Хараасгай. Ласточка

Арадай онтохонууд шогтой энеэдэтэй, сэсэн һургаалтай…

ХАДЬХАТАЙХАН ХАРААСГАЙ
Хадьхатайхан хараасгайн
Хадын бүйлөөһэндэ һуухадань,
Бүйлөөһэнэй гэшүүһэн
Хадьхынь тэһэ хадхаба ха.

Хадхахадань хараасгай
Хэмгүй ехэ сухалдаад:
«Мүнөө ямаанда ошожо,
Мэдүүлэн шамайе хоблоод,
Мэрүүлжэрхихэб», — гэһээр
Яаралтай түргэнөөр
Ямаанда сэхэ ошоод:
«Бүйлөөһэн һалаагаараа
Хадьхым тэһэ хадхаа,
Яаран мэгдэжэ энэ
Ямаан тандаа ерэбэб.
Мүнөө ошожо, бүйлөөһые
Мэрэжэ үгэхыетнай гуйнаб, —гэбэ ха.

Ямаан бүдүүрхүү янзаар
Ябжаганан хэлэхэдээ:
«Бүйлөөһэ мэрэхэ сүлөөмгүй,
Ургы ногоондо нэтэршооб», —гэхэдэнь,
Хараасгай урдаһаань хахир дуугаар:
«Сүлөөмгүй гэжэ байнабши…
Хүдөө талаар ябадаг
Хүхэ шоные асаржа,
Шашаг шалиг шамайе
Шашхуулан барюулхаб», — гэһээр
Хүйхэр хараасгай саашалжа,
Хүхэ шонотой уулзаад:
«Ябжагануур ямаан намайе
Яһала ехээр гомодхоогоо.
Түргэн тэрээниие барижа,
Туһалжа хайрлыт», — гэбэл даа.

Шоно урдаһаань
Шуухиран гэтэжэ:
«Ямаа бариха сүлөөмгүй,
Унага даагадаа барижа
Угтааш диилэхээ болёоб», — гэбэ:
Тиихэдэнь хараасгай
Туйлгүй муудажа:
«Хүйхэрби гэжэ хүхеэ ћаа,
Хүлеэжэ бү ядаарай,
Би хаанай адуушанда
Буудуулан шамай алуулхаб», —гээд,
Хаанай адуушанда ошожо:
«Шоные ошожо ши
Буудажа алыш,
Унага даагыеш барижа
Улайрхашоод байнал», — гэхэдэнь,
Адуушан аахилжа,
Арайхан үндыжэ:
«Үгы юугээ хэлээбши,
Үргэһэ нойртоо диилдэжэ,
Үндыхэ аргагүй байнаб», — гэбэл даа.

Баахан хараасгай уйдан,
Байжа ядан байтараа:
«Заа, тиибэл хаанда
Залхуу шамай сохюулхада,
Һанаа орохо байхаш», — гээд
Хараасгай ниидэн ошоно.

Хаанай шэрээ дээрэһээ:
«Аба эзэн хаан,
Адуу малыешни шоно
Барижа эдижэ байнал,
Адуушаншни юуш хэнэгүйл,
Айлган тэрэнээ сохииш», — гэхэдэнь,
Тарган хаан таршалжа,
Тархяа арай үндылгэн:
«Адуушаниие сохихо аргамгүй,
Арбин далангаа би
Даажа ядажа байналби», — гэбэ ха.

Тиихэдэнь хараасгай:
«Үбгэржэ хүгшэржэ
Үндыхэ аргагүй болоо һааш,
Арбин далангыш мэрүүлхэб», —гээд,
Хубхай ниидэн ябатараа,
Хулганаантай золгожо:
«Аба хаан хүгшэржэ,
Арбин далангаа даанагүй,
Мүнөө түргэн ошожо,
Мэрэжэ туһалха болоош».

