URAN-MEDIA / Эпосы. Мифы / Сагаадай Мэргэн хүбүүн, Ногоодой сэсэн басаган хоёр.

 29 ноября 2019, 03:13

Сагаадай Мэргэн хүбүүн, Ногоодой сэсэн басаган хоёр.

Улигер записан писателем Х.Намсараевым у жителя сомона Хёлго Батын Сэбэг в 1935 году.

УРАЙНАЙ УРИН САГТА ҺЭН ГЭЛЭЙ

Саг жэлэй

Сарюун эртэ байхада,
Сахилза хүхэ ногооной
Уһан зеөлэн байхада,
Һүн сагаан далайн
Шалбааг таляан байхада,
Һүмбэр үндэр уулын
Болдог дошо байхада,
Захын барьял модоной
Загзуул сагдуул байхада,
Загал улаан гуранай
Инзаган түлгэ байхада гэлэй.
Тиихэ тэрэ сагта
Хүхэ манхан тэнгэри
Хүбнэгтэжэ үһөөржэ байба,
Хүрьһэтэ алтан дэлхэй
Шүүдэртэжэ намаатажа байба.
Тэнгэри уулын бооридо,
Тэнгэс далайн эрьедэ,
Долгито тохойн тадхалда,
Добосог гурбиин хормойд

 

Дүрбэн тээшээ булантай
Дүрбэлжэн хара байшантай
Зээдэлэй Мэргэнэй хүбүүн
Газар Боһооли гэжэ үбгэн,
Зээрэмхэй түргэнэй басаган
Хажар Хара гэжэ һамган
Тиихэ хуущан сагта,
Тэрэ нютагта һууһан юм һэн ха.
Энэ хоёр хүгшэдэй
Эдир залуу наһанда,
Түрэһэн гapahан түүхэтэй,
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн гэжэ-
Эхир түрэһэн эгэшэ
Эжэл түрэһэн дүү
Энэ хоёр түрэһөөр
Элһэтэ халуун тоонтодоо
Элигэлдэжэ мүлхижэ тэнжэбэ,
Шоройто халуун дайдадаа
Шогложо наадажа тэнжэбэ.
Ногоодой Сэсэн басагань
Хурганай шэнээн торгоор
Хорин захатые бүтөөжэ,
Хоймор тээшээ хаялха,
Альганай шэнээн арһаар
Арбан захатые бүтөөжэ,

 

Абдар тээшээ хаялха

Уран басаган байба ха.

Сагаадай Мэргэн хүбүүнь

Хэлтэгы ногоон нугада

Хэмжэн байжа бүтөөһэн

Хэмэл мүнгэн номотой,

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал моритой юм һэн ха.

Энэ байһан үедэ

Хангай тайга нютагтай!

Хартаганаа Бүртэгэнөөн хаанай .
Хаша Булад басаган

Хадамда үгтэхэ болоод,

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басагые

Уран сууень дуулажа,

Урюулжа татуулжа абаашаба һэн ха.

Сагаадай Мэргэн хүбүүнь

Хахархай юумээ хадхуулжа,
Хангирхай юумээ үдүүлжэ,
Ара ехэ тайгынгаа

Ангай хэбэр туршажа,

Эһэ тооһоо дэгдээжэ,

Эдир бэеэ тэниихэм гэжэ

Наран дундуур мордожо,

Намаа дундуур хатарба һэн ха.
Эхэ эсэгэ хоёрынь

.Энэ хүбүүнэйнгээ мордоһон хойно

Гурбан һүни удаагаар

Гурбан ёро зүүдэлбэ һэн ха.

Нэгэдэхи һүни зүүдэлхэдээ

Сагаадай Мэргэн хүбүүмнай

Саадын нүхэр болобо,

Тайгын хара баахалдайн

Тагнуул боложо талииба,

Эхэ эсэгэ хоёройнгоо

Эльгэ бөөрэдэ жүрөөдэнэ гэжэ зүүдэлбэ»

Хоёрдохи һүнеэ зүүдэлхэдээ

Сагаадай Мэргэн хүбүүмнай

Сагаан далайн саана

Хадамтай болон ошожо

Баруун мүрөө үргэжэ,

Басаган хүниие залгиха,

Зүүн мүрөө үргэжэ,

Хүбүүн хүниие залгиха

Сад хурса үргэтэй,

Самсаал хурса хушуутай,

Гэрэй шэнээн гэдэһэтэй

Гэдэгэр харагша һамга

Асарба гэжэ зүүдэлбэ.

Гурбадахи һүнеэ зүүдэлхэдээ

Сагаадай Мэргэн хүбүүмнай

Гуламта дээрээ малтажа,

Үүр долоогоно тарижа,

Тоонтой дээрээ малтажа,

Яһа шуһа дүүргэнэ гэжэ зүүдэлбэ»

 

Иигэжэ зүүдэлээд байхадаа

Үбгэ һамган хоёр
Һард гэһэн юумэһээ
Һанаа зүрхөө хүдөлжэ,

Түрд гэһэн юумэһээ

Түхэл шарайгаа хубилжа,

Үдэр болоходо үлгүйгөөр,
Һүни болоходо нойргүйгөөр
Һанаанда дарагдан һаглайжа.

Уйдхарта дарагдан оглойжо,
Һуужа байхынгаа дунда

Хэлэ хэлэндээ хэлсэхэдээ,

Һанаа һанаандаа һанахадаа:

— Зай, иихэдээ

Ёротой хүбүүн түрэжэ,

Ёрын үзүүр ёдойбо ха юм.

Шоротой бидэ шордожо,

Шорын үзүүр шорлохонь ха юм,—
Гэлдэн хэлсэн зүбшэнэ.

—Аргыень түргэнөөр бэдэржэ,

Ами голыень таһалая,

Мүрыень түргэнөөр бэдэржэ,

Мүр улыень отолоё,—гэлдэжэ,
Үбгэн ехээр уурлажа,
Үнгэ зүһөө хубилган,
Хутага жадаа хурсадажа,
Хуурай хооһон хоймортоо

Худаг нүхэ малтана,

Хүлтэ хүнэй гарахагүй
Хүһөө шулуун хабхагтай
Хүр тама түхеэрнэ.
Һамган ехээр уурлажа,
Һанаа зүрхөө хубилжа,
Хорин голые үгсэжэ,
Ходо шобто харайна,
Хурһан мангир хуряажа,
Хорзын шүлөөр эһээжэ,
Хоолойто хүнэй бодохогүй
Хоро шара буйлуулна.

Энэ гэһэн үедэнь
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүнь
Ара газар агнажа,

Арын гүрөөһые

Аргал хохир болотор алана.
Арын түргэн горхонууд
Арһа шүрбэһөөр урадаба.
Үбэр газар агнажа,

Үбэрэй гүрөеһые

Үтэг хохир болотор алана.
Үбэрэй түргэн горходууд
Өөхэ тоһоор урадаба.
Үгытэй ядуу хүнүүд
Тодожо абажа,
Мила шила һүрэтэрөө
Эдижэ садажа байба ха.

Тиигэжэ агнажа ябатараа

Нэгэтэ нэгэ удэр

Сагаадай Мэргэн хүбүүн Һанана:
— Зай, иихэдээ

Бугын таргые булгалжа,
Булганай харые һуйбадажа,
Ангай таргые алажа,
Араатын халтарые ганзагалжа
Олзын ехэдэ омогшобоб,
Баярай ехэдэ бахатабаб.

Гэр тээшээ гэшхүүлхэ,
Газар тээшээ галгюулха
Саг бодобо,—гэжэ

Хэрэ буурал мориео
Харгы тээшээ харуулжа,
Зам тээшээ залаба ха.

Хэрэ буурал морин гээшэнь
Хариха замдаа хазайжа,
Хазаарай ама залан гэхэдэнь
Душэн сагаан шудэеэ
Хабиран байжа хирэбэ,
Дурбэн хара туруугаа
Дэбһэн байжа хирэбэ.
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Орой дээрэхи үһэеэ
Огло татан уурлана,
Оошо дорохи шудэеэ
Түгдэ хазан уурлана.

