Үнгын голой үльгэр. Һайдар, Буйдар хоёр.

Үлигер «Һайдар, Буйдар хоер» ученые относят сказительскому (унгинскому) ареалу Унгинской долины (Нукутский район Иркутская область).

Улигер «hайдар Буудэр»  был записан профессором , д.ф.н. В.И. Золхоевым в  1954 г.  у старого улигершина Парамона Дмитриева. Ученый приложил к нему ценный документ — «Список улигеров, которые знает сказитель П.Д. Дмитриев…» В этом списке  значатся:
1) Гэсэр,
2) Элэнтэ Тархи хаани Эрхэн нюдэн хубуун,
3) Анзаари мэргэн хаан,
4) hoхор Богдо хаан,
5) Нарин Ногоон Намажа хаан,
6) Арнай Гэрдэ мэргэн,
7) Суута долоон Хулагшад,
8) Хаан Сагта мэргэн,
9) Хаан Сагта абхай,
10) Сайхар Сагаан,
11) hайдар Буудэр хоёр,
12) Алтай Гасуу,
13) Богдони Хубшэ мэргэн Бойлон Гоохон дуутэй,
14) Эрэдээ эрэ турэhэн Эрэ Хабтас мэргэн,
15) hуужа hамган,
16) Эреэн обогон hанжуургатай Эреэхэ басаган,
17) Теерсэгын хубуун,
18) Ошор Тайжа хубуутэй Оньел Гоохон басагатай.

Парамон Дылгирович Дмитриев (1883 — 1958) родился и всю жизнь прожил в улусе Ворот-Онгой. Репертуар перенял от своего отца, улигершина Дылгира Ханхаевича, предки которого из рода онгой, кости хулмэнгэ. Его отец, Дылгир Ханхаевич, любитель художественного слова и улигершин, постоянно посвящал детей и всех земляков в дела своих далеких предков, рисуя их яркие запоминающиеся образы… Несмотря на усталость после тяжелой работы, он вечерами подолгу рассказывал народные произведения. Исполнял их мастерски, интересно и увлекательно — никого не оставляли равнодушными песни и поэтические рассказы певца-улигершина.

Улигеры Парамон Дмитриев рассказывал , но мог исполнять и пением. Примечательно, что исполнение эпоса у него не было сухим и бесстрастным. Все собиратели, записывавшие от него (Д.Д. Хилтухин, В.И. Золхоев, Н.О. Шаракшинова), отмечали, что он, «рассказывая улигер, сильно переживал», весь проникался искренним участием к судьбе героев и плакал, когда герои попадали в трагическую ситуацию. «Старик близко к сердцу принимал описываемое,- вспоминал Д.Д. Хилтухин о Дмитриеве.- Плачет и исполняет, вытирает платком слезы и продолжает повествование. Говорил сказитель с чувством, удивительно быстро, слова произносил четко, голос у него мягкий, бархатный, я бы сказал, красивый…».

В Рукописном отделе ИМБиТ СО РАН хранятся девять его улигеров объемом от 1400 до 2500 стихов.

***

Һайдар, Буйдар хоёр.

Урданай гэхын уринда,

Урин холын сагта,

Эртэнэй гэхын эрэндэ,

Элдин дулаан сагта

Шанха баруун зүгтэ,

Шара далайн захада,

Үндэр хадын хормойдо

Һуудал эзэлэн түрэһэн,

Үргэн ехэ далайгаар —

Уһалуури барин түрэһэн

Юумэ гэжэ хэлсэдэг

Һайдар Буйдар хоёр.

Һайдар мэргэн хүбүүнэй

Унаха мориниинь гэхэдэ

Үндэр тэнгэреэр гүйдэлтэй

Үүлэн хүхэ бэлэй.

Буйдар мэргэн хүбүүнэй

Унаха мориниинь гэхэдэ

Алтайн хээрээр гүйдэлтэй

Алтан шарга бэлэй.

Һайдар Буйдар хоёр

Һарьял Гоохон эгэшэтэй,

Бөөлэн Гоохон дүүтэй һэн.

Бөөлэн Гоохон дүүгэйнь

Үндэр хула мориниинь

Үдэр бүри сэргэдээ

Уяатай байдаг бэлэй.

Һайхан шуумар зоригтой

Һайдар Буйдар хоёр

Арьяатан бүхэниие хюдахаяа,

Ангай хурданиие барихаяа

Түби холын харгыда

Түхеэрхын ехээр түхеэрбэд,

Агнан тагнан гарабад.

Хара ехэ тайгын

Хаяа барин талиибад,

Халюунай халтарые барибад,

Булганай бүдэртэйе олзолбод.

Агтын хулмалзагша шэхэнһээ

Арай хойшо ашабад,

Агтын хондолзогшо уусаһаа

Арай урагшань ашабад.

Аханад гэртээ ерэжэ,

Алтан мүнгэн сэргэдээ

Аалидан тулан зогсобод.

Ашаа тэгнээн хоёроо

Хобхо түлхин байбад,

Ходоро татан унагаабад.

Эд болохо юумыень

Эдэй амбаарта хаябад,

Эдеэн болохо юумыень

Эдеэнэй амбаарта хаябад.

Эмниг хурдан моридойнгоо

Эмээл тохом абажа,

Алтан мүнгэн хориидходоо

Агта моридоо асарба,

Агтайн шара обёосоо

Адхан үгэн байбад.

Һайдар Буйдар дүүнэртээ

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Алтан мүнгэн остоолдоо

Амтата шэхэр[1] эдеэгээ

Табин эрьен байба.

Табиһан тэрэ хүндыень

Тамшаан байжа эдибэд.

Болоо гэжэ бодобод,

Садааб гэжэ түлхибэд.

Үдэрэй наран оробо,

Үдэшэ орой болобо.

Үндэр үһөөдэ хүрэмэ

Олбог дэрэнүүдээ дэрлэжэ,

Булган хүнжэлөөр хушаад,

Бууян бааян унтабад.

Үүр юунэй сайжа,

Үдэр болон байхада

Аха дүү хоёр бодожо,

Аян замда бэлдэбэ.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Хоёр адлихан дүүнэдһээн:

«Хэды хонохобта?— гэбэ.—

Алтан гургалдай шубуухай

Асаржа намда үгыт,

Үдэрэй олондо_,

Жэлэй утада

Һамааржа хаража һуухаб».

Һайдар дүүнь эгэшэдээ

Һайрхан байжа хэлэбэ:

«Хэлэхэдэ зүбтэй,

Һанахада зүйтэй.

Эгэшэдээ асаржа үгэхэбди».

Буйдар дүүнь тиихэдэнь

Буруушаан байжа хэлэбэ:

«Жэбэлхэ, хубилха, аашалхадаа

Жэгүүртэ шубуугаар һамаархашни гү?»

Зай, тэрэнһээ сааша

Хоёр адлихан дүүнэд

Хара тайгын хаяагаар,

Хүхэ тайгын хүбшөөр

Агнан тагнан ябаба.

Халюунай халтарые барибад,

Булганай бүдэртэйе олзолбод.

Тиижэ ябаха хирэндэнь

Ойн мододой оройдо

Олон зүһэнэй шубууд

Һайханаар жэргэн дуулан байбад.

Һайдар ахань хэлэбэ:

«Алтан гургалдай шубуу

Асарха гэжэ захяа һэн.

Эгэшынгээ захяа дүүргэжэ,

Эдэнэй нэгые бария».

Буйдар дүүнь тиихэдэнь

Буруушаан хэлэн байба:

«Һарьял Гоохон эгэшымнай

Һанаан зангынь жэгтэйл.

Хээрын шубуухай барижа,

Хэн тиигэжэ наадагша һэм?»

«Эгэшынгээ захиһан захяае

Энэ бэеэрээ олоеы.

Аханар, эгэшэнэрээ эрхээхэдэ

Аятай юумэ болохогүйл», — гээд,

Ногоо нугад гүүлэнгүйгөөр,

Хагда һард гүүлэнгүйгөөр

Ойн модон тээшэ

Ошон ябаба Һайдар,

Алтан гургалдай шубуу

Алдангүй бариба.

Зай, тэрэнһээ сааша

Газар тээшээ галгюулбад,

Газаагаа ерэжэ буубад.

Ашаан тэгнээн хоёроо

Абан түлхин унагаабад.

Эд болохыень

Эдэй амбаарта хэбэд,

Эдеэн болохыень

Эдеэнэй амбаарта хэбэд.

Эмээл тохомоо абажа,

Эмниг моридоо табибад.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэдээ

Асарһан гургалдайгаа үгэбэд.