Үргэншэ тэрээнииень
Үгэш гэжэ тоолонгүй,
Ойлгыш юрэдєє гэһэндэл
Огсом шангаар:
«Үргэн татаряа суглуулжа,
Үргэһэ нойрһоон һалааб», — гэбэ.

Үнөөхи хараасгай үгэлэн хэлэхэдээ:
«Үхи хүүгэдые асаржа,
Үргэн татарииеш малтуулхаб», — гээд,
Олон хүүгэдэй хажууда
Ойротон ерэжэ буухадаа:
«Үхи хүүгэд, ябыта,
Үргэн татари малтыта», —
Гэсэгээн дэбхэрэн,
Гэтэсэгээн байба ха.

Баахан хүүгэд үймэлдэн,
Байза яахамнайб гэлсэн байтараа:
«Үргэн малтаха аргагүй,
Өөһэдөө сүлөөгүй байнабди,
Буруу, тугалдаа диилдэжэ,
Баабай, эжыдээ
хараалгагшабибди», — гэжэ,
Үнэн сэхэ ушараа
Үгэлэн хэлэжэ үгэбэ ха.

Хэлэһэн үгыень зүбшөөжэ,
Хараасгай хайрлан байһанаа,
Хэрэгэйнгээ бүтэхэ үгыдэ
Хэрзэгы шангаар:
«Минии хэлэһэн дары
Малтаагүй хадатнай,
Эгээ мүнөө таанадые
Эжыдэтнай сохюулхаб», — гэжэ,
Эжынэр дээрэнь ошожо,
Элин ниидэжэ ябатараа:
«Үгы, таанар, дуулыта,
Үхи хүүгэдээ сохиита,
Үргэн түргэн малтуулыта», —
Гэжэ байжа нэгэ хэһэг
Гонгинон татан ябаба ха.

Айлай һамгад гайхалсан,
Аяар дээгүүр хараашалжа,
Хаража юумэ ядаһандаа
Хоёр гараа дэлгэлдэн:
«Юрэдөө, юун маанадаар
Юу хүүлэхээ һанаа юм,
Арһа шүрбэһэндөө диилдэжэ,
Амаршье байхаяа болёобди.
Сохихо гэжэ хүүгэдээ
Саг хаанаһаа олдохо юм», —
гэлдэн гомдон голхорнод ха.

Зорижо гараһан хэрэгэйнгээ
Зохилдохоёо болиходо,
Жаахан манай хараасгай
Зангаа хубилган:
«Сохихо сагаа олохогүй
Шууюур шашаг таанадые
Салир үргэтэй,
Самсаал хушуутай
Ягша хара абгайда
Үлеэлгэжэрхихэб», — гэһээр,
Ягша хара гэргые
Яаһамши гэжэ ошобо ха.

Хүрэжэ түргэн ошоһоор,
Хэрэг үйлэеэ хараасгай
Үзүүрһээнь эхилэн,
Узууртань оротор
Хэлэжэ үгэбэ һэн ха.
Хара Ягша абгай
Хашаргүй шагнажа байтараа,
Хаанай арбин далангые
Хулганаанда мэрүүлхэ гэхые
Дуулаһан дары һэгшэжэ,
Духар-духар энеэжэ:
«Хараасгай, шимни яаһан
Һанаамгай, ухаатайгшабши,
Хара һаналтай тэрэ хаан
Хайран ганса басагыем
Хардан туужа абаашаад,
Харанхы түмэр хаалта соо
Хүндэ хүшэр ажал
Хүүлэнэ гэжэ дуулаад,
Хойноһоонь түргэн ошоһомни,
Харанхы түмэр хаалташьегүй,
Харин хаанай ордоной
Түмэр хашаагай хажууда,
Ганса басаганайм тархи
Газарта хаяатай хэбтээ һэн.
Эгээ юунэй болоһые
Элирүүлэн һүүлдэ мэдэхэдэм,
Амитан зоноо энэ хаан
Алажа эдидэг байгаа һэн.
Харюугаа яажа абахаяа
Ћанажа ядажа байгаа һэм.
Алаадшье орхиходо, барагшье һаа,
Арай бага шэнги һэн.
Хорхой шабхайда эдюулжэ,
Хулганаанда мэрүүлжэ, зобожо
Хэбтэхыень хаража, ханахалби.
Шамдаа яажа туһалхыем
Шимни хэлэжэ үгыш», — гэжэ
Хара Ягша абгай
Хэлэн хүүнэн байба ха.

