ханхинаса инсагаалба,

Хаан Сагта абхайгаа

Гараха гэжэ дуудаба.

 

Хаан Сагта абхай

Харан шагнан байтараа,

Гүйн гаража ерэбэ,

Гэтэн харан байба.

Алтан шарга мориниинь

Аалихан урдань ерэжэ:

«Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Түргэн дундаа ерэхэнь!

Тохомым шамдуу тохыш,

Тохой мүнгэн эмээлым

Тохыш!» — гэжэ хэлэбэ.—

Баабайнгаа балта абаарай,

Буян ехэтэй байха.

Эжынгээ алтан хайша,

Эди шэдитэй һамыень,

Эрижэ заатагүй абаарай.

Хоёр һайхан нохойгоо

Хоёр гэнжэтэйнь абаарай».

Хүлэгэй захяа абажа,

Хаан Сагта абхай

Түргэн дундаа түхеэржэ,

Мэргэн дундаа мүхөөржэ,

Алтан шаргынгаа жолоое

Алдангүй барижа гэлэй

Яхы дүрөө дүрөөлбэ,

Яб тушаа һууба,

Сой дүрөө дүрөөлбэ,

Сохом тушаа һууба.

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Хаан Сагта абхай

Гунан ехэ дэлхэйе

Гурба эрьен гүйлгэбэ,

Дүнэн ехэ дэлхэйе :

Дүрбэ эрьен гүйлгэбэ.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Мэдэхын ехээр мэдэбэ,

Мэтэр хойноһоонь гүйлгэбэ.

Дүнэн ехэ дэлхэйе

Дүрбэ дахин тойрожо,

Дүрбэн адха хагданай

Дүрөө үдыдэ ерэбэд.

 

Алтан шарга морин

Аргаа болин хүсэгдэбэ.

Дайр хара морин

Дайран ороод ерэбэ.

Алтан шарга морин

Абхай Сагта басагандаа:

«Шэди ехэтэй һамаа

Шэдыш хойшонь!» — гэбэ.

Шэдитэй тэрэ һамынь,

Шэдэхэтэйнь сасуу,

Шэбэр шугы болобо,

Нарин могойн багтахагүй

Надхаг шугы болобо.

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Үлдэн намнан ябахадаа,

Үүдэн шүдөө абажа,

Сарбаа һүхэ дархалжа,

Сабшан, отолон хиргажа,

Тэргэ шарга багтаха,

Тэмээн хамбын ябаха

Харгы самсаал гаргаба.

 

Хаан Сагта абхай

Харайлган саашаа ошожо,

Алтан шарга мориёо

Амаруулан тамаруулан байба,

Атар шэмэтэй ногоо

Амандань хүргэн байба.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхайн

Дүтэ ороод ерэхэдэнь,

Дүрөө дээрээ гэшхэжэ,

Тала газар хаража,

Талиин ошобо гэлэй.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Үлдэ үлдэһөөр үлдэбэ,

Шэлдэ шэлдэһээр шэлдэбэ.

Хаан Сагта абхайда

Халдан орохоо дүтэлбэ.

 

Хүлэг шарга морин

Хүсэгдэн барин ябахадаа,

Хани дүтэ нүхэртөө,

Хаан Сагта абхайдаа:

«Эхынгээ алтан хайша

Энэ бэеэрээ шэдыш.

Эдир залуу наһаа

Эрид түргэн абарыш!» —

Гэжэ хэлээ бэлэй.

«Хэлэһэн үгэшни зүбтэй,

Хэтэдээ жаргаарай», — гэжэ

Хаан Сагта абхай

Хайшаяа хаяба гэлэй.

 

Алтан хайша унахадаа,

Аюулта далай болобо,

Болдог ехэ долгёор

Боолто хэжэ байба.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Үер далайда боогдоходоо,

Үүдэн шүдөө ходолжо,

Һүхэ, һэлюур бүтээжэ,

Һала дархалан байба.

 

Хаан Сагта абхай

Алтан шарга мориёо

Далайн саада эрьедэ

Далдалан байжа бэлшээбэ.

Атар ногоо эдюулжэ,

Амаруулан байба гэлэй.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Үргэн һала сабшажа,

Уһа тамараад гараба.

 

Хаан Сагта абхай

Хурдан шарга мориёо

Саашань гүйлгэн талииба,

Сагтань харайлган ябаба.

 

Дайр хара морин

Дайшалан хойноһоонь бууба,

Хүсэ хүсэһөөр хүсэбэ,

Хүсэд шадар оробо.