Алтан үргөөг хүүлэжэ,

Алтан гургалдайгаа һуулгаба.

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Һайдар, Буйдар дүүнэдээ

Һайхан мүнгэн остоолдоо

Урин һуулган байба,

Умда эдеэ табиба.

Орой болоходонь тэдэнэр

Олбог дэрэнүүдээ дэрлэжэ,

Булган зөөлэн хүнжэлдөө

Бухалдан унтаа бэлэй.

Үүр сайхада,

Үдэрэй гэгээхэдэ,

Үһэ зүһөө һамнажа,

Нюур гараа угаабад.

Хамтадаа остоолдоо һуужа,

Ханитай бараатай байхадаа

Айдар хоёр хүбүүд

Агнуури тухай зугаалбад.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэнь:

Хэр холо ошохобта,

Хэды хонохобта гэбэ.

Үни удааншье ябаа һаа,

Утархай һарын шарайда

Бусахабди гэжэ хэлэбэд.

Бултандаа хүхихэбди гэлсэбэд.

«Хүбшэ тайга зайжа,

Хүлөө бэеэ эсээхэтнай,

Харгааһа бургааһанда үлгэлдэжэ,

Хамаг хормойгоо барахатнай,

Удаан удаан ябаашье һаа,

Урматай зоригтой бусаарайгты,

Амтата шэхэр эдеэгээ,

Арза хорзоо бэлдэхэб», — гэжэ

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Һанаа алдан байба.

Зай, тэрэнһээ сааша

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Хоёр дүүгээ ябуулаад,

Холын замда мордохуулаад,

Алтан гургалдайгаа гаргажа,

Ара бэеынь үдэнүүдтэ

Алтан үзэгөөр бэшэжэ,

Үбэр бэеынь үдэнүүдтэ

Мүнгэн үзэгөөр бэшэжэ,

Шанха баруун урда зүгэй

Шаажа Номон хаанай

Алтан Гасуу мэргэндэ

Аюулта захяа эльгээбэ.

Түргэн дундаа түхеэржэ

Ерэ гэжэ,

Мэргэн дундаа мүхөөржэ

Ерэ гэжэ захиба.

Һайдар Буйдар хоёройнгоо

Һайхан сагаан зөөрииень

Абахам эдихэм гэжэ

Алтан гургалдайгаа табиба.

Тэрэнһээ сааша гэхэ

Һами һайхан шїдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэ

Үндэр хула моритой

Бөөлэн Гоохон дүүхэйдээ,

Хоёр һуулгаяа ханхинуулһаар,

Хурдан түргэн ошобо.

Һарьял Гоохон эгэшын

Һалмайса алмайса гүйхэдэнь,

Зөөлэн Гоохон дїїхэйнь

Алтайн талада бэлшэһэн

Адуу малнуудынь үргєєбэ.

Ой модые ото

Оро бодогүй талиибад,

Тайга хүбшые ото

Таран гүйлдэн ошобод.

Бөөлэн Гоохон дүүнь

Хула морёо унажа,

Хойноһоонь дахан ябаба,

Адуу малаа намнажа,

Арай гэжэ тогтообо.

Һарьял Гоохонтоёо золгожо, —

Яахадаа малыень үргөөһыень,

Ямар хэрэгтэй ерэһыень

Һуран хэлэн байба.

«Үдхэн һууһан малайнгаа

Үрмэн эдеэень бэлэглыш.

Хоёр һуулга һү

Һаажа намдаа үгыш.

Хоёр ахашни агнууриһаа

Эсээд сусаад бусахань лэ», —

Һарьял Гоохон хэлэбэ.

Бөөлэн Гоохон дүүнь

Хоёр һуулгадань дүүрэсэ

Һү һаажа їгэбэ.

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Һөөргөө түргэн ерэжэ,

Архи дарһа бэлдэбэ,

Арза хорзо нэрэбэ.

Тэрэ бэлдэһэн хорзоһоонь

Тэмээнэй шэнээн гэхэ

Эльгэн хара шулуун

Эдигдэн галдагдан байба.

Һайдар Буйдар хоёрым

Һогтоохол гэжэ хүхибэ.

Зай, тэрэнһээ сааша

Һайдар Буйдар хоёр

Гэртээ һөөргөө бусабад,

Газаагаа ерэжэ буубад.

Ашаа тэгнээн хоёроо

Абан түлхин унагаабад.

Эд болохыень

Эдэй амбаарта хаябад,

Эдеэн болохыень

Эдеэнэй амбаарта хаябад.

Алтан мүнгэн хэрэнсыгээ

Алдангүй гэшхэн оробод.

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Нахис-нахис алхалжа,

Набша ногоо ургуулба,

Хотос-хотос гэшхэлжэ,

Хяагал ногоо ургуулба.

Арза хорзо хоёроо

Аягалан табин байба.

Амтата шабга эдеэгээ

Асаран урдань табиба.

Арбан хүн шэнги

Аяглан һууба,

Хорин хүн шэнги

Холшорлон һууба.

Буйдар мэргэн дүүнь,

Булхайн сухалтай һуутараа,

Һарьял Гоохонһоон һураба:

«Хэн шамһаа, юрэдөө,

Хэшэг хүндэ эреэ юм?»

Һайдар ахань хэлэбэ:

«Эгэшынгээ маанадые хүндэлћэн

Эдеэнэйнь амтые туршаял».

Һайхан шабга эдеэнһээнь

Һайдар хүбүүн амсахадаа,

Эрхыгээ

Элтэ хазан алдабаб,

Хургаяа

Холто хазан алдабаб гэжэ

Үгэлэн хэлэбэ,

Үльгэрлэн зугаалба.

Буйдар мэргэн дүүгээ

Баалан байжа уулгаба.

Буйдар мэргэн дүүнь

Баһа нэгые бариба.

Эрхыгээ

Элтэ хазахаяа һанаба,

Хургаяа

Холто хазахаяа һанаба.

Олохон духаряа андалдаад,

Улаан зээрдэ болобод.

Арбан хүндэл адляар

Аяглан һуубад,

Хорин хүндэл адляар

Холшорлон һуубад.

Эртын юумые

Эрьюулэн зугаалбад,

Урдын юумые

Урбуулан зугаалбад.

Гэнтэ тэрэ үедэнь

Гүлгэнһөө хойшо хусаагүй

Төө сагаан нохойнь

Түһөөгүй ехээр хусаба.

Орой хусаагүй нохоймнай

Одоо юундэ хусабаб гэлдэжэ

Газаа гарахаяа байхадань,

Һайдар Буйдар хоёртоо

Һарьял Гоохон эгэшэнь:

«Битнай хараад ерэһүүб», — гээд,

Газаашаа түргэн гараба.

Һайдар Буйдар хоёрой

Һаадаг номыень гэмтээгээд,

Дүрөөнүүдэйнь ооһор отолоод,

Һарьял Гоохон орожо,

Һанаагаа бү зобогты гэбэ.

Зай, тэрэнһээ сааша

Һайдар Буйдар хоёр

Уухын һайгаар уубад,

Уянгалан дуулабад.

Тиижэ һууха хирэндэнь

Тэрэ нохойнь хусаба.

Дахин нохойнгоо хусахада,

Дорюун хоёр хүбүүднай

Хана хаяагаа түшэһөөр,

Газаа тээшээ гарабад.

Хайша хайшаа тэдэнэй

Харан гэтэн мэдэхэдэнь,

Шаажа Номон хаанай

Алтан Гасуу хүбүүн

Гурбан баан сэрэгээрээ

Гурба дахин бүһэлөөд байба,

«Баһа юуниинь маанадые

Баһажа эндэ ерэбэб?

Гайтаниие намнахын тулада

Гансахан годли хэрэгтэй гэжэ

Бухайр шара номодоо

Булсуудань хүрэтэр дэлижэ,

Хүсэ мэдүүлэн табиха гэхэдэнь,

Хүбшэнүүдынь таһаран байба.

Хүбшэнүүдэйнь тиигэжэ таһархадань

Хүлэг моридоороо гэшхүүлхэ гэжэ

Шамдуун түргэн мордоод,

Саашаа дабхиха гэхэдэнь,

Дүрөөгэйнь ооһорнууд гэнтэ

Дүлэрэн таһаран байбад.

Һайдар Буйдар хоёр

Һанамсаргүй байһандаа гэнэдэжэ,

Унахын ехээр унаба,

Унаад бүглэрэн хэбтэбэд.