I

 

Баруун амыень угзаржа,
Баруун хаадань хүргэнэ,
Баруун гуеынь ташуурдан,
Шоро шороор шобторхо
Шуһа мяха унагаана.

Зүүн амыень угзаржа,
Зүүн хаадань хургэнэ,
Зүүн гуеынь ташуурдан,
Шоро шороор шобторхо
Шуһа мяха унагаана.

Иижэ байхынь дунда.

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал морин

Хүл дээрээ тулгалжа,
Хүзүүн дээрээ нугаржа,
Үүрэһэн турьян түүрээнэ.
Үгэлэн хэлэн залгуулна:
—Турья турьянза!

Эхэ нютаг—

Эрьехэ замайш үзүүртэ
Эльгэм юундэ хүйтэрнэб?
Инаг түрэһэн
Эжы абыншни зурхэндэ
Тодхор юундэ хоргодоноб?
Турья турьянза!

Хонгор сагаан

Хоймор дээрэш малтаһан.
Худаг шамай хулеэнэ.

Хорин голһоо
Хуряан абажа эһээһэн
Хорон шамай хүлеэнэ,-гэжэ

Түүрээн хэлэн байба ха.

Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Сагаа эреэн нюдэеэ
Саана наана эрьюулжэ,
Саада наадыень сасуулна.
Хүрин улаан шарайдаа
Хүлһэ нэбшэн хүлэржэ,
Хүхэ манхан тэнгэриие
Дээшээ шэртэн харана.
Хүрзын шэнээн шүдэеэ
Хүншүү гараса хабирна,
Хүбхэн ногоон дайдые
Хөөһэн болосо шуухирна.
Мори мэдүүлэн ашаһан,
Модо мэдүүлэн тэгнэһэн
Оложо абаһан олзоёо,
Отолжо бариһан зэмһэеэ
Буруу зүбгүй түлхижэ,
Хээрын хэшэг болгобо
Ойн олзо болгобо.

Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Гэр тээшээ гэшхүүлжэ,
Газар тээшээ галгюулжа.
Боролжотойхон газарта
Бушуу бушуу хатарба,

 

Тэрэлжэтэйхэн газарта
Тэмгэ тэмгэ хатарба,
Уран хара нюдэндөө
Уһа дүүргэн хатарба,
Уужам һонор сээжэдээ
Гомдол даран хатарба.
Бага балшар ябаһанаа
Бараниие тоолон һанана,.
Баабай эжы хоёройнгоо
Барма тэнэгые гайхана,
Төөрэм сагаан дайдаяа
Түһэн ябажа хатарна,
Түрэһэн гараһан тоонтоёо
Түүхэлэн ябажа хатарна.
Дүрбэн тээшээ булантай
Дүрбэлжэн хара гэрэйнгээ
Утаа харан хатаржа,
Гурбан тээшээ зэтэртэй
Гурбалжан модон сэргынгээ
Зосоо талаар хатаржа,
Хээрэ тэндэ ябахадаа
Хэрэ буурал моринойнгоо
Хэлэн түүрээн байһаниие
Һанан ерэжэ тогтоно.
Эхэ эсэгэ хоёрынь
Элэгы эөөлэнөөр угтаба.
—Буугыш түргөөр хүбүүмни!
Болтирог шамдаа табяа һэм.

 

Эмгэн болобоб эхэшни,
Энхерэн шамай хүлеэгээб.
Табхар шарахан толгойгоо
Таалуула, али наашаал даа!
Инаг хоншуу һалхиндаш
Эльгэ һанаам хайлана-гэж»
Эхэнь уйлан үгэлбэ.

Эсэгэнь гараа һарбайжа:
—Эбы хүбуүн, яалайш даа,
Эхэш шамдаа энхэржэ,
Эды ехээр хүлеэгээл,

Уймар зүнэг болоошье һаань
Урмыень заһахаа яалайш даа’
Хана гэрһээ холодохо,
Хада гэртээ ойртохо .

Үбгэн эмгэн болоолди,
Орхихо хаяхаа һанаашье һаа ‘
Орожо гарахаяа яагаабши,—гэжэ
Уяран гомдон хэлэнэ ха.

Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Үгын үнсэгшье хэлэнгүй
Үүдхэ номоо шүүрэжэ,
Наран булад зэбэтэй,
Няамал хара үдэтэй
Голшо мэргэн годлиео
Гурба забдан оньһолбо,
Газар багса харбажа,
Гадаһан сэргэ болгобо.

Хара буурал мориёо

Хадар һуунаг жолоогоор
Һүбэ татан тайлахада
Һүбэрхэй бэлээр уяба.
Хоншоор дээрэнь таашаалган,
Хондорго дээрэнь элибэжэ,
Уйтай нюдөөр хаража,
Уян дуугаар хэлэнэ:
Зада бороо задаржа,
Залуу наһан забхарха,
Хүйтэн Һалхин хүүежэ
Хүлэгэй унаган шэшэрхэ—
Тиихэ сагай болоо һаа
Хүм һуунаг жолооём
Хүнэй гарта бү үгөөрэй,
Xүлэг Һайхан бэеэ
Эзэнэй гарта бү үгөөрэй,-гэжэ
Шэбшэн байжа һанана,
Шэбэнэн байжа хэлэнэ.
Дүрбэн тээшээ булантай
Дүрбэлжэн хара гэрэйнгээ
Хаамжа хара үүдыень
Хана туласа дэлижэ,
Богоһо дээрээ һандайлан,
Бугзан хүлзэн һууба ха.

Эсэгэнь мэхээ хүдэлгэн:
—Эбы хүбүүм, яалайш даа!
Эсэгын һуури эзэлхээр

 

Эрын эрхим болоболши!
Хонгор һайхан хоймороо
Хотойн налайн эзэлжэ,

Эмгэн болоһон эхынгээ
Эльгэ бөөрыень садхаажа,
Амтан болтирог эдеэнһээнь

Ама хүрэхыеш хүлеэнэм,-гэбэ ха.

Эхэнь бодон харайжа,
Хорин голһоо хуряажа,
Хорзын шүлөөр эһээһэн
Хороной охи халмажа,
Үндэһэн xаpa матаартаа
Юулэн ехээр асарна.
Түлиһэн галыем эзэлхэ
Түрэһэн ганса хүбүүмни
Эмгэн болоһон миниигээ
Хэжэ табиһан эдеэе
Хэшэг гэжэ амтархын

Хэлэһэн зааһан үгыем
Үрөөл гэжэ тогтоогыш!-гээд,
Уурал гараса аягалжа,
Утаа гараса һарбайна.
Сагаадай хүбүүн хэлэнэ ха:
-Яб гэхэ яһандам,
Ялад гэхэ нюдэндэм
Хэсүү юумэ хэлэнэлта
Хатуу юумэ харуулналта
Үлэдэхэ турахадаа ерээгүй,

 

Үзэхэ мэдэхээ ерээ һэм.

Түрэһэн эхэм түхэлдөөшье һаа,
Түшэһэн эсэгэм байрадаашье                         һаа
Зүгөөр лэ

Хоймор һайхан таламнай
Хонхор болоһон янзатайл,
Хорзоор хэһэн эдеэмнай
Хурса болоһон янзатайл,—гэжэ
Харахан хурса нюдөөрөө
Харан шэртэн һуухадань
Эхэнь гомдон гунирна:
—Шуһа мяханһаам таһарһан
Шуһата улаан үримни аад,
Шоо юундэ үзэбэш даа,
Шобто юундэ харабаш даа!
Арбан һарын шарайда
Арһан соогоо үргэһэн
Ашыем тиимээр харюулба гүш?
Хорин һарын шарайда
Хурган дээрээ үргэһэн
Хубим иимээр ерэбэ гү?
Угтажа байһан урмадам
Урма һанааем хүндэлжэ,
Нюдэнэй хараар хаража

Шүдэнэй сагаагаар энеэжэ,
Табиһан хэһэн эдеэем
Талгахашьегүй байгаа һаа
Дунда хургаа хүргэжэ

 

Дом дээжыньшье зэргые

Долёохо амһахаа яабаш даа—гэнэ ха.