 

Алтан шарга мориниинь

Аргадан гуйба гэлэй:

«Хаан Сагта абхаймни,

Хая баабайнгаа балтые!»

Балтаа барин шэдэхэдэнь,

Байса болон унаба.

 

Атуури хара мангадхай

Ажаглан харан ойлгобо.

Үшөө шүдөө ходолжо,

Үнсэгтэ һүхэ бүтээжэ,

Һарьдаг үндэр байса

Һамнар сабшан оробо.

 

Хаан Сагта абхай

Алтан шарга моринтоёо

Шэдхэ шэрэнги соо

 

Шэнгэһэн шэнги хорожо,

Тэнгэридэ хүрэмэ

Тэбхэр үргөөг бариба.

Огторгойдо хүрэмэ

Ордон үргөөг бариба.

Хаан Сагта абхай

Хани шарга моринтоёо

Агнан тагнан байба,

Ан гүрөөһэ бариба.

Бариһан ангайнгаа гэдэһэ

Бараниинь тэндээ шобторжо,

Шара далайн уһанда

Шабхан бажуун угааба.

 

Тэрэ гэхын хирэндэ

Тэнгис далайн эрьеэр

Хартагай гэжэ хаанай

Харжа Минаа хүбүүн

Бүрсэн харбажа ябатараа

Бүдэрэн унатараа гайхаба:

Шара далайн уһан

Шара һэбһээр урдажа,

Харагдан байба хаям.

 

Харжа Минаа хүбүүн

Шошон тагнан гэхэ

Шобто харан байба.

Далайн далда харахадань,

Дархайма шэрэнги ургажа

Ой модоной дундаһаа

Огторгойн орьёл тулама

Үндэр ордон харагдаба,

Үзэсхэлэн гоё байба.

 

Харжа Минаа хүбүүн

Харайн тиишээ ошобо.

Алтан мүнгэн хэрэнсыень

Алдангүй гэшхэн оробо.

Ороод хаража байхадань,

Омогтой һайхан басаган

Нахир-нахир гэшхэлжэ,

Набша ногоо ургуулба,

Хотос-хотос гэшхэлжэ

Хони хурьга мааруулба,

Ябан байхынь харахада

Яһала зохид байба.

Хартагай мэргэн хаанай

Харжа Минаа хүбүүн

Байгаад

Байһанаа мартаа бэлэй,

Һуугаад

Һууһанаа мартаа бэлэй.

Үглөө ороһон хүн

Үдэшэ болотор байба,

Үдэшэ байһан хүн

Үглөө болотор байба.

Харжа Минаа хүдэлэнгүй,

Хоёр үдэр болгобо.

Гурбадахи үглөөгөө гэлэй

Гэдэргээ сухарин гаража,

Гэр тээшээ гүйшэбэ,

Гэрлэхээ хаанда хэлэбэ.

«Хаанай басаган хадань

Хаража хүбүүгээ гэрлүүлхэ һэм.

Барлаг хүнэй басаган

Баабайндаа байжа байг лэ.

Худын мүрөөр ошохогүйб,

Хурим найр зарлахагүйб», —

Гэжэ баабайнь хэлэбэ.

 

«Гэрлүүлхэгүй хадаш,

Гэрээ хаян ябахаб.

Урин һайхан абхайтай

Үелэн гэртэнь байхаб», — гэжэ

Харжа Минаа хүбүүниинь

Хатаран бархирба гэлэй.

Хартагай хаан уяржа,

Хайрата хүбүүгээ аргадаба.

Гурбан хара жороое

Гэрэл мүнгэн тэргэдэ

Хүллэжэ ерээд гэлэй,

Хаан Сагта абхайнда

 

Харайлган яаран зорибо.

Ошо ошоһоор ошожо,

Ордон тулан бууба.

Газаань хүрэжэ гэлэй

Гэр тээшэнь алхаба.

 

Хаан Сагта абхай

Хартагай мэргэн хаанда

Баруун талаа заажа,

Баярлан гуйжа байба.

Уралан хэлэбэ,

Уянгатайгаар зугаалба.

Алтан остоолоо дүндэжэ,

Ангай мяха табиба.

Архи асаржа гэлэй

Аягалан байгаа бэлэй.

Хартагай ехэ хаан

Халан уяран байба.

Эдеэнэйнь дээжэ эдижэ,

Энеэдэ наадатай болобо,

Архиинь хатууе уужа,

Аягтай холшортой болобо.