Зай, тэрэнһээ сааша

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Харайн гүйн гаража,

Алтан Гасуу хүбүүндэ

Аятай хандан хэлэбэ:

«Эндэ алдалаад хэбтэһэн

Эдэ хоёр хүбүүдые

Ойһоо түлеэ асаржа,

Орогүй болотор галдыт», — гэбэ.

Алтан Гасуу мэргэн

Амитан зоноо заража,

Айдар залуу хүбүүдые,

Һайдар Буйдар хоёрые,

Һайса галдуулан байба.

Тиижэ байха хирэндэнь

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон ерэжэ,

Харан эрьен байтараа,

Хатуу шангаар зандарба:

«Буйдар мэргэн гээшэтнай

Буянтай шэдитэй юм,

Айраха яһагүй юм,

Адхарха шуһагүй юм.

Арбан сажан нүхэ

Аяар доро малтажа,

Дахин бэелхэгүйнь тулада

Дабажа гарахагүйгөөр булагты».

Галдаад тамалаад байхадань,

Буйдар мэргэн хүбүүн,

Унтаһан хүндэл адли,

Улайжа зандаа хэбтэбэ.

Алтан Гасуу хүбүүн

Амитай байһан Буйдарые

Алтан Шарга моринойнь

Арюун һүүлдэ шагтагалаад,

Нютаг тээшээ ябаба,

Нюргынь шолбо татуулба.

Һайдар Буйдар хоёрой

Булагайнь уһа булангиртуулаад,

Бургааһанайнь узуур урбуулаад,

Бусаа гэһэниинь тэрэл.

Зай, тэрэнһээ сааша

Болдог дээрэ һуудалтай

Бөөлэн Гоохон абхай

Мэдээндээ мэдэбэ,

Ухаандаа ойлгобо,

Өөдөө хаража шэбшэбэ,

Уруугаа хаража уйлаба.

Булжамуур шубуун боложо,

Бүрхэг тэнгэридэ дэгдэбэ.

Тэнгэриин түмэн шубуудаар

Тэнгэй жэргэн ниидэбэ.

Хайрата Буйдар ахаяа

Харан дахан ниидэбэ,

Хоёр нюдэнһөөнь уһан

Ходо адхаран ябаба.

Огторгойн гэхэ

Олон жэрьеэхэйтэй,

Тэнгэриин гэхэ

Түмэн жэрьеэхэйтэй

Нэгэ голой дээхэнүүр

Ниидэн гаража ябахадаа,

Мэргэн Буйдар ахадаа

Мэдээ ухаа хэлэбэ:

«Арбан гурбан хубилгаагаа

Альган дээгүүрээ гүйлгыш,

Хорин гурбан жэбэлгээгээ

Хурган дээгүүрээ гүйлгыш,

Мартаһанаа һаныш,

Манаяа сэлмээгыш.

Бургааһатын голдо оробош,

Бургааһан боложо уныш», —

Гэжэ хэлэхэдэнь,

Буйдар мэргэн ахань

Бургааһан боложо унаба.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэнь

Алтан Гасуу хүбүүндэ

Амадан захиран байба:

«Эдээхэн бургааһа сабша,

Эрид үгы болго.

Хура бороогой ороходо,

Хамуур хэжэ ябахаш».

Отоло отолһоор отолбод,

Огто нэгэндэнь оруулба.

Буйдар мэргэн хүбүүн

Хүхэ шулуундал

Хүнхинэжэ хэбтэбэ,

Унтаһан хүндэл

Улайжа хэбтэбэ.

Тэрэнһээ саашаа ябажа,

Тэндэхи голдо ороходоо,

Бөөлэн Гоохон дүүнь

Буйдар мэргэн ахадаа

Хэлэн шэбшэн байба:

«Хайртын голдо оробош —

Хайр боложо уныш».

Буйдар мэргэн ахань

Бөөлэн Гоохоноо дуулажа,

Хайртын голоор дүүрэн

Хайр боложо унаба.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон хэлэбэл:

«Энэ хайр шулууе

Эндэһээ түүжэ хаяыт.

Үбһэ ногоо сабшахадаа

Лабаадха бүлюу хэхэлта».

Тэрэ хайр шулууе

Түү түүһээр түүжэ,

Тэргэ тэмээгээр шэрэбэ,

Тэндэнь гансахан үлэбэ.

Ганса хайртаа ороходоо,

Буйдар мэргэн хүбүүн

Ћажаһан хүн мэтэ

Һуларһан шэнги харагдаба,

Эсэһэн хүн мэтэ

Эбһээлэн байхадал гэбэ.

Зай, тэрэнһээ сааша

Шэдитэ мэргэн хүбүүе

Шэрэ шэрэһээр шэрэжэ,

Хүнэй хүйтэн дайдада

Хүрэжэ ошоһон бэеэрээ

Нүхэн тама малтуулба,

Нүхэн тамынгаа оёорто

Ерэн юһэн шоро

Түмэрөөр хэжэ зообод.

Хара тамын оёорто

Хаяжархиба хүбүүе —

Үзүүртэ түмэр шоронуудта

Үлгэлдэн унаһаниинь тэрэл.

Зай, тэрэнһээ сааша

Ябахын түргөөр ябабад,

Ошохын түргөөр ошобод.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэ

Шаажа Номон хаанай

Орон түбидэнь гэхэ

Ойртожо оробо.

Албата зоноо,

Адуу малаа туулгажа,

Намнан үлдэн ябаба,

Наншан сохин ерэбэ.

Шаажа Номон хааниие

Шадамар бэрхээр барижа,

Гар хүлынь хухалаад,

Газаашалжа хаяба гэхэ.

Үрөөһэн нюдынь тэһэлээд,

Үдьхэлэн түлхин гаргаба.

Захын забһар газар уруу

Заралганда намнаба гэхэ,

Буйдар мэргэн дүүгэйнгээ

Алтан шарга морииень

Табан дабхараар шүдэрлэжэ,

Түмэр гэнжээр гэнжэлжэ,

Аяга уһаар зэлмүүлбэ,

Адха үбһөөр эдеэлүүлбэ.

Алтан Гасуу хүбүүнэй

Адуушан боложо ябаһан

Агсагар хара баатар

Алтан шарга морииень

Адуулганда унахам гэжэ

Алтан Гасууһаа һураба.

Алдангүй унаарай гэжэ

Алтан Гасуунь зүбшөөбэ.

Агсагар хара баатар

Алтан шарга морёор

Адуу малаа эрьежэ,

Һайхан зантай гэжэ

Һайрхан магтан ябаба.

Аглаг нэгэ үдэр

Алтан шарга морин

Агсагар баатарые тээгээд,

Аяар холые зорижо,

Үлгэн ехэ дэлхэйн

Үбсүүн дээгүүр гүйбэ,

Үндэр ехэ тэнгэриин

Үүлэн доогуур харайба.

Агсагар хара баатар

Алдалан үхэн унаба.

Алтан шарга морин

Абьяастай хурдаар харайжа,

Аюулта тамын гэхэ

Амһар дээрэ ерэбэ.

Иигэжэ ерэһэн бэеэрээ

Эзэеэ дуудан инсагаалба.

Буйдар мэргэн хүбүүн

Хара тамын оёорһоо

Утаһанай шэнээн нариихан

Улаан амитайб гэбэ.

«Амитайхан байһан бэеыеш

Абарха арга юун бэ?» — гэжэ

Агта мориниинь һураба.

Аяар баруун зүгэй

Хатан хаанай абхай

Хани нүхэрни болохол,

Эндэ хэбтэһэн бэеым

Эндэһээ гаргажа шадахал,

Зоболондо байһан намда

Зол жаргал олгохол.

Хатан хаан гэдэгынь

Хайрата тэрэ басагаа

Наһанайнь залууда гэжэ

Наадхадаг зугаалуулдаг юумэл.

Сиибэн хүхэ морёор

Сэнгүүлдэг хатаргадаг юумэл.

Тэрэ сиибэн хїхэтэй

Эжэл танил болоо хадаа

Абхай һайхан басагые

Асаржа шадахаш», — гэжэ

Буйдар мэргэн хэлэбэ.

Алтан шарга морин

Айдар мэргэнэй захяа

Дүүргэхэ гэжэ талииба,

Баруун тээшээ харайба.

Ошохын түргөөр ошобо,

Одон шэнги зурыба.

Хатан хаанай түбидэ

Харсага мэтээр ерэбэ.

Сиибэн хүхэ моринтой

Сэхэ золгон уулзаба.

Аладай хадын хормойдо

Алимши гэжэ ушарба.

Удхалан хэлэн байхадаа

Ураг эльгэеэ мэдэбэд.

Одхон гүүнһээ гараһан

Орой хэнзэд байбад.