Хараасгай хажуудань ерэжэ,
«Салир үргэтэй,
Самсаал хушуутай
Түби дэлхэй дээрэ
Түрэһэн хадаа,
Газар тэнгэриин хоорондо
Гал сахилгаа гаргажа,
Хээрэ тала газараар
Хии һалхин болгожо,
Үндэр хадын оройһоо
Үлеэжэ үгыш», — гэбэ ха.

Ягша хара абгай
Яаран мэгдэн түхеэржэ,
Яһан үндэр уулын
Орой дээрэ ургаһан
Зуун хүнэй тэбэрин хүрэхэгүй
Зуун табин жэлдэ ургаһан
Аржагар бүдүүн модоной оройһоо
Амяа нэгэ татаад,
Аргагүй шангаар үлеэжэрхёод,
Амидхан унашаба ха.

Үнөєхи Ягша абгайн
Үлеэһэнэй һүүлээр
Гал сахилгаан шэрбэжэ,
Хии һалхин буужа,
Уула хадын модод
Орбонгоороо хүдэлбэд.
Бишыхан хараасгай
Бүйлөөһэнэй һалаа дээрэһээ
Боложо юунэй байхые
Харахаяа зорижо гараба ха.

Шууд түргэн гараад,
Шагнан хараашалан байтарнь,
Яаруу түргэн харайһаар
Ямаан гүйжэ ерэмсээрээ
Яахаш аргаа барагдажа,
Бүйлөөһэ мэрэжэ эхилбэ.

Саашань тиигээд харахадань,
Шоно харайн ерэжэ,
Ямаанай байхые харамсаараа,
Ябууд дээрэнь буужа,
Үлдөөд ябаһан туладаа
Үгэш хэлэхын забдагүй
Үтэр түргэн мушхаба.

Хаража тэрэниие байтарнь,
Хаахирха абяан дуулдажа,
Хатарша эмниг морёороо
Хаанай адуушан гүйлгэжэ,
Шагаажа шагаажа буугаараа
Сэхэ шоные буудана ха.

Аягүй шонын хашхараан
Аймшагтай абяанай дундуур
Арбин далангаа унжуулһан
Аба хаан морилжо,
Адуушанаа сохихын талаанда
Арай гэжэ ерэбэ ха.

Хүрэжэ харин ерэмсээрнь,
Һүрэг һүрэгөөрөө хулгананууд
Энэш тэрэш зүгһөө
Элбэг олоороо сугларжа,
Аба хаанда дүтэлжэ,
Арбин далангыень мэрэжэ,
Ажал хэһэндэл болобо.

Хүйтэн һалхин намдажа,
Хүдөө тала намжааржа,
Эжы, абань хүүгэдээ
Энеэлдэн хүхин ябаһыень
Энэ дайдын хэшэг
Элбэг үргэн малтахыень
Эльгээгээ гэһэн юумэл даа.

Мүнөө манай хараасгай
Модон дээрэһээ дэгдэжэ,
Хараһан үзэһэн ябадалаа
Халуун орондоо ошожо,
Хүндэтэ хани нүхэдтөө
Хөөрэхэ гэжэ ниидэхэдэнь,
Хадьхань үни эдэгэшэһэн,
Үдэ далинь өөрэйень
Үргэһэн шэнги болобо ха.
Уран хүн