Хулгайша шаазгай. Аполлон Тороевай онтохонуудһаа

Намарай хара үүлэд хөөрэжэ, нарые халхална, хүйтэн һалхин үлеэнэ.

Дулаан орон уруу шубууд ниидэхэеэ сугларба. Шаазгай галуудай хажуугаар эрьелдэнэ. Галуунай сагаан үдэндэ хорхойтоно. Тиигээд, эхэ галуунай нэгэ һайхан үдэ ходолоод, уургай соогоо нюуба.

Үдэеэ ходолуулһан галуун уйлажа, удамарша галуундаа мэдүүлбэ.

Тэрэнь хамаг галуудаа суглуулаад:

— Хэнтнай эхэ галуунай эгээл һайхан үдэ ходолооб?-гэжэ һураба.

Балтадаа дуугай байба.

Шаазгай гараад, согсолзожо, һаймһаржа байжа:

— Хэлэгты, хулгайшад!-гэжэ шаханаба.

Галуудай харан гэһээ нэгэ хүн юушьеб бэдэржэ, ерэжэ ябаба.

Удамарша галуун хүнэй урдаһаа ошожо:

— Юу гээгээбши?- гэбэ.

Нэгэ шубуун мүнгэн аягыемни хулуугаад, ниидэжэ арилаа.

Галууд гомдожо, шууяба, ганганалдаба.

— Бидэ үнэн сэхэ шубуудбди, ошожо уургайемнай нэгжыш, — гэжэ, удамарша галуун хэлэбэ.

— Би хэнииешье гэртээ оруулхагүйб. Намда хюмһанайшье харын зэргэ гэм байхагүй, — гэжэ, шаазгай арсаба.

Хүн галуудай уургайнууд сооһоо юушье олонгүй, шаазгайда ошобо.

Шаазгай шаханажа ябаад, тойролдоно, энеэсэгээнэ:

— Хүн, харыш, минии иимэ бэрхээр хатархые!

— Уургайгаа заажа үгэ,- гээд, хүн урагшаал ябана.

Шаазгай хүнэй урда дахин согсолзожо:

— Хүн, харыш, ямар һайхан үдэн гээшэб, шамда бэлэглэхэмни, абыш!-гэнэ.

Хүн үдыень абаад, галуудта ерэнэ.

— Хэнэй үдэн бэ? — гэнэ.

— Минии! -гэжэ, эхэ галуун баярлаба.

— Хулгайшаниие баряаб – шаазгай хулгайша! -гэбэ, хүн.

— Галуууд бултадаа шаазгайн уургайда ошожо, тэндэһээ хүнэй мүнгэн аягые олобо.

Удамарша галуун үндэр болдог дээрэ гаража:

— Хулгайша шаазгай маанадаар дулаан олон уруу нүүдэхэгүй, эндээ үлөөд, дааража байг!- гэбэ.

Тиигээд галууд ниидэжэ, шаазгай тэндээ үлэбэ.

 

Аполлон Андреевич Тороевай үльгэрнүүдһээ.

А. А. Тороев (1893-1981)— народный бурятский сказитель-улигершин, поэт.

Член Союза писателей СССР (1939). Заслуженный деятель искусств БУрятской АССР.  Аполлон Тороев родился в 1893 г. с. Шунта Боханского района ( теперь)Усть-Ордынского бурятского округа Иркутской области. С детства слышал много сказок, былей, преданий и легенд от своей бабушки Ш. Янгутовой и других народных сказителей.

Обладая феноменальной памятью, он всё услышанное и прочитанное запоминал на всю жизнь. Впоследствии эта природная способность очень помогла ему в дальнейшей жизни, так как в 17 лет Аполлон потерял зрение.

Кроме удивительной памяти Тороев обладал природным чувством юмора, способностью к творчеству и импровизации. Из более чем 100 сказок, записанных с его слов, около 30 сочинил он сам.

Сказитель знал и помнил наизусть множество народных поэм и улигеров, сказок, легенд, преданий, сотни песен, загадок, пословиц и поговорок, знал свыше ста тысяч стихотворных строк, часть из которых были собственного сочинения. Творческое наследие А. Тороева составляет 19 книг, изданных на бурятском и русском языках. В архивах г. Улан-Удэ, Иркутска, Москвы и Санкт-Петербурга хранятся записи 156 его произведений. Многие записи имеются в личных архивах фольклористов. А. Тороев был живым носителем одного из вариантов героического эпоса «Гэсэр». Начиная с 1928 года велись  постоянные записи народных сказаний, легенд и эпосов  с уст Аполлона Тороева. В 1941 году были изданы его первые книги «Ульгернууд» на бурятском языке и «Улигеры, сказки и песни» на русском языке.

Уран хүн