Сиибэн хүхэ мориниинь,

Сэдьхэл зүрхөө уяран,

Үгэлэн хэлэбэ,

Үльгэрлэн зугаалба:

«Ехэмсэг абари зантай

Ехэ боро азаргын

Һүрэг ехэ адуунда

Юһэн жэлдэ һубайрһан

Ехэ сагаан гүүн

Бэлшэжэ ябадаг юумэл.

Ехэ сагаан байтаһанай

Унаган боложо тодоро.

Ехэ боро азаргатай

Эжэл болохые оролдо.

Ниилэжэ шадаагүй һаа,

Намнуулан, үлдүүлэн хосорхош.

Унаган байһан бэеэ

Унаагай боложо бэелхэдэшни,

Хатан хаанай абхайн

Хатаргаха сагынь болохо.

Тэрэ сагынь тудуулан,

Тэнхээ тамираа баража,

Унаад ябаха ульһагүй,

Хатараар ябаха хабагүй байхаб.

Тиигэбэл шамайгаа

Тэдэшни унаха бэзэ.

Тэрэ сагта шимни

Тэсэжэ шадаарай.

Хаба хүсөө

Харуулжа байгаарай!»

Удхатай эдэ үгыень

Ухаан дундаа хадуужа,

Алтан шарга морин

Арын тала барин,

Дүрбэн хүлэйнгөө туруунһаа

Дүлэ гараса харайба,

Шуумагар хоёр шэхэнэйнгээ

Шууяса гүйлгэн ошобо.

Юһэн жэлдэ эрмэгшэһэн

Ехэ сагаагша гүүнтэй

Эжэлшэхэ гэжэ талииба.

Ехэ боро азарга

Мэдээнэй һайнда мэдэбэ,

Ухаанай һайнда ойлгобо:

Алтан шарга мориие

Амадан угтан ерэбэ.

Хазан, харайн байжа,

Хажа буруугаар аашалба.

Алтан шарга морин

Амин дээрээ хэлэбэ,

Ядаа гэжэ танюулба,

Яахаб гэжэ ойлгуулба.

Ехэ боро азарга

Ёһотой танил болоходоо

Юһэн жэлдэ эрмэгшэһэн

Ульгам сагаагша гүүнэй

Унаган болгон табиба.

Зай, тэрэнһээ сааша

Зэрлиг талын дунда

Юһэн жэлдэ һубайрһан

Ехэ сагаагша гүүн

Алтан шарга унага

Абан тэнжээн байба.

Аляа багахан унаганиинь

Адуун һүрэгөө тойрожо,

Урда хоёр хүлдөө

Уран жороо барижа,

Хойто хоёр хүлдөө

Хурдан жороо барижа байба.

Тиижэ байха хирэндэнь,

Тэрэ сагай ерэхэдэ,

Хаан хатанай адуушан

Хурдан галданаа унажа,

Адуу малаа эрьежэ,

Ара бэлшээри гараба.

Ехэ боро азаргынь

Ерэн мянган адууниинь

Урдынхиһаа олон боложо,

Уула хушан байба.

Юһэн жэлдэ эрмэгшэһэн

Ехэ сагаагшанайнь хажууда

Алтан шарга унаган

Аляархан инсагаалан байба.

Адуушан ехээр гайхаба,

Адуундаа дүтэлэн ерэбэ.

Тиигэжэ ерэхэ хирэндэнь

Тэрэ һайхан унаган

Урда хоёр хүлдөө

Унаган жороо хаян,

Хойто хоёр хүлдөө

Хонин жороо хаян байба.

Саашаа алад харахадань,

Сиибэн хүхэ мориниинь

Уруу дуруу боложо,

Унан дуһан байба,

Ойронь ерэжэ шэртэн,

Ойлгон тухайлан байба.

Тума яма болон,

Толтоёо хатаашье хадаш

Хатан хаанай абхайн

Хатаргаха морин гаранхай

Гэжэ һанаагаа заһаба,

Гэмэр гутар гэбэ.

Алтан шарга унаган

Алишье сагта хамаагүй

Хаанай хатан абхайн

Ханинь болохо шадалтай.

Тэрэнһээ сааша гэлэй,

Тэхэрижэ адуушан ябашаба.

Хатан хаанда ерэжэ,

Хэлэн хөөрэн үгэбэ:

«Сэбэр абхаймнай унадаг

Сиибэн хүхэ мориниинь

Уруу дуруу боложо,

Унан дуһан байна».

«Тэрэ алтан шарга унага

Тэнгэриин тэнэг бүхэдэ,

Газарай гани бүхэдэ

Гартань үгэн һургуулагты!.. — гэжэ

Хатан хаан захирба.

Алтан шаргые барижа,

Агтын сэргэдэ уябад.

Хатан хаанай абхай

Хубсаһа хунараа үмдэнэ.

Түхеэрэн байха үедөө

Тохомой шэнээн гэрэлдээ

Тойрон байжа харана,

Үүдэнэй шэнээн гэрэлдээ

Ухарилдан байжа түхеэрнэ.

Аха ехэ түшэмэдынь

Абхайн газаа ерэжэ,

Амитан зоноороо сугларба.

Хатан хаанай абхай

Газаа тээшээ гарахадаа,

Нэгэ хүлөөрөө богоһын

Эрмэг дээрэ гэшхэһээр:

«Энэ морииетнай унахагүйб.

Хоншоорынь харахадам,

Хазаарта холоһондол,

Нюргынь харахадам,

Хударгада элэһэндэл,

Тагнуул морин ха», — гэжэ

Таабарилан хэлэжэ байба.

Хаан хатан бэеэрээ

Хашхаран захиран бодожо:

«Унахагүйб гээ хадаш

Улаа ябагаар табихаб!» — гэбэ.

«Гурбан дабхар шүдэрөөр

Гудыса байлган шүдэрлөөд,

Хоёр хүсэтэ баатар

Хоёр тээһээнь амадаг,

Хоёр шуумар баатар

Хойто шаатаһаань барилсаг.

Гурба харайгаад хүсэдэг

Гуды һаарал моритой,

Жоргоон тээшээ харбадаг

Жоргоолдой мэргэн ябалсаг.

Иигээ яагаа хадатнай

Энэ морииетнай унахаб», — гэжэ

Хаанай абхай хэлэбэ.

Эхэнь үгыень дуулажа,

Эриһэн юумынь үгэбэ.

Уран хурса абхай

Урмаа дэгжэн байба.

Сой дүрөө дүрөөлбэ,

Сохом тудан һууба.

Яхы дүрөө дүрөөлбэ,

Яб гэтэр һууба.

Хоёр тээһээнь гэхэ

Хоёр баатарнууд амадаба.

Хойто шаатаһаань гэхэ

Шуумар баатарнууд бариба.

Жоргоон тээшээ харбадаг

Жоргоолдой мэргэн дахуултай

Ябаа гэһэниинь тэрэл.

Голой холые зорижо,

Гольён татан гүйлгэбэд.

Үдэшэн ябаһан хүнүүдэй

Үреэ моридынь эсээд,

Хойното хойнотоһоор хойнотожо,

Холо гээгдэн үлэбэд.

Үшөө хурдаар ябаха һынь

Шүдэрнүүдынь хүлынь барина.

Гурбан шүдэрөө абхуулхадаа,

Гааража саашаа табиба.

Баһал бушуу ябаха һынь

Баатарнууд хүсынь ахина.

Хоёр баатарнуудаа орхижо,

Хурдан шуумайн ябаба.

Хэрмэн мэтэ харайха аад,

Хоёр хойто шаатадаа

Хойшоо татуулан ябаба.

Абхай нэгэ бага

Амынь угзараа бэлэй.

Зөөлэн гэжэ мэдэбэ,

Зохид гэжэ һанаба.

Шаатада ябаһан баатарнуудаа

Саашалагты гэжэ захирба.

Жолооень диилээгүй хадамни,

Жоргоолдой мэргэн баатарни

Гурба харайгаад хүсэдэг

Гуды һаарал морёороо

Хүрэн ерэхэ гэжэ

Хүхюутэй харайлган ябаба.

Алтан шарга морин

Алад саашаа харайба.

Хойто хоёр хүлдєє

Хонин хатар татаба,

Урда хоёр хүлдөє

Унаган жороо татаба.

Хатан хаанай абхайн

Хараса уһаар дүүрэбэ,

Хоёр шэхэниинь һалхинда

Хүүен шууян ябаба.

Алтан шарга морин

Агшан зуура аалидажа,

Арадаа ябаһан зониие

Абидан зогсон шагнаба.