Тиихэдэнь
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Эхынгээ хэлэһэн үрэдэ
Эльгэ зүрхөө хүдэлжэ,
Үринь түрэһэн ёһодоо
Долёобор хургаа хүргэжэ,
Дом дээжыньшье зэргые
Ама хүрөөд үзэхэеэ
Арсажа юундэ байгаабиб,—гэжэ
Эхынгээ һанаа сэдьхэлые
Тэбшэжэ ядаһан шарайгаар
Эхэ тээшээ харана.

— Алиб наашань асарыш даа,—гэжэ
Аягатай эдеэень абажа,
Долёобор хургаа хүргэжэ,
Дом дээжынь зэргые
Ама хүрэн гэхэдээ
Баруун нюдөө хялайжа,
Баруун хадын оройгоор

Манан тооһон орьёлбо гэжэ һанан эн-
дүүрбэ.
Зүүн нүдөө хялайжа,
Зүүн хадын оройгоор

Ара тээшээ алдалжа,

Мана тооһон орьёлбо гэжэ һанан эн-
дүүрбэ.

Ама хамар хоёрһоонь
Бүлин шуһан адхарна
Үбэр тээшээ дэлижэ,
Үһэн яһан xоеhooнь
Үнэһэн шорой үрхирнэ,
Амяа саглан атыжа,

Адаг эреэн нюдэеэ,
Анин дууран амарна.

Эхэ эсэгэ хоерынь

Эниб аниб гэлдэжэ,

Эльгэ зүрхөө дүүрэнэ.

Газаа байһан морииень

Гартаа оруулха гэлдэжэ,

Гаран түргөөр гүйлдэнэ,

Хэрэ буурал моринь

Хэдэр һуунаг жолоогоо,

Үүдэн сагаан шүдөөрөө

Һүбэ татан угзаржа,

Хэнэйшье гарта оронгүй,

Хээрын үргэн дайдада

Һалхи һүрин талииба.

Эхэ гэсэгэ хоёрынь
Алга һула ангайлдан,
Ама, хооһон онгойлдон,
Хамар дээрээ хүлэржэ
Ханшар эльгээ тэбэринэ
Хараал шэрээл табилдан,
Халаг хухы бололдоно.

 

— Ай тархи, халаг даа!-

Алажа йдихэ үүсэеэ ,
Арай мүлшөөр гэгдэжэ,

Амаһан гэмээ тоолоно.
Hюyp нюураа харалсан,

Үгэ үгөө өөгшөөлсэн,    
    Гэмэр гутар гэмэрэлдэн,
Гэртээ һөөргөө ороно ха.

    Үүдэн таладаа алдалжа,
Үхэжэ хэбтэһэй хүбүүгээ
Модошо дархание асаржа,
Модон хобто түнхюужэ,

Хуурсаг хэжэ хадаба

Тумэршэ дарханиие асаржа,
Түмэр, боолто хүүлэжэ,
Түдэгэ барин хадаба.

Хүн наһаар хүгшэрһэн

Хухэ бухаяа үүсэлжэ,

АрҺа шүрбэһыень хуулажа,
Хулдааһа хэжэ үдэбэ.

Үбгэн хүгшэн хоюулаа

  Үргэн тэлэн гаража,

Хара ехэ далайда

                   Хаяха гэжэ абаашаба.
Хара далайн эрьедэ
Хамар хapa шулуунай
                          Хүмэг дээрэ табижа,’
Таар тахим түүрээжэ,

 

Таhap миhap залгуулба.

— Дээрэнхыхэн дээрэнхы,

Дээрэн сэеэ алдагдаа!

Хааян хүүен хааямай,

Хара далай абамни!

Сагаан хөөһөөр сахарюутыш,

Улаан хөөһөөр урбалдыш!
Дээрэнхыхэн дээрэнхы,
Дээрэн сэеэ алдагдаа!

Түлиһэн галаа һахюулха

Түрэһэн ганса хүбүүгээ

Хара далай шамхандаа

Хадагай тулада бариналби!
Дээрэнхыхэн дээрэнхы,
Дээрэн сэеэ алдагдаа!

Хоёр хүлтэ хүндэ

Ходор бү татуулыш,

Хурса туруута мориндо

Шобтор бү татуулыш!
Дээрэнхыхэн дээрэнхы,
Дээрэнсэеэ алдагдаа!

Хара далайм, -хабхагшалыш!

Хабхагшалангүйгөөр гээгдээ һааш
Хараалша хара хушуугаар

Хатаса шэргэсэ шэбшүүлхэб!-гэжэ
Түргэн хабаар лүүрээжэ,
Түүхэй хэлээр шэбшэжэ,

Хүбүүнэйнгээ хүүрые

 

Хүнтэруюлжэ мухарюулжа орхибо ха
Хара далай харлажа,

Хара һалхяар хүдэлжэ,
Сагаан хөөһөөр сахарюутана,
Улаан хөөһөөр урбалдана.
Хадын шэнээн долгинууд
Хааян хүүен эбхэржэ,
Хабхагшалһан шэнги болоно ха.
Уулын шэнээн долгинууд
Угтан тодон эбхэржэ,
Урмашаһан шэнги болоно ха.
Үбгэн хүгшэн хоюулаа
Үбдэг дээрээ хатаралдана,
Үльмы дээрээ дэбхэрэлдэнэ.
Хара далай абамнай
Халуутай байба гэлдэжэ,
Хүхюу ехээр хөөрэлдэн,
Хүхэ модоор тулана ха.

Тэрээнһээ хойно
Тэбхэр һара үнгэрбэ.
Тэнгэридэ хүрэмэ эбэртэй,
Тэмээн буурал зогдортой,
Гал улаан нюдэтэй,
Галзуу дошхон абаритай
Буха Хара хаан
Булган хара хүнжэлдөө

Бууян һажан хэбтэтэрээ
 

 

Зүүнэй холо зүгтэ гэлэй

Зүдхэнэй холо дайдада
Зээдэлэй Мэргэнэй хүбүүн
Газар Боһооли үбгэн,

Зээрэмхэй Түргэнэй хүүхэн
Хажар Хара һамган
Гал гуламтаа һахюулха
Ганса түрэһэн хүбүүгээ
Хорын ехээр хорложо,
Шарын ехээр шарлажа,
Хара ехэ далайда
Хадагай тулада хаяжа,

             Хана дэлбэ хатаралдажа,
Хабһа дэлбэ энеэлдэжэ
Байна гэжэ зүүдэлбэ;

Тэрэ гэһэн дарыдаа;

Тэб гэжэ бодоно.

Бодоһон дары һуняажа
Бора һаарал мориндоо

Боролжо модон эмээлээ
Хангир янгир хаялна.
Буpyy талаһаань мордожо,
Зүб гуеыень ташуурдан,
Гурбан хара дабаанай
Гурьба дээгүүр хатарна,
Гурбалжан хара горхоной
Эхин дээгүүр хатарна,
Хара далайн хаяае

 

Харан ябажа хатарна,
Хасуури модон тайгые
Шударан ябажа хатарна,
Үбгэн хүгшэн хоёрой

Үнэр мүшхэн хатарна
Үмхи Хара гэрэйнь
Утаа дахан хатарна;
Хорхойн мүрөөр мүшхэжэ,
Хорин үдэр дабхина,
Абаахайн мүрөөр мүшхэжэ,
Арбан үдэр дабхина,
Хаамжа хара үүдэндэнь
Хадхан ерэжэ хашхарна.
Хангйр хурса донгоророо
Тэниилгэн буужа оробо.
Үбгэн хүгшэн хоёрой
Барууж баруун нюдыень
Тэһэ хадхан гоожуулба.

Зүүн зүүн гарыень

Хуха сохин һанжуулба.