Арбан хүндэл адляар,

Аяглан һууба гэлэй.

Хорин хүндэл адляар,

Холшорлон һууба гэлэй.

 

Хартагай мэргэн хаан

Хаан Сагта абхай

Бэритэй болооб гэжэ

Баярлан хүхин байба.

 

Хаан Сагта абхай

Харюу үгэхынгөө урда

Газаа тээшээ гаража,

Галдан гансаһаан һураба:

«Алтан шарга морим,

Амин дээрэм хэлыш:

Хаанай бэри болохом гү,

Харжа Минаада гарахам гү?

 

Алтан шарга мориниинь

Арсан хорингүй байба.

«Хартагай хаанай хүбүүндэ

Хадамда гараад байхадаа,

Ута һайхан жолооем,

Хоёр һэргэг нохойнгоо

Хонгёо дуутай гэнжынь

Харжа Минаагай гарта

Хаяжа бү үгөөрэй», —

Гэжэ мориниинь хэлээд,

Гэдэргээ ошоо бэлэй.

 

Хаан Сагта абхай

Хартагай мэргэн хаанай

Бэри болохоб гэлэй,

Баярлан дохёо бэлэй.

 

Гэртээ хаан бусажа,

Гэрэл мүнгэн тэргээ

Түргэн дундаа хүллэжэ,

Урдань

Олон хүн харуултайгаар,

Хойноһоонь

Хорин хүн харуултайгаар

Бэриеэ буулган асархаа

Бушуу түргэн ябуулба.

Хаан Сагта абхай

Харгы замдаа түхеэрбэ.

Гэрэл мүнгэн тэргэдэнь

Гэнэгүй һуугаа бэлэй.

 

Алтан шарга мориниинь

Алхаба моридтойнь зэргэлжэ.

Хоёр хара нохойгоо

Хойноо дахуулан ябаба.

 

Хартагай хаанайда хүрэхэдэнь,

Хамагай һайхаар угтаба.

Алтан барабаан сохижо,

Амитан зоноо суглуулба.

Мүнгэн барабаан сохижо,

Мэдэлтэ зоноо суглуулба.

Нуураар хэмнэмэ

Архи гаргаба гэлэй,

Болдогоор хэмнэмэ

Мяха гаргаа бэлэй.

Хотоймо гоё

Хурим боложо байба,

Нахиима гоё

Наадан боложо байба.

Найман үдэр

Найр наада хэбэ,

Юһэн үдэр

Ехэ зугаа хэбэ.

Арбадахи үдэртөө

Арай гэжэ сэлмэбэд,

Албата зониинь тараба.

 

Тэрээнһээ сааша гэхэ

Тэрэ нэгэ үглөө

Харжа Минаа хүбүүн

Хаан Сагта абхайһаан

Алтан шарга морииень

Агнаха гэжэ эрибэ.

 

Тэрэнь хэлэбэ гэлэй:

«Алтан шарга мориёо

Агнаад ерэхыеш үгэхэб,

Гоё һайхан жолооень,

Гурбан дабхар шүдэрыень

Үгэхэ аргамни үгыл».

 

«Минии мориной жолоо

Шинии мориндо тудахагүй,

Минии мориной шүдэр

Шинии мориндо тудахагүй»,

Гэжэ харюусаба гэлэй

 

Гэнэн хонгор Харжань.

Аянгаа оложо ядан,

Алтан шарга моринойнгоо

Хүсэл зорилгынь дууһыень

Хүсэд барижа шадабагүй.

 

Харжа Минаа мэргэн

Хаан Сагта абхайһаан

Эрид эриһэнээ абажа,

Энгэрээ хам гэжэ

Алтан шарга морёор

Агнан тагнан ябашаба.

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Хаан Сагта абхай

Хүл хүндэ боложо,

Гуран шэнги бэетэй,

Гутаар ехэ толгойтой

Мүнгэн бүхэтэй,

Алтан сээжэтэй

Хүбүү асараа гэлэй.

 

Хартагай мэргэн хаан

Хоёр түргэн элшэдые

Хүбүүнэй хойноһоо гаргаба.

 

Тэрэ хоёр гэлэй

Түргэн дундаа түхеэржэ,

Мэргэн дундаа мүхөөржэ,

Харжа Минаа хүбүүнэй

Халуун мүрыень мүшхэн талиибад

Арын сагаан тайгада

Арбан толгойтой

Атуури хара мангадхайтай

Аса баса ушарбад.