Хатан хаанай абхай

Харахан ниидхэеэ зангидан:

«Яахадаа иигэжэ аалидабаш,

Ямар хэрэг бэ хүнүүд?» — гэжэ

Баруун бүдүүн гуядань

Бахатай минаа буулгаба.

Зүүн бүдүүн гуядань

Шанга минаа буулгаба.

Алтан шарга морин

Абхайн һайхан гарые

Жолоодо хүргэн барюулжа,

Абхайн һайхан хүлые

Дүрөөдэ хүргэжэ,

Газарһаа абаад гэлэй

Гансата харайба,

Үлгэн дэлхэйһээ

Үдьхэлэн харайба.

Абхай тиижэ ябахадаа,

Айхын ехээр айба:

Дээдын найман хизаарые

Дэһэлсэ хашхарба,

Доодын долоон хизаарые

Доһолсо хашхарба.

Жоргоон тээшээ харбадаг

Жоргоолдой мэргэн баатар

Гуды һаарал морёороо

Гурба харайгаад хүсэбэ.

Хажуудань хүрэжэ ерээд,

Харбаа гэдэг бэлэй.

Зэнгэй дуун зэдэлбэ,

Зэлэ татан хүсэбэ.

Алтан шарга морин

Алад дээшээ һүрэбэ,

Дүрбэн хара туруугаа

Дүлэ гаратар харбуулба.

«Хадын хажуугаар ябахадаа,

Халтиран унан ядагшаб.

Турууем һайн заһабаш», — гээд

Турьян саашаа гүйбэ.

«Жоргоон тээшээ харбадаг

Жоргоолдой мэргэн баатар,

Хүлтэеэ, гартаяа үтэлөөрэй,

Хүдэр бардам ябаарай», — гэжэ.

Алтан шарга морин

Аалидангүй саашалба.

Гуды һаарал морин

Гурба удаа харайһаар,

Хажуудань орон ерэбэ,

Хазад гэн алдаба.

Арга ехэтэй Жоргоолдой

Алтан шарга мориной

Хондолзогшо уусынь шагаажа,

Харбан байба гэлэй.

Алтан шарга морин

Аяар дээшээ дүүлибэ,

Ута һайхан һүүлынь

Унаса таһа харбаба.

«Удаан аянда ябахадаа,

Улым орёодог бэлэй,

Одоошье зохид болонхой.

Хүсэтэ Жоргоолдой мэргэн,

Хүлтэеэ, гартаяа үтэлөөрэй», —

Гэжэ хөөрэн саашалба.

Гуды һаарал морин,

Гурбадахияа харайхадаа,

Алтан шарга мориие

Арай гэжэ хүсэбэ.

Аргата Жоргоолдой мэргэн

Ахир тулюур амитанай

Мухар ганса тархииень

Мулта харбаһайб гэжэ

Ута һайхан һорьмоһынь

Удара таһа харбаба.

«Һүниин харанхыда

Һорьмоһомни ута байжа,

Нюдым бүглэгшэ бэлэй.

Мүнөө таараа бэзэ», — гэжэ

Алтан шарга морин

Аяглан юрөөлэн байба.

«Гурба харайхадаа хүсэдэг

Гуды һаарал морин

Үе наһандаашье намайе

Үлдэн хүсэхэгүй», — гэжэ

Алтан шарга морин

Аяглан омоглон хэлээд,

Уулын оройһоо гэлэй

Улаан тооһо мушхан,

Хадын хаяаһаа гэлэй

Хара шорой бурьюулан,

Шэдэһэн шулуун шэнги

Шэнхинэн саашалаа бэлэй,

Харбаһан годли шэнги

Ханхинан ябаа бэлэй.

Жоргоон тээшээ харбадаг

Жоргоолдой мэргэн баатар

Гуды һааралтаяа гээгдэжэ,

Гуниг уйдхар түрэбэ.

Тииһэн яаһан бэеэрээ

Тэхэрихэ тээшээ болобо.

Алтан шарга морин

Абгалан Гоохон абхайе

Аюулта тамын амһарта

Асаржа ерээд буулгаба.

«Буйдар бэрхэ мэргэн,

Бодохо сагшни ерэбэ.

Амитайл хадаа харюусыш,

Абхай Гоохон ерээл», — гэжэ

Алтан шарга морин

Амалан хэлэн байба.

Амидыб гэжэ хэлэхэдэнь,

Абгалан Гоохон абхай

Наян сажан һанжуургаяа

Нягта наряар барижа,

Тамын хажууда дүтэлжэ,

Татан хаян үгэбэ.

Буйдар мэргэн хүбүүе

Бузар тамаһаа гаргаба.

Буйдар мэргэн гарахадаа,

Балшар хэмдээ ороод,

Хооһон нюдэн боложо,

Хонхойжо һууба гэлэй,

Хубхай һабар боложо,

Хунхиижа һууба гэлэй,

Нарата тэнгэриие хаража,

Найгажа һуугаа бэлэй,

Үлгэн дайдые хаража,

Үнгэ шарайлба гэлэй.

Сээжэ бэень сэнгэбэ,

Сэдьхэл тэнюун болобо.

Абарһан абаһан хүниие,

Абгалан Гоохон абхайе,

Бүдүүн хүзүүгээрнь абажа,

Бүхэд тэбэрин озобо.

Нарин хүзүүгээрнь абажа,

Нахид тэбэрин озобо.

Буйдар мэргэн хүбүүн

Абгалан Гоохон абхайда,

Эртынхиһээ абажа,

Эрьюулэн байжа зугаалба,

Урдынхиһаа абажа,

Удхалан байжа зугаалба.

Зай, тэрэнһээ сааша

Буйдар мэргэн хүбүүн

Алтай шарга мориндоо

Амалан хэлэн захиба:

«Уран хүүрээ хэлэжэ,

Урагай мүрөөр асархаб гэжэ

Абгалан Гоохон абхайе

Аба, эхэдэнь үдэшэ».

Абгалан Гоохон абхай

Алтан шаргаар хариба.

Хада уула ахарюулжа,

Хайр шулуу мухарюулжа,

Ябахын түргөөр ябаба,

Ошохын бэрхээр ошобо.

Алтан шарга морин

Абгалан Гоохон абхайе

Газаань ошон буулгажа,

Гэдэргээ эрьен талииба.

Тамын амһар дээрэ

Тудан буун зогсобо.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Бодон угтан байба.

Зай, тэрэнһээ сааша

Зориг ехэтэй мэргэн

Түхөө шамдан түхеэржэ,

Түрэл нютагаа бусаба.

Отог айлынь гэлэй

Обоорһон һандарһан байба.

Хэлтыһэниинь хэлтыһээр,

Хэлбэрһэниинь хэлбэрһээр

Байгаа гэһэн юумэл,

Байра нютаг үншэрөө юумэл.

«Түрэһэн нютагни байтараа

Түбхинэжэ жаргаха юумэл,

Албата зомнай барандаа

Амаржан һууха юумэл», —

гэжэ Буйдар мэргэн хэлээд,

Гэгээтэн байһан үдэр

Алтан шарга морёо

Альган гараараа эльбэжэ,

Эмээл тохомынь абажа,

Элэһэн хазаарынь мулталжа,

Алтай һайхан боориингоо

Арадань табин орхибо.

«Ургажа байһан ногооной

Үзүүр эдин ябаарай,

Харгангаа хаха таргалаарай,

Дэргэнгээ дэлбэ маряажаарай»,

Гэжэ табяа гэлэй.

Алтан шарга морин

Алтайнгаа атар боориин

Хүхэ ногоон дээрэ

Хүльбэрэн хэбтэбэ гэлэй,

Энхэ һайхан дайдадаа

Эльгэлэн ябаа бэлэй.

Зай, тэрэнһээ сааша

Буйдар бэрхэ баатар

Торгон хиидхүүр хамсыгаа

Тохоногтоо хүрэтэр шамаба,

Хоёр ута хормойгоо

Хондолойдоо хүрэтэр шууба.

Шаажа Номон хаанда

Шамдуун ошохоо ябаба.

Ойртожо оробо гэлэй,

Дүтэлжэ ерээ бэлэй.

Нэгэ голдо ороод,

Шагнан дуулан байхадань,

Шаажа Номон хаанай

Адуушад харагдан байба,

Албатаниинь ябаа бэлэй.

Буйдар мэргэнэй албатанар

Бурууень адуулан ябабад.

Тураһан тулиһан хүнүүд

Торожо унахаа һананад.