Ой тайгын зэдэлсэ
Ори бархи табюулна.
Олон зоной гайхаса
Уй хай болгоно.
Хамараарнь газар хадхаса,
Харьтаарнь шорой гэшхэсэ
Гэртээ намнан абаашаад,
Эрээрнь эрэ барлаг хэбэ ха,

 

Эмээрнь эмэ барлаг хэбэ ха.

Гараарнь гадаһа хэжэ,

Газар шорой малтуулба,

Хүлөөрнь хүлдүүр хэжэ,

Хүһэр шорой малтуулба.

Энэ гэһэн үедэ

Хартаганаан хаанай

Хаша Булад басаганай

Харида үмэдэхэ хамба хубсаһыень,
Хадамда үмэдэхэ торгон хубсаһыень
Заһаха оёхо гэжэ

Залуулжа, урюулжа ерэһэн

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Уран гараар урлажа,

Нарин гараар нарилжа

Баруун хурса нюдэеэ

Зүүнэй һүбэдэ хологоожо,

Зүүн хурса нюдэеэ

Утаһанай һабагшада хологоожо,

Альганай шэнээн торгоор

Арбан захатые бүтөөжэ,

Ара хойшонь хаялан,

Амитан зониие гайхуулна,

Хурганай шэнээн торгоор

Хорин захатые бүтөөжэ,

Хойшо урагшань хаялан,

Хотын зониие хотооронь гайхуулаи

 

һуутарнь
Айл зониие аймагааран гайхуулжа

һуутарнь
Үрхөөр ороһон наранда
Үүлэнэй һүүдэр бүрэлзөөд орхибо ха.

  • Ай энэшни

Тэнгэри үүлэтэй болоод орхибо хаяа,—

гэжэ

Үрхэ өөдөө үлыжэ,

Үлөөбхилэн хараад орхиходонь
Тоонын хүүгэн дээрэ
Тоти шубуун һуугаад,
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганда

Хүнэй хэлээр хөөрэжэ,
Хөөрэн хэлэн байба ха.

  • Хара далайн оёорто

Хатуу булад жэбэрнэл,
Хангай дайдын зэрлигтэ
Харсага шубуун төөринэл
Эгэшэ хүнэй эльгэндэ,
Эльгэтэ хүнэй һанаанда
Гомдолой һуури гуниржа,
Гунигай һуури тодоржо,
Байнагүй хаяа?—гэжэ
Дохин нэгэ мэндэшэлээд,
Дээшээ дэгдэн талиижа,
Дэлхэйдэ дэбин ябашана ха.

 

Ногоодой Сэсэн басаган

Улаан зүрхөө оболзуулжа,

Уй хай болоно,

Хара эльгээ хайрамдуулжа

Халаг хухы болоно.
Нарин улаан голоо
Татан татан уйдана,
Найман уян хабиргаа
Матан матан уйлана.

_ -Ерото шубуун ёрлобо ха юм,
Ёрын үүдэн онгойбо ха юм.

Ара хойто гэртэмни
Аюул хёморол болобо гү?

Аба эжы хоёртом
Үбшэн тахал бууба гү?

Али

Сагаадай Мэргэн дүүдэм

Сахилгаан тэнгэри;

Сагаанаараа хаража,

Cacaг ногоон дайда

Хүйтөөр һалхилба гээшэ гү?-гэжэ
Эдиһэн ямаршье эдеэн
Эдеэн болихоео болижо,

Ууһан ямаршье ундань

Унданшье болохоео болижо
Һүни боложо хэбтэридээ

Зүүдэ нойроор дарагдаба,

Үдэр болохо һуудалдаа

 

 

Һанаа үнөөгөөр дарагдаба.

Иигэжэ байха зоболондоо

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Хартаганаан Бүртэгэнөөн хаанай

Хармалжан Гоо хатанда

Урдаһаань хаража уйлан байжа хэлэнэ,
Хойноһоонь хаража, мүргэн байжа

хэлэнэм:

—Хан эхэм, хайралагты,

Хатан эгэшэм, үршөөгты

Эжы абаяа энхэржэ,

Эльгэ бөөрэм ураданал,

Эльдэн дайдаяа һанажа,

Энгэр туруум элэнэл.

Абай ехэ хаанайнгаа

Амгалан элгэй байхада

Ама зүбшөөл үршөөлгыт!

Эхэ эсэгэ хоёроо

Эрьежэ үзэжэ ерэхэм,—гэжэ

Гуйжа байжа хэлэнэ ха.

Хартаганаан Бүртэгэнөөн хаанай

Хармажан Гоо хатаниинь

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаганай

Урадажа байһан уһан дээрэ

Үрмэ байса хэлэхэдэнь,

Униржа байһан утаан дээрэ

Зал гараса хэлэхэдэнь
Һэшхэл һанааень тэбшэнгүй
Хаанай халуутай байхада
Харюу зүбшөөл абажа,
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганда:
—Эжы абадаа айшалжа,
Элүүр мэндыень мэдэжэ,
Эльгэ бөөрөө дүүрыш даа.
Орон нютагаа ошожо,
-Урин дулаанииень үзэжэ,
Омһо гүзөөгөө садыш даа,— гэжэ
Ууса шагайта уутаар,
Тоһо үрмэн туламаар
Тэн дүүрэсэ тэгнэжэ,
Тэмээ хотойсо ашажа,
Хажуудань ябаха ханитайгаар,
Хаража ябаха нүхэртэйгөөр
Эхэ түрэһэн нютагтань,
Эжы аба хоёртонь мордохуулна ха.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Гэр тээшээ гэшхүүлжэ,
Гэрэл толо татуулна,

Газар тээшээ галгюулжа,

Гал утаа бурьюулна.

Хүнэй хүйтэн дайдаһаа

Өөрын халуун дайдада

 

Орохо тээшээ ойртоно.
Хара ехэ далайнгаа
Хама мүшхэн харана,
Харлан байһан хадынгаа
Хүбөө мүшхэн харана.
Түрэһэн гараһан нютагынь»
Түһэр бэшэ болоно,
Түлиһэн халуун гуламтань-
Холо бэшэ болоно.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Сээжэ соргор сэбдэгтэй,
Сэдьхэл соогоо үбшэнтэй
Болоһон шэнги уйдхараар,
Уруу дуруу шарайгаар
Уйтай болон хэлэнэ?

—Зай, нүхэд, дуулагты!
Хажууда ябаһан ханидни,
Хаража ябаһан нүхэдни,
Хүл мэндэ хүргэбэлта!
Үе мэндэ үдэшэбэлта!
Гараһаар намтай гансаараа
Газар дээрэ тэнжэһэн
Хүйтэн шэрүүн абаритай
Хүбүун дүүгээ гайханам!
Хариһаа ерэһэн юумэдэ
Харам хатуу һабартай
Гартаа бариһан юумэеэ

 

Газаа тээшэнь табидаггүй,
Хүлдөө хүрэһэн юумэеэ
Хүдөө тээшэнь хаядаггүй,
Эрхы дөэрээ һүбэрхэй,
Энгэр дээрээ эрэмхэй
Хүбүүн гэжэ хэлэжэ
Хани ерэһэн халуундаа.
Хаража ерэһэн һэшхэлдээ
Бахим гарда барилсаад,
Баяртай шарайгаа харалсаад,
Богдо ехэ буусадаа,

Бусахадатнай яаха юм.
Хан ехэ харшадаа
Харихадатнай яаха юм.
Бишье иихэдээ

Харижа ерэһэн гэрэйнгээ
Хаяа дээрэ гэшхэбэб,
Орожо һууха гэрэйнгээ

Утаан доро оробоб,—гэжэ
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган,
Үдэшэжэ ерэһэн хүнүүдээ
Үгэ хүүрээр садхаажа,
Үльгэр түүхээр хүндэлжэ,
Харгы дээрэһээ харюулжа,
Булан дээрэһээ бусааба һэн ха.
Зай, тиигээд

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой сэсэн басаган

Ургасагуй гандаһан орондоо,

Утаагуй үмхирһэн гэртээ

Утаагуй ерэн тогтоно,

Тойрожо харан гайхана.