 

«Хайшаа ошохоо ябабабта,

Хаанай хоёр элшэнэр?» —

Гэжэ тэрэнь һураба,

Гэлын гайхан байба.

 

«Харжа Минаа мэргэниие

Хара тайгаар бэдэрхэмнай.

Хартагай мэргэн хаамнай

Хойноһоонь маниие эльгэбэ,

Бусаха гэжэ захюулба,

Бэдэрэгты гэжэ гаргаба.

Харжа Минаагай һамганиинь

Хүбүү асараа», — гэлдэбэд

Тэдэ хоёр элшэнэр.

 

Тиихэдэнь Атуури мангадхай:

«Ямар хүбүү асарааб? — гэжэ

Яаран байжа һураба.

«Мүнгэн бүхэтэй,

Алтан сээжэтэй хүбүү

Асараад байна», — гэбэд

Тэдэ хоёр элшэнэр.

 

Тиихэдэнь тэнэг мангадхай:

«Тээ тэндэ хэбтэнэ,

Тэрэ мэргэн эзэнтнай.

Бахадал балсагар,

Нохойдол ногсогор

Хүбүүтэй болоош гээрэйгты.

Тиигэжэ хэлээгүй хадатнай

Тэхэрихэдэтнай эдихэб», — гэбэ.

 

Хаанай хоёр элшэнэр

Харайлдан орон ерэбэд.

Хаахира хаахирһаар тэдэ

Харжа Минаагаа һэреэбэ.

«Юундэ эндэ ерэбэбта,

Юушэн гээшэбта?» — гэжэ

Эридээр һуран байхадань,

Элшэнэр адли дуугарба:

«Хаан Сагта абхаймнай

Хүбүү асараад байнал даа!

Бахадал балсагар бэетэй,

Нохойдол ногсогор зүһэтэй».

 

Харжа Минаа мэргэн

Харихаа бусахаяа байһан аад,

Толгойгоо үндэгэд гүүлэжэ,

Тохоногоо ёрогод гүүлэжэ,

Дуугай боложо харагдаба,

Дахин нойрто дарагдаба.

 

Тэдэ хоёр элшэнэрые

Тодон барин эдибэ

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай.

 

Зай, тэрэнһээ сааша

Залан сэхэ ябашаба.

Уулын шулуу урбуулан,

Уһан далай долгидуулан,

Харбаһан һомон шэнги

Хаймадан ябаа бэлэй.

Харгы гэжэ дараһаар,

Хабтайжа ябаа гэлэй.

Хартагай хаанай тээшэ

Хаража ошоо бэлэй.

 

Харжа Минаа хүбүүн

Хамаагүй хурхиржа,

Һанаа амар хэбтэбэ.

Алтан шарга мориниинь

Турьяжа туна унагаабал,

Малтажа мана унагаабал.

Харжа Минаагаа

Харайн бодыш гэбэ,

Хаан Сагта абхайгаа

Халхалан абаяы гэбэ.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Тунаһан мананда орожо,

Төөрин байба гэлэй.

 

Алтан шарга морин

Алдуурха гэжэ оролдобо.

Гурбан дабхар шүдэрөө

Угза зада татаба.

Ута һайхан жолоогоо

Угзаран татаба.

 

Азарга хуһанда уяатай

Абхайн хоёр нохойнууд

Хуһа мэрэжэ оробод,

Хуха химэлэн ядабад.

Харжа Минаа эзэниинь

Хурхирһан зандаа хэбтэбэ.

 

Алтан шарга мориниинь

Абархаа ерээ гэлэй.

Хаан Сагта абхай

Хаанабши гэжэ байба.

Гара гэжэ инсагаалба,

Гэрынь доһолсо инсагаалба.

«Эжэн минии абхай,

Эмээл дээрээ гарыш.

Атуури хара мангадхай

Ана мэнэ ерэхэнь»,

Гэжэ инсагаалан байба,

Гэнтэ түргөөр яаруулба.

 

Хаан Сагта абхай

Хаалгаараа гаран ерэбэ,

Шамдуун морёо унажа,

Шанха баруун зүг уруу

Зорин дүхэн талииба.

 

Газарайшье холодо,

Уһанайшье утада

Урагшаа талииба.

Огсом үндэр зуданда

Ошон хүрэн байба.