Эдэ зоноо харахадаа,

Эльгэ зүрхөө хүдэлгэн,

Арбан гурбан хубилгаагаа

Альган дээгүүрээ гүйлгэбэ,

Хорин гурбан жэбэлгэеэ

Хурган дээгүүрээ гүйлгэбэ.

Тэмээн Улаан хаанай

Тэмээ ямаа харааша,

Таяаншахан үбгэн болобо.

Буруу хараашадай хажууда

Буйдар мэргэнэй ошоходо,

Хойто хормойгоороо тэдэнь

Хоол хэжэ байбад.

Буйдар мэргэн хүбүүн

Хаан мэндээр мэндэшэлбэ,

Хатан дорообоор золгобо.

Тэдэнь һуран байба:

«Хаанаһаа ябаһан үбгэмта?

Хайшаа ошожо ябанабта?»

«Гунан тэмээ үгылһєєр

Гурбан жэлдэ бэдэрнэб,

Дүнэн тэмээ үгылһөөр

Дүрбэдэхи жэлээ бэдэрнэм.

Гол бүри һуранаб,

Газар бүри хараашалнаб», — гэбэ.

«Алтан Гасуу мэргэн

Һарьял Гоохон хоёрой

Нүгэл шэбэлдэ дарлагдажа,

Нугаржа хухаржа ябанабди.

Газар дайда үзэһэн,

Гахайн толгой мүлжэһэн,

Мэдээн дундаа мэдэдэг

Мэдэлшэ үбгэн хаяат?

Буйдар бэрхэ мэргэниие

Бузар тамаһаа гараа гэжэ

Дуулаагүй гүт?» — гэбэд.

«Газар доогуур ерэжэ,

Галта хара үнэгэн

Уураг тархиинь эдиһээр

Удаан болоо гэһые

Дуулаа һэн хаб», — гэхэдэнь,

«Эдеэ хоолоор дутаһаар

Эндээ иигэжэ хосорхомнай», — гэжэ

Өөдөө хаража уйдабад,

Уруугаа хаража уйлабад.

Буйдар мэргэн хүбүүн:

«Арбан тарган бурууень

Алаад эдигты», — гэбэ.

«Толгойемнай саазалхал,

Тоонтоорнай хүндэхэл», — гэжэ

Дуу шуун болобод,

Дураа гутан байбад.

Тэдэ зоной байтар

Таяаншахан үбгэн гэлэй

Тарган тобир буруугай

Тархиинь булга мушхаба.

«Ямар муу үбгэм,

Яаһан бузар хүн бэ!

Толгойемнай саазалуулхань,

Тоонтоорнай хүндүүлхэнь», — гэжэ

Бултадаа гэмэрэлдэн байбад.

Буйдар мэргэн баатар

Булта зоноо хайрлажа,

Мүн бэеэ бэелбэ,

Мүхэреэн шарайгаа шарайлба,

Урин зангаа харуулба,

Уран шарайгаа шарайлба.

Улад зониинь хаража,

Уяран ерэн байбад.

Хүзүүдэхын шангаар хүзүүдэжэ,

Хүхин баярлан байба.

Һууһаниинь һууһанаа мартаба.

Балайшье удаан болонгүй,

Буйдар мэргэн хүбүүн

«Тарган буруудаа эдеэд,

Туранхайнуудыень туугаад,

Гэр тээшээ гэшхэгты,

Гэдэргээ амар бусагты», —

Гэжэрхёод, хүбүүн саашалба.

Нэгэ голдо ороходонь,

Хорхой шэнги исалжа,

Холтоһон шэнги даршажа,

Улад зонхон харагдалай.

Уйлажа дуулажа байтараа

Алтан остоол бэлдэжэ,

Архи эдеэ табижа

Байгаа гэһэн бэлэй.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Мэндэнгүй ябажа гэлэй

Мэндэ амарые һуража,

Үргэлжэлэн саашань оробо,

Үгэдэн зугаалан байба:

«Гунан тэмээ үгылһөөр

Гурбан жэл болобоб,

Дүнэн тэмээ үгылһөөр

Дүрбэн жэл болобоб.

Хада бүри хараашалжа,

Хаадууд бүри һураглажа,

Ябанаб», — гэжэ хэлэбэ.

«Газар дайда үзэһэн,

Гахайн толгой мүлжэһэн

Буурал үбгэн байналта:

Буйдар бэрхэ мэргэн

Бузар тамаһаа гараа гэжэ

Дуулаа мэдээ һэн гүт?» — гэжэ

Дурдан һуран байбад.

«Нэгэ айлда ороходом,

Газар доогуур ерэжэ,

Галта хара үнэгэн

Уураг тархииень һороо

Гэхые дуулаа һэм», — гэбэ.

Улад зон хоёрынь

Уйлан дуулан байбад.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Алтан Гасуу мэргэн

Һарьял Гоохон хоёрой

Эдеэень эдижэ оробо.

«Ямар муухай хүн бэ,

Ямар муу үбгэн бэ!» — гэжэ

Тэсэлгүй хашхараан гараба.

Тиижэ байха хирэндэнь

Алтан Гасуу мэргэн

Һарьял Гоохон хоёрые

Сагаан хибэс дээгүүр,

Сарюун торгон дээгүүр,

Хүлынь газарта хүргэнгүй

Хүтэлэн һугадан асарбад.

Алтан Гасууе гэлэй

Баруун остоолдо һуулгабад,

Һарьял Гоохониие гэлэй

Зүүн остоолдо һуулгабад.

Һарьял Гоохон хатан

Нидхэеэ зангидан,

Нэгэ дахин гэлэй

Хүнүүд дээгүүр хараба.

Хараһаар хоолойгоо татаад,

Хоёр үбдэгөө сохёод,

Һард гэтэр бодожо,

Һалхи татан гарашаба.

Алтан Гасуу мэргэн

Амидан хойноһоонь харайба.

Газаа түргэн гараһаар

Гурбан мүнгэн повоозкодоо

Һуужа, гүйлгэлдэн ябашабад.

Зай, тэрээнһээ сааша:

«Табиһан юумэмнай иихэдээ

Таагүй байба хаяа,

Толгойемнай саазалхань гээшэ,

Тоонтоорнай хүндэхэнь гээшэ», —

Булта хүнүүд шууялдабад.

Буйдар бэрхэ баатар

Үнэн бэеэ бэелжэ,

Уран шарайгаа шарайлба.

Тэндэ сугларһан хүнүүдынь

Тэбэрин таалан байба.

Байһаниинь байһанаа мартаба,

Һууһаниинь һууһанаа мартаба.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Бултандань хүнүүдтэ хэлэбэ.

«Гэр тээшээ гэшхэгты,

Газар тээшээ ябагты!» — гэжэ.

Зай, тэрэнһээ сааша

Буйдар мэргэн хүбүүн

Таяаншахан үбгэн боложо,

Хоёр ута хормойгоо

Хондолой дээрээ шуугаад,

Хоёр һайхан хамсыгаа

Тохоногтоо хүрэтэр шамаад,

Ябахын бэрхээр ябаба,

Ошохын түргөөр ошобо.

Шаажа Номон хаанайда

Шагаажа мэндэшэлэн байба.

Гар хүлөө хухаранхай,

Ганса нюдэтэй болонхой

Шаажа Номон хаан

Шабганса һамгатаяа һуубад.

«Хаанаһаа ерэһэн айлшамта?

Хайшаа ошохоо ябанабта?» — гэжэ

Шаажа Номон гэдэг

Таяаншахан үбгэнһөө асууба.

Ороной холынхиб,

Уһанай утынхиб.

Тэмээн Улаан хаанай

Тэмээ ямаа хараашаб.

Гунан тэмээ үгылһөөр

Гурбадахи жэлээ бэдэрнэб,

Дүнэн тэмээ үгылһөөр

Дүрбэдэхи жэлээ бэдэрнэб.

Яахадаа таанар иигэжэ,

Ядаруу муу һуунабта?» — гэбэ.

«Алтан Гасуу хүбүүнэй,

Һарьял Гоохон һамганай

Хатуу хонгилдо иигэжэ

Хашуулжа байнабди», — гэбэд.

«Газар дайда хараһан,

Гахайн толгой мүлжэһэн

Буурал үбгэн байнат.

Буйдар мэргэн хүбүүе

Бузар тамын оёорһоо

Гараа гэхые дуулаа гїт?» — гэбэд.

«Газар доогуур ерэжэ,

Галта хара үнэгэн

Уураг тархиинь дууһыень

Ухашалан эдеэ гэлсээ һэн».

Тиихэдэнь хаан хатантаяа

Уйлахын ехээр уйлабад.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Тэдэ хоёрые хайрлажа,

Мүн бэеэ бэелбэ,

Мүхэреэн шарайгаа шарайлба.