Xоймор таладань малтаһан

Xудаг нүхэн харагдана,

Хабхаг хара шулуунь

Хана түшэн байна ха.

Үүдэн таладань харбаһан

Үдэтэ һомон ёройжо,

Үдэн дээрэнь дүнгэһэн

Жолоогой сараа байна ха.

Гаран орон гайхажа,

Гайхан тагнан гэмэрнэ.

“Хажар хара эхыем

Хадын шудхэр абаба гү?

Айран гэгэн абыем

Уулын онгон олзолбо гy?

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай  хүбүүн яалайш?

Отог аалиш унаба ха юм,

Улаан галшни залирба ха юм!“—гэжэ
Зэрлиг дайдын зэдэлсэ,
Зээрэг тэхын дэбхэрсэ

Уруугаа хаража уйлана,

Уй хай болоно,

Өөдөө хаража үгэлнэ,

 

 

 

 

 

Үгэ дуугаа таһална.

Буруу харан һандайлжа

Богоһо дээрээ һууна ха

Тиижэ һуутарнь,

Баруун хойноһоо бүрхэжэ
Бараан хара үүлэнь
Огторгой өөдэ хөөрэжэ,

Тэрэ зүгтэ хэбэртэй
Тэнгэри ехээр дүнгинэжа>/
Абар табар мүндэртэй
Аадар бороо дуһалба.
Удаа ташаа харахадань
Улаа ногоон һолонгын
Утаһан дээгүүр дамжажа,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал моринь
Буужа ерэн тогтоно.
Дүрбэн хара туруугаа
Сабшан байжа түүрээбэ.
Дүшэн сагаан шүдаеэ
Хабиран байжа түүрөэбэ.
Хурса хоёр шихэеэ
Хулмалзуулан түүрээба,
Хотогор найман хабиргаа
Хүтэлзүүлэн түүрээбэ.
Таар тахим түүрээжэ,

Таһар миһар залгуулба:

— Турья турьянза!

Тулихын ехээр туляалби,
Туранхын муугаар гарьдяалби.

Дүрбэн хара туруугаа

Дүнгэн ядан гэшхэнэм,

Дүшэн сагаан шүдэеэ

Дүрэн ядан хабирнам!

Турья турьянза!

Муу хүхэ эсэгэшни,

Муухай хара эхэшни

Хубита шуһата хүбүүгээ

Хоро шараар хороожо,

Хотогор улаан гуламтаа

Хооһон хүйтөөр һүнөөбэл!

Турья турьянза!

Тураг ехэ шубуунай

Дэбихэгүй байсаһаа,

Туруута хүлэг мориной

Гаталхагүй далайда,

Хуһанай сагаан үйһэндэ

Хулдааһалжа хаялайл,

Хухюур модон хобтодо

Хуурсаглажа хаялайл!

Турья турьянза!

Тохойтойхон далайнгаа
Тунгалаг номогон байхада

Хурса хоёр нюдөөрөө

Холо саагуур хаймадыш,
Хоёр һонор шэхээрээ
Дээгүүр холуур шагнаархыш.
Турья турьянза!

Гэмтэ юумэ гэмээрээ,

Ёрото юумэ ёһоороо—

Эхэ эсэгэ хоёрыеш

Эритэ мэсээр намнажа,

Буурал һаарал зогдортой

Бухын хаан абаашаал!—гэжэ

Бүүргэ дээрээ бүгтэржэ,

Бүхэн дээрээ тээжэ ябаһан

Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй

Һара һайхан һаадагыень

Нуга һайхан номыень

Урдань асаржа унагаажархина ха.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган

Дүү хүбүүнэйнгээ

Номо һаадагые абажа,

Ара бэеыень аршажа,
Үбэр бэеыень элибэжэ

Хоёр хара нюдэндэнь

Манан тооһон татана,

Хонгор улаан хасартань

Гуниг гомдол хатана.

Хурса сагаан шарайгаа

Хүхэрүүлжэ унана.

Уруугаа хаража уйлана,
Уһан дэлхэй дэбэлнэ,
Өөдөө хаража үгэлнэ,
Үһэй бороо хёоморно.
Гэнтэ бодон харайжа,
Гэрэйнгээ баруун хаяае
Огло хүшэн уудална.
Түдгэ мүнгэн түлхюуртай,
Төөриг мүнгэн суургатай.
Түмэр абдар гаргана.
Ара бэеынь оньһые
Арба даран мушхана,
Үбэр бэеынь оньһые
Үргэн татан угзарнад
Хажуу тээһээ нээгдэжэ.
Хана туласа дэлинэ
Булган хиибүүр захатай,
Буха магнал гадартай,
Бурят дэгэл гаргажа
Бугзан абажа үмэдэнэ,
Хүдэлэн эрьен байхадаа
Хүрин улаан шарайтай
Хүбүүн боложо хубилна.
Хажуу таладаа хажатай
Хажа мүнгэн бүһые
Хам барин угзаржа,

Хабһа туласа горьёлно.

      Долоон дабхар улатай,

Доргон булгайр зулагтай

Годон халюун гуталаа

Гуя тулган татана.

Болдогой шэнээн тэбэгтэй,

Бухайр гогшоо залаатай,

Хаяабшын шэнээн һарабшатай

Хара бообор малгайгаа

Һэгсэд гэсэ һэхэжэ,

Һэмбэдгэсэ үмэдэнэ,

Арсалан барас һиилэжэ,

Алтан мүнгөөр таблаһан

Ама хэтэ хадуужа,

Алда хутага һуйбадана.

Харбаха номыень агсажа,

Хадхаха зэбыень үргэлнэ,

Пуд мүнгэн дүрөөгэй

Хан гэхэ дуулдаба,

Фунт мүнгэн ташуурай

Шаб гэхэ дуулдаба.

Хэрэ буурал мориндоо

Хэлэ боложо хэлэбэгүй.

Хээрын сагаан талада

Һалхи дамжан дэгдэнэ

Хүхэ мүнгэн тэнэриин

Орьёл дээгүүр хөөрэнэ

Xүрьһэтэ алтан дэлхэйн

Нюруу дээгүүр шургана,

Хара ехэ далайда

Харсага шэнгеэр халина,
Хангил үндэр уулада
Бүргэд шэнгеэр дүүлинэ.
Хэрэ буурал моринойнгоо
Дүрбэн хара туруунһаань
Дүлэ гарган ябатараа
Дүшэн сагаан шүдэнһөөнь
Сахилгаа гаран ябатараа
Гэнтэ урдаа харахадань
Түмэн хүлэг моридуудай j
Түбэрөөн ехээр түержэ,
Түмэр хурса зэбэнүүдэй
Даршаан ехээр даршажа!
Нюдэ хушама шоройгоор
Шэхэ дүлиирмэ хашхаргаар
Шаба тудхан байба ха.

Иимэ юумын боложо байхада
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Эхэнэршье болобо һаа
Эльгэн торгон жолоогоо
Эрхы дээрээ эрьюулжэ,
Иихэдээ энэмнай
Юун боложо байнаб гэжэ
Тагнан шэртэн хаража,
Танин таажа мэдэхэдэнь
Түмэнэй газар түргэтэй,
Төөнтэй зээрдэ моритой

 

 

 

Түмэр Мэргэн түрүүлжэ,

Гэрэй шэнээн шулуугаар

Гэдэргэ харбан ябадахань

Хойноһоонь хуй һалхяар намнажа.
Арбан табан тархитай

Абарга Хара хаан

Ай сүй хашхаржа,

Ама шүдөө хабиржа,

Абаха эдихээ ябаба ха:

—Ай зайлуула!

Адхаһан шудхаһан абяатай,

Абтай һүртэй юумэб!—гэжэ

Номгон һайхан -абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Homo һаадагаа -шүүрэжэ,

Мүнгэн хатуу хүбшыень

Мүр туласа татажа,

Алтан хурса һомоео

Ама туласа онолжо,

Арбан табан тархитай

Абарга Хара хаанай

Гол гуулин толгойе

Саха барин шэбшэнэ:

Оноо болобол уушха зүрхэн,
Алдаа болобол аман хүзүүн,—гэжэ»
Хара сагаанай забһараар
Хаймадуулжа табиба.