Алтан шарга мориниинь

Аалидан зогсон байтараа,

Буу гэжэ буулгаба,

Бүдэрэн һуладан байба:

«Эмээл тохомым аба,

Энээхэн доро таби.

Шадал хүсөө баранхайб.

Шамда захяа һэмнайб:

Харжа Минаа мэргэндэ

Хамаг юумым үгэбэшье —

Гүрэмэл дабхар шүдэрыем,

Ута һайхан жолооем

Бү үгөөрэй гэжэ

Хэлэһыем һанаарай.

Зол жаргалайм һүлдэ

Жолоо шүдэр хоёрто юм.

Ами һүлдөө баража,

Алдалан унаа гээшэлби.

Намдаа муулангүй ябаарай,

Наһан соогоо жаргаарай.

Дүрбэн хүлым отолоод,

Добуун дээрэ зоогоорой.

Дотор гэдэһыем гаргажа,

Дэлхэй дээгүүр сасаарай.

Нэгэ тээхи бэеһээм

Найман хабһа абажа,

Эдин тэнжэн байгаарай,

Эсэхэ элэхээ мартаарай.

Хүнды сээжэдэм орожо,

Байрлан байгаарай», — гэһээр

Хүлөө жиижэ,

Хөөһэ сахарижа,

Алтан шарга морин

Амяа табяа бэлэй.

 

Хаан Сагта абхай

Харахан нюдэеэ уһатуулан,

Дүрбэн хүлыень отолоод,

Добуун дээрэ зообо.

Дотор гэдэһыень гаргажа,

Дэлхэй дээгүүр сасаба.

Нэгэ тээхи бэеынь

Найман хабһые хадаржа,

Эдин тэнжэн байба,

Эсэхэ тулихаа болибо.

Хүнды сээжэдэнь орожо,

Хүлшэн дулаасан унтаба.

Үглөө болоходо,

Үдэрэй гэгээхэдэ,

Обоймо олбо дээрэ

Унтажа хэбтээ гэлэй.

 

Хаан Сагта абхайн

Хаража тухайлжа байхадань,

Тэндэнь хоёр хүбүүд

Түмэр мэсэ зорожо,

Һуужа байба гэхэ.

 

Һуга харайн бодожо,

Газаа тээшээ гарахадань,

Гэрэйнь хэрэнсы дорохоно,

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Нарай хүбүүень бүүбэйлэн

Найган дуулан һууба.

 

Шарга моринойнь хүлнүүд

Таримал модод боложо,

Дүрбэн алтан уляаһан

Дүүесэ урган байбад.

 

Хаан Сагта абхай

Харсага мэтэ маряажа,

Хүбүүгээ буляан абажа,

Дүрбэн уляаһанай нэгэндэнь

Дэб гэтэр гараба.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Халуун мүрынь мүшхэжэ,

Хойноһоонь гүйжэ гараба.

Уляаһан өөдөө ургажа,

Урагшань ябуулбагүй.

 

Тиихэдэнь тэрэ мангадхай

Тэхэрин доошоо буужа,

Шүдөө һуга татажа,

Шэрэм һүхэ хэжэ,

Онол арга оложо,

Отолон сабшан оробо.

Ургажа байһан уляаһан

Узуураараа найгаба.

 

Атуури хара мангадхайн

Алтан уляаһа сабшажа,

Унагааха болоод байхадань,

Үнэгэн ерээд харагдаба:

«Харамтайл үбгэн байнаш,

Хара хүлһөө харьюулбаш.

Хариин энэ басаганда,

Харгааһанда хормойгоо барабаш.

Энээхэн абхайн түлөө

Элһэндэ үльмэеэ барабаш.

Тарбагай һүхөө үгыш,

Тамхяа татажа амарыш», —

Гэжэ һүхынь абаба.

Үлын саашаа харахадань,

Үнсэгөөрнь сабшаба,

Эрид урдаһаань харахадань,

Эреэрнь сабшаба.

 

Тамхяа мангадхай татажа,

Тархяа бухан унташаба.

Үнэгэн һүхынь абажа,

Уһан далайда шэдэбэ.

Атуури хара мангадхай

Арай гэжэ һэрибэ.

 

Нүгэлтэм нүгэллөө ха гэжэ,

Шэбэлтэм шэбэлээ ха гэжэ,

Таатай шүдөө абажа,

Тарбагай һүхэ хээд,

Сабша сабшаһаар сабшажа,

Сагта абхайн уляаһа

Сагтань унагаахаа байба.

 

Хаан Сагта абхай

Харайн саададань гараба.