Тэдэ хоёрынь гэлэй

Танин тухайлан байхадаа,

Баярлан хүхин байбад.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Эрхытэ гараараа эмнэбэ,

Долёоборто гараараа домнобо.

Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ

Хүн болгожо табиба.

«Хабтагай түрэл нютагтаа

Хаан зандаа байхат», — гээд,

Буйдар мэргэн хүбүүн

Бушуу түргэн ябаба.

Алтан Гасуугай газаа

Алад харайн орожо,

Няд байтар дуугарба —

Мянган бугын дуу нэгэдхэбэ,

Түс байтар дуугарба —

Түмэн бугын дуу нэгэдхэбэ.

Баханын шэнээн модон

Баларан унан байба,

Хэбтэһэншье шулуун гэлэй

Хэмхэрэн хахаран байба.

«Алтан Гасуу мэргэн,

Агшан зуура түхеэржэ,

Газаа тээшээ гара!» — гэжэ

Гасан хаахиран байба.

Алтан Гасуу мэргэн

Айхын ехээр айжа,

Түргэн дундаа түхеэржэ,

Мэргэн дундаа мүхөөржэ,

Газаа тээшээ гаралай,

Гартань Буйдарай оролой.

Алтан Гасуу хүбүүе

Адха соогоо бажуужа,

Газарай гурбан хүрьһэндэ

Багса оросо һабаба.

Үхэрэй бүрхирхэ

Һэбһэн үлэбэгүй,

Үнэгэнэй шэншэхэ

Яһан үлэбэгүй.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэдээ:

«Гара!» — гэжэ хаахирба.—

— Далан улаагша үнеэн

Шамда хэрэгтэй гү?» — гэбэ.

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон урдаһаань:

«Далан үнеэдыеш һаахадаа

Гэдэһээ садаад һуухалби», — гэбэ.

«Далан улаан шэнэһэн

Мүнөө шамда хэрэгтэй», — гэжэ

Буйдар дүүнь хэлэбэ.

Һарьял Гоохон урдаһаань

Һанаа амараар хэлэнэ:

«Далан улаан шэнэһые

Галдаа түлеэд байхадаа

Дулаасажа һууха бэзэб».

Зай, тэрэнһээ сааша

Буйдар мэргэн дүүнь

Һами һайхан шүдэтэй

Һарьял Гоохон эгэшэеэ

Далан улаан шэнэһэнэй

Дархи түгэсэгтэ уяжа:

«Шаазгайн шаханахада,

Шард гэжэ һуугаарай.

Хирээгэй хаагалхада

Хирд гэжэ һуугаарай.

Хэнэй нүгэлөөр

Хэһээгдээбши гэхэдэ,

Өөрынгөө нүгэлые

Үзэжэ һуунаб гээрэй.

Хэтын хэтэдэ һуухадаа,

Хэһэн нүгэлшни нимгэрхэ», —

Гэжэ Буйдар хэлээд,

Гэшхэн саашаа ябашаба.

Бөөлэн Гоохон дүүгээ

Бэдэрхэ гэжэ талииба.

Ута олон жалгые

Уруудан үгсэн бэдэрбэ.

Нэтэрэн саашаа алхалхадань

Нэгэ балгааһан харагдаба.

Балгааһа нээжэ үзэхэдэнь,

Бөөлэн Гоохон дүүгэйнь

Байһан барагтай байба.

Үнэһыень худхажа үзэхэдэнь,

Үни хүрэһэн байба.

Үшөө саашаа ябахадань,

Ондоо балгааһан дайралдаба.

Үнэһыень худхажа үзэхэдэнь,

Бүлеэхэн шэнги байба.

Тэндэһээ сааша ябаба,

Түргэн бушуу талииба.

Ондоо голдо ороходонь,

Обоохой балгааһан сооһоо

Бурд гэмэ утаахан

Бурьялан гаража байба.

Буйдар мэргэн хүбүүнэй

Балгааһанай газаа ошоходонь,

Бөөлэн Гоохон дүүгэйнь

Үндэр хула мориниинь

Уяатай байба гэлэй.

Дүүгэйнгээ мориие харахадаа,

Дуулажа, уйлажа байба.

Тохомдоо няалдаһан

Эмээлынь абаба,

Эмээлдээ няалдаһан

Тохомынь абаба.

Алтайн боори талада

Агта морииень табиба:

«Харгангаа хаха таргалжа,

Дэргэнгээ дэлбэ таргалжа,

Ябаарай», — гэжэ табиба,

Балгааһа нээжэ ороходонь,

Бөөлэн Гоохон дүүнь

Досоонь унтажа хэбтэбэ.

Дүүгээ һэрюулхэеэ харамнажа,

Дүмүүгээр хажуудань хэбтэбэ.

Бүхөөр унтажа хэбтэхэдэнь,

Бөөлэн Гоохон һэрижэ:

«Хаанаһаа ябаһан гай тодхор

Хажуудам хэбтэхэ болобоб?» —

Хараан үлдэн байба.

Уйла уйлаһаар гэлэй

Нюдэгүй болоһон дүүдээ

Ахашни гээшэб гэжэ

Аргаахан үгэлэн хэлэхэдэнь,

Бөөлэн Гоохон дүүнь

Бүри гааража оробо.

«Ахагүй үншэрһэн намда

Аханад олон бологшо!

Дүүгүй гансахан намда

Дүүнэд олон бологшо!»

Буйдар мэргэн хүбүүн

Бөөлэн Гоохондоо үлдүүлхэдээ:

«Буйдар мэргэн ахашниб», — гэжэ

Баһа дахин хэлэбэ.

Бөөлэн Гоохон дүүнь:

«Энэрхэ ахамни хадаа

Эмтэ домто гараараа

Эдэгээгыш нюдыем», — гэбэ.

Аха мэргэн хүбүүн

Арга шадалаа гаргажа,

Домто гараараа домнобо,

Эмтэ гараараа эмнэбэ.

Бөөлэн Гоохон дүүхэй,

Бүхы юумые харахадаа,

Түрэһэн мэргэн ахадаа

Түргэн гүйжэ ерэбэ.

Бүдүүн хүзүүгээрнь

Бүхэд тэбэрин озобо,

Нарин хүзүүгээрнь

Нахид тэбэрин озобо.

Золтой һайхан аха дүүнэр

Зобоһон тулиһанаа хэлсэхэдээ,

Орилжошье байгаад зугаалбад,

Энеэжэшье байгаад зугаалбад.

Эртынхиһээ эрьюулжэ хэлсэбэд,

Урдынхиһаа уудалжа хэлсэбэд.

Тииһэн яаһан бэеэрээ

Гэр тээшээ гэшхэлбэд,

Газар тээшээ галгибад.

Һайхан нютагтаа ерэхэдэнь,

Һайдар ахынь яһан

Сайхаһаа үнгэрөөд харлажа,

Хүһэрэй болон хэбтэбэ.

Буйдар мэргэн хүбүүн

Алтайн араар бэлшээшэ

Алтан шарга мориёо

Дорюун хуугай табижа,

Дуудан асаран байба.

Түхөө ехээр түхеэржэ,

Мүхөө ехээр мүхөөржэ,

Эмниг шарга мориндоо

Эмээл тохомынь тохожо,

Сой дүрөө дүрөөлжэ,

Сохом тудан һууба,

Яхы дүрөө дүрөөлжэ,

Яб тудан һууба.

Шанха баруун зүгые

Зорин зохон ябаба.

Ябахын бэрхээр ябахадаа,

Ошохын бэрхээр ошоходоо,

Харбаһан һомондли зурыба,

Харсага шубуундли ниидэбэ.

Ехэ сагаан мундаргада

Ерэн тулан зогсобо.

Үзүүр захагүй хада

Үргэлжэ харагдан байба.

Буйдар мэргэн хүбүүн

Бушуу моринһоо буужа,

Хоёр ута хормойгоо

Хондолойдоо хүрэтэр шуужа,

Хоёр һайхан хамсыгаа

Тохоногтоо хүрэтэр шамажа,

Алтан шаргаяа хүтэлһөөр

Алад өөдөө гараба,

Аяар һарын шарайда

Али залигүй ябаба.

Өөрөөшье гэлэй

Үхибүүн хэмдээ оробо,

Унаашаньшье гэлэй

Унаган хэмдээ оробо.

Алтан шарга моринтойгоо

Арай гэжэ гарабад.

Уулын оройдо гаража,

Урагша хойшоо ябабад.