Зэбын дуун зэнгинэжэ,

 

Зэнгэй дуун ханхинажа,

Зэбэ дээрэһээнь

Дүлэ носон шууяна,
Зэн дээрэһээнь

Утаа гаран эшхэрнэ.

Хэмнэн абажа хэлэһэн соонь
Хэлэн абажа һанаһан соонь
Улаан һугаарнь

Уда сохин орошоно ха,
Уушхан зүрхөөрнь

Taha сохин гарашана ха.
Арбан табан тархитай
Абарга Хара хаан
Ангад гэхэ амигүй,
Атагад гэхэ голгүй

Ара тээшээ алдалжа,
Ама хамар хоёроороо
Шуһа булин хаяжа унашана.
Тиихэдэнь

Арбан сагаан буушадаа
Абтаха тээшээ шахажа,
Амин улаан зүрхэндөө
Хүртэхэ тээшээ шахажа
Ай суй ангалзажа ябаһан
Түмэр Мэргэн гээшэ
Түмэнэй газар түргэтэй
Төөнтэй зээрдэ мориёо
Харайса дээрэнь татажа,
Бууша дээрэнь тогтоогоод,
Хүмэдхэ дээрээ хүбдэгтэй
Хүйтэн хёрхо нюдэеэ
Сагаан дээрэнь эрьюулжэ,
Сабшаса дээрэнь шэртэнэ.
Дээрэ байһан тэнгэридэ,
Дэлиһэншье юумэ харанагүй
Доро байһан газарта
Далайһаншье юумэ харанагүй.
Наранай гэрэл яларжа,
Набша намаа дэлгэржэ,
Нам хүм байна ха.

Гайхаһанайнгаа ехэдэ
Гэзэгэ дээрээ маажажа,
Гэдэргэ уруугаа харана.
Гэдэһэн дээрээ элибэжэ,
Доошоо дээшээ хаража байтарнъ

Гэнтэ

Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал моритой
Номуру һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн    басаган

Хажуудань гэнтэ ерэжэ,
Харан тогтон байба ха.

Баруун һайхан хасарһаань
Бадма сэсэг бадаржа,

Баруун хадын оройгоор
Һолонго татан байба ха.

Үгэ хэлэхын забдагүй
Үһэрэн мориндоо мордожо,
Баруун гарыень барижа,
Баярай мэндые хүргэжэ,

Мойһон харахан нюдэеэ
Монсолзүүлан хаража,
Монсогор улаан шарайгаа
Миһэлзүүлэн хэлэнэ ха:
—Түмэнэй газар түргэтэй
Төөнтэй зээрдэ моринойш
Түргэн хурдыень гайхабаб,
Түрын дунда алдартай
Түмэр Мэргэн шиниигэа
Эритын хурсые гайхабаб,—гэжэ

Хүхэрэгшэ тэнгэриин доохонуур
Хөөбэлзэгшэ үүлэнэй дэхээнүүр
Хаймадан байжа харбаһан
Һомон шэнги түргэнөөр,
Халин буужа добтолһон
Харсага шэнги хурданаар
Дэгдэжэ дээшээ ябашана.
Түмэнэй газар түргэтэй,
Төөнтэй зээрдэ моритой
Түмэр Мэргэн түүхэлжэ,
Һанаһан үгэеэ хэлэнгүй
Һарбайһан гараа хүрэнгүй

Дэмы харан гээгдэһэндээ,

Дэгүүр харан үлэһэндөө

Үгын һайхаар үрөөжэ,

Үльгэрэй һайхаар шэбшэжэ,
Хэжэм наймам ганзагынь
Ханхинахые шагнана,

Хэтэ хутага хоёройнь
Даршахые шагнана.

Хурса хара нюдэеэ
Таһалан ядажа гээгдэбэ,

Хоёр һонор шэхэеэ
Даран ядажа гээгдэбэ.

Зай, тиигээд һүүлээрнь
Түмэнэй газар түргэтэй,
Теөнтэй зээрдэ моритой
Түмэр Мэргэн гээшэнь
Хангир хутагаа һухалжа,
Хамсы шаман opоно ха.

Ара тээшээ алдалжа,
Ангайн тангайн хэбтэһэн

Арбан, табан тархитай

Абарга Хара, хаанай
Ара бэеыень утаашань
Арһан жолоо зүһэжэ,

Үбэр бэеыень утаашань
Уйхы жолоо зүһэжэ,
Хуурай сагаан шүрбэһыень
Хуура татан абаа ха.

Хоёр шүбгэ һоеоень

Түүр сохин абаба ха.

 

Ойн дархи модые
Орбонгоорнь асаржа,
Ури хуушан шэнгээрһэ
Оёороорнь обоолжо,
Огторгой тулама ульһатай
Улаан түүдэг шатааба
Үлэһэн үһэ яһыень.
Үмхэй гэдэһэ гүзөөень
Үнэһэн болотор галдана.
Үйрмэг талхан болгожо,
Баруун һалхяар хиидхэбэ,
Батагана боложо арилба,
Зүүн һалхяар хиидхэбэ,
Зүгы боложо талииба.
Төөнтэй зээрдэ мориндоо
Түмэр Мэргэн мордожо,
Түрэһэн гapаһан нютагтаа
Зорин бусажа ябаба ха.

Номтон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Хии һалхи хүдэлсэ
Хиибэн жороо табина,
Газарай хүрьһэ хүдэлсэ
Гайбан жороо табина.
Огторгойдо хөөрэһэн
Улаан шара нарантай
Урилдажа ябаба,
Тэнгэридэ хөөрэһэн

 

Тэргэд мүнгөн һаратай

Тэмсэжэ ябаба.

Тиигэжэ ябатараа
Гэнтэ харан гэхэдэнь
Хан уулые халхалма,
Хангай дайдын хотоймо
Бал мүнгэн байшан,
Шэл мүнгэн шэбээ
Нара һүргэ яларжа,
Намаа һүргэ ногооржо байба ха
—Зай, байза, яаха бэлээб?
Эрын ёһо дахажа,
Урдуурнь ябажа гарахам гү,
Эхэнэрэй ёһо дахажа,
Хойгуурнь ябажа гарахам гү?—гэжэ
Аалин болон ябатараа:
—Ай, яажа ябанабиб!

Эрын зэмсэг агсажа,
Эмээлтын жолбо дүнгэжэ
Ябаһан хүн хадаа

Сэргынь урдуур сэхэлжэ,
Хотынь урдуур хотолжо,
Утаата гэрэйнь урбаса,
Углуута гэрэйнь дорибосо
Хэтэ хутага хоёроо
Даршуулхадам яаха юм,
Хэжэм сасаг хоёроо
Хиидхуүлхэдэм яаха юм,—гэжэ
Шулуун сэргыень шударуулан,
Шорой тоoho хүдэлгэн,
Хатар жороо һэлюулжэ,
Хангира харайлган ябана ха.

Бал мүнгэн байшангай
Шэл мэнгэн шэбээгэй
Эзэн боложо эзэлһэн
Арбан гурбан толгойтой
Арагша Ягшын хаан гээшэ
Үзэһэн юумэеэ үрэбхижэ байдаг,
Хараһан юүмэеэ хамаржа байдаг,

Самсаал мүнгэн хушуутай,
Салир мүнгэн һоёотой,

ХүйҺэндөө хүрэмэ зогдортой,
Хүлдөө хүрэмэ гэзэгэтэй,

Хүрин һаарал бэетэй
Шэрымэ юумэ шэлгээжэ,

Зариима юумэ һуняажа,
Баярлаһан янзатай боложо,

Баруун һахалаа шобторно,
Һэгшэһэн янзатай боложо,
Зүүн һахалаа шобторно,

Таһар миһэр залгуулжа,

Таар тахим түүрээбэ һэн ха:

—Хангил бааним хазуулыш, Хангил!
Гурбан түмэн сэрэгни,

Гушан гурбан баатарни,

Гурба хара бүхэмни,

Газар дороһоо шагнажа,
Гаража наашаа ерэгты!