Тэнэг хара мангадхай

Тэрэ уляаһыень сабшаба.

Шамдуун сабшан байхадань

Шоно хүрэжэ ерэбэ:

 

«Мэндэ, — гэжэ хэлэбэ, —

Мангадхай үбгэн!

Хариин басаганай түлөө

Хүлһөө адхажа байнаш,

Харгааһанда хормойгоо барабаш.

Халуунда хүсөө барабаш.

Үндэр дээрэ хүсэлтэй

Үбгэн байнаш», — гэбэ.

 

Магтуулаад шонодо байхадаа,

Мангадхай һүхөө үгэбэ.

Шоно яаран сабшаба,

Шударан орожо байба.

Атуури хара мангадхайн

Амаржа унтаад байхада,

Һүхыень далайда шэдээд,

Һүрэжэ өөрөө ябашаба.

 

Гурбадахи уляаһынь сабшахадань,

Балбар-балбар гэшхэлһээр,

Баабгай ерэбэ гэлэй.

Бахатай ерэһэн баабгайда

Баһа мангадхай сабшуулба.

Тииһээр хэбтэн унахадань,

Тэрэ һүхыень хаяжа,

Тэндэһээ саашаа холодожо,

Тэрьелээ бэлэй баабгай.

 

Хаан Сагта абхайн

Хашхаран уйлан байжа,

Дүрбэдэхи уляаһандаа аһахадань,

Дүрбэдэхи шүдөө абажа,

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Алтан уляаһыень сабшаба.

 

Хаан Сагта абхай

Арюун нюдэнэйнгөө уһые

Адхаруулан орлин һууба.

Тэсэжэ ядан бархиржа,

Тэндээ орлижо һуухадань,

Хада уулын саанаһаа

Ханхиргаан гараба гэлэй.

Дуулдан дүтэ болобо,

Дунгяаран шэхэндэнь байба.

 

Азарга сагаан хуһа

Араан хурса шүдөөрөө

Ходо унагааһаар гүйлдэжэ

Хоёр нохой ерэбэд.

 

Арбан табан толгойтой

Атуури хара мангадхай

Тэрэ нохойнуудһаа айжа,

Далай соо хоргодобо,

Дархайн һархайн саашалба.

 

Хаан Сагта абхай

Хоёр нохойгоо хаража,

Уяран уйлан байба,

Уляаһан модонһоо бууба.

Гэнжынь тайлан абажа,

Гэр тээшээ абаашажа,

Гэдэһэ садхалан болотор

Эдеэлүүлэн шахан байба.

 

Тэдэ хоёрынь амаржа,

Түрүүнхи түхэлдөө оробод.

Хаан Сагта абхайдаа

Хэлэн зугаалан байба:

«Далай соохи мангадхайе

Даран хюдан ерэхэмнай.

Илалтаа абаа хадамнай,

Уһан далайн долгинууд

Улаан шуһаарнь урдаха.

Хадаран барюулаа хадамнай

Хара долгёор бушхаха», —

Гэжэ хэлэһээр гэлэй,

Гүйлдэн харайлдан ябалай.

 

Хаан Сагта абхай

Хара тайгада гаража,

Ан гүрөөһэ барижа,

Асаран байба гэлэй.

 

Дүрбэн хүлһөөнь барин

Далайда хаян байба.

Тиижэ байха хирэндэнь

Тэрэ ехэ далай

Улаан шуһаар урдаба,

Улайжа ерээ гэхэ.

Тиижэ байха үедэнь

Тэрэ шара далайнь

Хара уһаар урдашаба.

 

Хоёр һайхан нохой

Утаһан шэнги нариихан

Улаан амитайхан гарабад.

 

Хаан Сагта абхай

Хүхихын ехээр хүхибэ,

Баярлахын ехээр баярлаба.

Зай, тэрэнһээ сааша

Хаан Сагта абхай

Хоёр нохойгоо дахуулһаар,

Хүбүүгээ үбэртэлһөөр,

Хартагай мэргэн хаанай

Хүршэ айлда ерэжэ,

Үдэрэй гурбан садхалтай,

Жэлэй гурбан жаргалтай

Амар һуужа гэлэй,

Ажа жаргаа бэлэй!

***

1) Хүдэһэн — алшуур

2)  Зүйгэл (Зүлхэ) — Ленэ мүрэн

3) Соолдоо — пеэшэндээ

***

Уран хүн

зураг: Заясайхан Самбу