«Дэлхэйһээ ехэ уулын

Дээрэнь гараабди», — гэжэ

Дорюунаар мориндоо хэлэбэ,

Дэлһыень аалихан эльбэбэ.

Алтан хобоотой,

Мүнгэн хашааһатай

Мүнхын хара уһанда

Мэнэ хүрэн ерэбэд.

Мүнхын хара уһанһаа

Моритоёо аршаанлабад гэлэй.

Эртынхиһээ

Эрид улүү болобод.

Урдынхиһаа

Улам үлүү болобод.

Аршаанлажа хоюулаа дүүргээд,

Алтан хүхүүрээ абажа,

Мүнхын хара уһые

Удхажа абабад гэлэй.

Гэдэргээ түргэн тэхэрин,

Гэр тээшээ гэшхїїлбэд.

Ургамал уула дээгүүр

Улаан тооһо татабад.

Гаһар түргөөр табилуулан,

Газаагаа ерэжэ буубад.

Һайдар мэргэндэ ерэжэ,

Яаран байжа гэлэй

Яһынь гартаа абажа,

Эб эбээрэнь эблүүлбэ,

Эмхи байрынь оложо,

Мүнхын хара уһа

Магнай дээрэнь сасаба.

Тунгалаг нэгэ дуһалһаань

Туяатай болобо шарайнь,

Хоёрдохёо дуһаахадань,

Һайдар мэргэн ахань

Һажаһан хүндэл болобо.

Гурбадахяа дуһаахадань:

«Үни унтаба хаяаб гэһээр»

Үндын бодожо ерээд,

Буйдар мэргэн дүүтэеэ

Нарин хүзүүгээрээ

Нахид байтар тэбэрилдэбэд,

Бүдүүн хүзүүгээрээ

Бүхэд байтар тэбэрилдэбэд.

Яаралгүй һуужа гэхэл

Ядаһан ябаһанаа зугаалбад.

Нэгэ заримандаа гэхэл

Энеэлдэжэ байгаад зугаалбад.

Нүгөө заримандаа гэхэл

Уйлажа байгаад зугаалбад.

Найман хоногто үргэлжэ

Найр наада хэбэд.

Иижэ байха үедэнь

Иимэ хөөрэлдєєн болобо.

Буйдар мэргэн дүүнь

Һайдар ахайдаа хэлэбэ:

«Ганса сусалай

Гал болохонь холо,

Ганса хүнэй

Хүн болохонь холо.

Золто заяата хүндөө

Зорижо ошохом», — гэбэ.

«Зүб хэлэнэш, дүүмни,

Зүйтэй һанабаш шимни», —

Һайдар ахань зүбшөөбэ.

Буйдар мэргэн дүүнь

Баярлан омоглон байба.

Һандарһанаа хадаба,

Таһарһанаа үдэбэ.

Алтан шаргадаа мордожо,

Аяар баруун зүг барижа,

Халуун үдэр гэлэй

Умдагүй ябаба,

Харанхы һүни гэлэй

Унтангүй ябаба.

Өөрынгөө баян дайдые

Орхин талииба,

Хүнэй хүйтэн дайдада

Хүрэн ошобо.

Ондоо хаанай

Орон түбидэ ороходонь,

Отог аалинь

Ошотон яларан харагдаба.

Хангай үндэр уулые

Һалагануулан оробо,

Хара ехэ далайе

Долгидуулан оробо.

Хатан хаан гэлэй

Хаража ехээр хүхибэ:

Байгаад байһанаа мартаба,

Һуугаад һууһанаа мартаба.

Дайда дэлхэйнь хүдэлбэ,

Далайн уһан долгидобо.

Хатан хаанай харахада

Хүн бэшэ хүдэри,

Эрэ бэшэ эрдэни

Ерээд урдань байба.

Алтан сэргынь узуурта

Аалидан тогтон зогсобо.

Алтан шаргаһаан буужа,

Бүтүү мүнгэн жолоогоо

Бүүргэдээ дүнгэн хантарба.

Алда һайхан жолоогоо

Алтан гоё сэргынь

Аха дээдэ гарьхада

Уян татан орхибо.

Арюун мүнгэн хэрэнсыень

Алдангүй гэшхэн оробо,

Боржон мүнгэн богоһыень

Боггүй һайхаар алхаба.

Хаан мэндэ хэлэбэ,

Хатан дорообоор дорооболбо.

Холоһоо ерэһэн айлшаниие

Хоймор түрүүдээ һуулгаад,

Хаан хатан хоёр:

«Хаанаһаа ябаһан айлшамта?» — гэжэ

Һуран хэлэн байбад.

«Газарай холын,

Уһанай утын хүнби.

Баруун хойто түбиинхиб,

Буйдар мэргэн гээшэб», — гэбэ.

«Хаана хүрэтэр ябанат?» — гэхэдэнь:

«Аман болоо һаа —

Худын мүрөөр ябанам.

Энэ бэем болоо һаа —

Хүрьгэнэй мүрөөр ябанам», —

Гэжэ Буйдар хэлэбэ.

«Хэлэбэшье зүбтэй,

Һанабашье бодолтой», — гэжэ

Хатан хаан хэлэжэ,

Абгалан Гоохон абхайгаа

Айлшантай золгохыень асарба.

Абхай орон ерэбэ.

Алтан гэрэл татаба.

Хотос-хотос гэшхэлжэ,

Хони ямаа мааруулба.

Нахис-нахис гэшхэлжэ,

Набша ногоо ургуулба.

Буйдар һайхан мэргэндэ

Баян хүндэеэ барибад.

Алтан мүнгэн остоолдоо

Арза хорзоёо табижа,

Амтата эдеэгээ асаржа,

Арьбан далангаа дэлгэжэ,

Хүндэлхын эрхимээр хүндэлбэ,

Хүрьгэн гэжэ хүшэлбэд.

Алтан барабаан сохижо,

Амитан зоноо суглуулба.

Мүнгэн барабаан сохижо,

Мэдэлтэ зоноо суглуулба.

Нуураар хэмнэмэ гэлэй

Архи гаргаба,

Болдогоор хэмнэмэ гэлэй

Мяха гаргаба.

Хуһан модо хадхажа,

Хурим түрэ бүтээбэ,

Сагдуул модо хадхажа,

Сагаан түрэ бүтээбэ.

Амитан зон хоёрынь

Аяглан байжа зугаалбад.

Болдог шэнги мяхаарнь,

Шэдэлдэжэ байжа наадабад.

Найман үдэр

Найр зугаа болобо,

Юһэн үдэр

Ехэ зугаа болобо.

Арбадахи үдэртєє

Арай гэжэ сэлмэжэ,

Амитан зониинь тараба.

Хотоймо хуримаа хэжэ,

Хүүемэ зугаа болгожо,

Буйдар мэргэн хүбүүн

Абгалан Гоохон хоёр

Амгалан ерэбэ абындаа.

Үгэлэн хэлэбэд,

Үльгэрлэн зугаалбад:

«Хариин хүн

Харида багтахаяа болибо,

Хандагайн сэмгэн

Тогоондо багтахаяа болибо.

Эреэн инзаган

Эхэеэ һанаба,

Эсэгын хүбүүн

Газараа һанаба».

«Хэлэбэшье зүбтэй,

Һанабашье бодолтой», — гэжэ

Хатан хаан гэлэй

Албата зонойнгоо,

Адуу малайнгаа хахадые

Хүрьгэн хүбүүндээ үгэбэ.

Амитан зониинь,

Адуу малынь абажа,

Гол гэжэ багтааһаар,

Горхон гэжэ уһалһаар,

Дайда гэжэ алхалһаар,

Далай гэжэ уһалһаар,

Орон түби тээшээ

Ошожо ябабад бэлэй.

Орон нютагынь ойртожо,

Урин һалхин үлеэбэ.

Сэсэгтэ талань ногооржо,

Сэдьхэл хүдэлгэн байба.

Буйдар бэрхэ мэргэн

Бууба гэхэ гэртээ.

Абгалан Гоохон һамгантаяа

Амитан зон хоёроо

Гол горхондонь һуулгаба,

Гоё дайдынь эзэлүүлбэ.

Булта зониинь сугларжа,

Буйдар мэргэн хүбүүнтэеэ

Юһэн үдэр гэхэ

Ехэ найр хэбэд,

Арбадахи үдэртөө гэхэ

Арай гэжэ тарабад.

Үдэрэй гурбан садхалантай

Жэлэй гурбан жаргалантай боложо,

Амар амгалан һууба,

Амар дээрээ жаргаба!

***

Рисунок : группа  вконтакте «Мой нукутский район»

Уран хун