Хангил бааним хазуулыш, Хангил-
Тагзуумайхан гэргыем

Тарбаган халюун хунжэлтэйень,
Табан тархай хүбүүтэйень,
Танха хара басагатайень
Тарбагай сагаан һүхөөрни
Taha сабшан хаяыт!

Хангил бааним хазуулыш, Хангил!
Һapa шэнги һайхан гү?
Һамганай шарай харабалби.
Баруун нюдэнэйнь хүүгэндэ
Баатарай зориг гэрэлтэнэ,
Зүүн нюдэнэйнь хүүгэндэ,
Зүүнэй һүбэ гэрэлтэнэ.
Хангил бааним хазуулыш, Хангил!
Түмэ дахин эршэлһэн

Түмэр гуйба урьхалжа,
Ара тайгын уляаһаар

Арба залган бүтөөһэн,
Агнахадам азатай

Алтан ургыем асарагты!

Хангил бааним хазуулыш, Хангил!

Харгай хара мориндом
Ханхаал модон эмээлыем
Хангир янгир хаяыт!
Хадамал мүнгэн хазаарайм

Хармажан сэмбэ жолоое
Бүүргэ дээрэнь бүгтэргыт!—гэжэ
Гушан сагаан шүдэеэ
Ханхинаса түүрээгээд,

Гурбан гүрлөө гэзэгэеэ
Шэшэрсэ түүрээгээд.
Хара халюун дотортой
Хамба дэгэл -үмадэжэ,
Хажа мүнгэн горьётой
Хашарһан мүнгэн бүһэеа
Хабһаа туласа бүһэлнэ.
Гурбан һабар хоншоортой
Гутаар һаари гуталаа
Түрии һэхэм түнгэлнэ.
Харсага шубуун дэнзэтэй
Хара булган малгайгаа
Гэзэгэ дээрээ үмэдэнэ.

Хангир түмэр һэлмэеэ
Хажуу таладаа һуйбадаба
Гурбан мянган сэрэгынь,
Гушан гурбан баатарынь,

Гурбан хара бүхэнь

Зэ гэхэ абяанаар

Зэргэ жагсан жэрыбэ.
Арба залган бүтөөһэн
Алтан ургыень асаржа,
Ара таладань бариба.
Харгай хара мориндонь
Эмээл тохом асаржа,
Үбэр таладань бариба.
Тагзуумайхан һамгыень
Табан тархай хүбүүтэйень,
Танха хара басагатайень
Таһа сабшан хаяба.

Тэрэ гэһэн дарыдаа

Ашагша Ягшын хаан
Самсаал мүнгэн хушуугаа
Баруун мүртөө ниилэжэ,
Салир мүнгэн һоеогоо
Зүүн мүртөө ниилэжэ,
Харгай хара мориндоо
Хаб гэсэ мордобо,
Хангир түмэр һэлмэеэ
Хан гэсэ һугалба,
Арба залган бүтөөһэн
Алтан ургаа шэрэжэ,
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганай
Узуур мүртэнь орожо.
Халуун мүрыень хадхаба.
Далан хүтэл дабажа,
Даран орожо намнаба.
Дайдын нюруу хаража,
Булин орожо намнаба.
Тумэ дахин эршэлһэн
Түмэр гуйба тамшаалган.

Арба залган бутөөһэн
Алтан ургаа һунгана,
Хахир хүйтэн хоолойгоор
Хашхарга табин добтолно,
Хамар амам хоероороо
Утаа гараса шуухирна,
Ай суй болоно,
Арай шамай гэлдэнэ.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Харайса бүхэндэнь хашагдан,
Бууша бүхэндэнь булигдан,
Арга эмгүй ахигдажа,
Абтаха баригдаха болоно ха.
Тиижэ яажа ябахадаа

Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал моринь
Ногоодой Сэсэн басагандаа
Гүйдэл дундаа гүнгэнэжэ,
Харайдал дундаа хазаганажа,
Хүлэгэй дэлһээр шэрбэжэ,
Хүнэй хэлээр түрээнэ:
—Турья турьянза!

Хэдэргэ мүнгэн хэтэш яалай,
Хээрын сагаан сахюурш яалай,
Ойн шара уулаш яалай,
Утаһан хара үһэнш яалай!
Турья турьянза!

Хэдэргэ мүнгэн хэтэеэ
Хээрын сагаан сахюуртаа
Саб гэтэр сахижа,
Сахилгаа ехээр гаргыш!

Ойн шара ууладаа
Улаан ошо һуулгажа,

Ула доронь гэшхүүлыш!
Утаһан хара үһэеэ

Уян гурба зангидаад,

Хии һалхяар хиидхүүлыш!—гэжэ
Түүрээн хэлэн дүүргэбэ.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Хэдэргэ мүнгэн хэтэеэ
Хээрын сагаан сахюуртаа
Саб гэтэр сахина:

Сахилгаан ехээр ялбажа,
Саһа боpoo шэдэбэ.
Ойн шара ууладаа
Ошо һуулган хаяба:

Огторгой хүрэтэр орьёлмо
Гал түймэр мушхарба.
Утаһан хара үһэеэ                ,

Уян гурба залгидаад

Хии һалхяар хиидхүүлбэ:
Газар дүүрэн гарьхалжа,
Уһа дүүрэн урьхалжа,
Арбан гурбан толгойтой.

Арагша Ягшын хаан гээшэ
Хүзүү тулама хүлэрэдэ
Халхай гэжэ унана.

Хүл табима үертэ

Тэты гэжэ тамарна.

Гараха гэжэ жүдхэнэ,

Гарьха ехээр гасана,

Орохо гэжэ жүдхэнэ,

Урьха ехээр орёоно.

Уһанай ябаһан газарта

Уры болон үмхиржэ,

Галай ябаһан газарта

Ури болон шатажа,
Нэрээ нэрлүүлжэ нэхэгдэнгүй,
Мүрөө мүшхүүлжэ мүрдэгдэнгүй
Хооһон үгөөр дүүрэбэ ха,
Хуурай һанаагаар дууһаба ха.

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Хэрэ буурал мориндоо
Хэлэн байжа элибэнэ,

Хэжэм сасаг хоёрыень

Аршан байжа заһана.

Эрьен саашаа ябажа,

Энгэр сагаан хоймороор

Хатар жороо табина.

Хара далайн эрьедэ,

Хангил байсын эрмэгтэ

Тулан ерэжэ тогтоно,

Тойрон эрьен харана.
Аяар баруун эрьедэнь

Арбан дабхар долгин дээрэ
Дондоршоожо ябана,

Долоон хүндэ сохилтоор

Доошо дээшээ дуһална.

Тэбхэр сагааншье хэбэртэй,

Тэд хараханшье хэбэртэй
Нэгэ юумэ хөөбэлзэжэ ябана ха,
Һанаад һанаад үзэхэдэнь
Һанаан зүрхэн хоёртонь
Һайхан гэрэл туяарна,

Хараад хараад абахадань

Ханшар эльгэн хоертонь
Халуу бүлеэ сорьёбо.

Хэды тиижэ байгаашье һаань
Далайн агаар далдалжа,

Дайдын зэрэлгээн халхалжа,

Танижа хараха аргагүй,

Таажа Мэдэхэ баримтагүй байхадань
Тохойн сагаан тоорог дээрэ,
Тоором сагаан добуун дээрэ
Хүлэгэй шадал мэдүүлэн,

Хүрэжэ тэндэ угтахаяа,
Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал морёороо

Һалхин зөөлэн һайбараар,
Һамгай зөөлэн гэшхэдэлээр
Үдын шара наранай
Үдхэрэн шатан байхада,
Үүлэн сагаан мананай
Дэгдэн хөөрэн байхада,
Хүлтэ юумын хүрөөгүй
Далита юумын дабаагүй
Тохойн сагаан тооромдо
Хүлэгэй туруу хүргэжэ,
Хүнэй хүлөөр гэшхэбэ һэн ха.
Сагаан торгон хүрьһэн дээрэнь
Мүнгэн сэсэг ургажа,
Алтай намаа намаалжа байба ха.
Иимэ сэсэгэй толондо
Эреэн торгон эрбээхэй
Элин тойрон ниидэжэ байба.
Хуба шарахан зүгынүүд
Хонгео һайхаар дуулажа байба.
Намаа сэсэгэй оёороор
Наран тээһээ зурыжа,
Хүрил шулуун далантай,
Хүхэ номин хүбөөтэй
Гурбан харгы байба ха.
Баруун һайхан харгыень
Мүнгэн тана һуулгажа
Мүлин байжа бүтөөһэн,
Зүүн һайхан харгыень
Алтан субад һуулгажа,

 

Аршан байжа бүтөөһэн,
Дунда һайхан харгыень
Долоон эрдэнеэр дойбодлон,
Дун шүрөөр шэгэдхэн
Хэһэн бүтөөһэн байба ха.
Энэ гурбан харгы дээгүүр
Элеэ шубуун элижэ гараагүй,
Эрэ хүн алхажа гараагүй
Һүрдэмэ ехэ һүреэтэй,
Һүтэдэмэ ехэ ёһотой байба.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Гол харгынь гурьба дээгүүр
Голлон гэшхэн ябажа,
Толоржо яларжа байһан
Тоором сагаан добуунай
Торгон ногоон оройдо
Гаран гэшхэн гэхэдэнь

Гурбан һайхан сэргэ байна.
Баруун һайхан сэргэнь
Бар арсалан хоёрые
Барилдуулжа һиилэһэн
Бал мунгэн сэргэ байба..
Зүүн һайхан сэргэнь
Зүү хурабша хоёрые
Зүрилдүүлжэ һиилэһэн
Зүймэл мүнгэн cэpгэ байба.

Дунда һайхан сэргэнь

Нара хара хоёроор
Намаа хэжэ һиилэһэн
Алтан сэргэ байба.
Энэ гурбан сэргын ,
Эгээл дунда сэргэдэнь
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал мориёо
Утаһан торгон жолоогоор
Уян татан дүнгэжэ,
Гэдэргээ болоод харахадань
Задата тэнгэриин задарса
Заадан шэлгээн байба ха,
Үүлэтэ тэнгэриин үһэйрсэ

Үүрьһэн шэлгээн байба ха.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Уужам улаан шарайгаа
Урматай болгон хаража,
Уран хара нюдэеэ
Ошотой болгон сабшажа,
Зориһон ябаһан хэрэгэймни
Золтой байхыень хараба алтайш,
Золгоһон уулзаһан хүнэймни
Халуутай байхыень мэдэбэ алтайш -гэжэ
Шэбшэн хэды һанажа,
Шэбэнэн хэды хэлэжэ,
Иишэ тиишээ эрьен харан байба ха.

Тиижэ байтарнь

Абар табар бороо дуһажа,

Аяар баруун урда дээрэһээ,

Үдэ наранай туяа сооһоо

Үнгэ бүриин һолонго татажа,

Тэрээн дээгүүр һубарилдан,

Гурбан сагаан хун шубуун

Сэхэ ниидэн ерэжэ,

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурад морин дээгүүр

Нара зүб гурба тойрон элинэ.

Гурбан удаа ганганаад,

Тэрээнэй һүүлээр

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган дээгүүр

Нара буруу гурба тойрон элижэ,

Гурбан удаа ганганаад,

Эгээ түрүүн ябаһан

Шара малаан духатай

Шаргал сагаан шубуунь

Хүнэй хэлээр хэлэжэ,

Таар тахим түүрээжэ,

Таһар миһэр залгуулба һэн ха:

—Дэби дэби дэбиит!

Дэбеэлэнгын дээхэнүүр!

Туруута мориной гэшхээгүй,

Туранхай хирээгэй дэбеэгүй,

Онгон ариг дайдада

Орожо хаанаһаа ёрэбэт?

Дэби дэби дэбиит!

Дэбеэлэнгын дээхэнүүр!

Хэлэтэй болбол хэлэжэ,

Хэһэн гэмээ харюулыш!

Хэлээгүй байгаа һаашни

Хэлэгүйгөөр хэбтүүлнэм!

Дэби дэби дэбиит!

Дэбеэлэнгын дээхэнүүр!

Эсэгэ Дууряан тэнгэридэ

Эхэ Маряан хатанда

Хэһэн гэмыеш хэлэжэ,

Хэлэһэн үгыеш дуулгаха

Болобоб,-гэжэ түүрээбэ.

Тиихэдэнь

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Үбдэг дээрээ һэхэржэ,

Үе дээрээ бохиножо,
Хүмэдхэтэ нюдэеэ
Хүхэ тэнгэридэ хадхажа,
Хүлһэтэ магнайгаа
Алтан дэлхэйдэ хадхажа,
Үгын һайхаар үгэлнэ,
Үльгэрэй һайхаар түүхэлнэ:
—Түрэһэн дүүһээ төөрижэ,
Түлиһэн галһаа зайлажа,

Үхэһэнэй мүрөөр үлдэжэ ябаһан,

Хатаһанай мүрөөр хайжа ябаһан

 

 

 

Зан муутын үри

Заяа муутын басаган гээшэб!

Һанаһан юумыем бүтөөлсэжэ,

Һapбайhaн юумыем туһалалсажа хайрлыт!

Харахадам халзан шара байналта!
Хаймадхадам хун сагаан байналта!
Үлгэн дэлхэйдээ буужа,

Үнэн бэеэ бэелыт!

Үгэ хэлээ хэлсэел,

Үнгэ шарайгаа харалсаял!—гэжэ

Шэбшэн шэбшэн һанажа,

Шэбэнэн шэбэнэн хэлэнэ ха.

Тэдэ гурбан шубуунь

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басагые

Гурба тойрон элижэ,

Гурба дахин ганганаад,

Хүхэ сэнхир огторгойн

Хүбэн үүлэ дэбдижэ,                    ‘

Тоором сагаан добуун дээрэ,

Торгон сагаан хүрьһэн дээрэ
Гурбан һайхан басагад болон,
Һуга һугаһаан барилсан,
Һубарин буужа ерэнэ ха.

Эдэ гурбан басаганай

Баруун баруун хасартань

Наранай гэрэл задаржа,

Зүүн зүүн хасартань

Һapын гэрэл толоржо,

Үмэдэһэн торгон хубсаһанһаань

Үнгын һолонго хээтэнэ,

Орой дээрэхи тэтимдэнь

Одо мүшэн яларна.

Һаргама һайхан шарайгаа

Һанаата болгон хаража,

Гургама гоёхон хоолойгоо

Гунигтай болгон хэлэхэдээ:

—Шэбшэн шэбшэн һанахадам

Сээжымнай шуһан булгибал,

Шэбэнэн шэбэнэн хэлэхэдэм

Шэхэнэймнай хулхи хүдэлбэл.

Һанаһан юумэеэ хэлэжэ,

Һарбайһан юумэеэ заагыш!

Тураһан эсэһэн юумые                                Тордохо гэһэн номтойлди,

Тулиһан зобоһон юумые
Туһалха гэһэн ёһотойлди

Эсэгэ Дууряан тэнгэриин
Эрхэ гурбан дангина,

Эхэ Маряан эгэшын

Эбы гурбан басагад

Гээшэбди, — гэжэ

Хон гэсэ хэлэжэ

Сэн гэсэ хаража байба ха.
Тиихэдэнь

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган
Хадын шэнээн долгёор
Хааян хүүен байһан
Хара ехэ далайн
Хаяа даран шэглүүлжэ,
Хара сагаанай газарта
Хөөрэн хүбэн ябаһан
Тэбхэр сагаан юумые
Тэрэ гэжэ заана ха.
Эсэгэ Дууряан тэнгэриин
Эрхэ гурбан дангина
Тохоногто гараа үргэжэ,
Толото номин огторгойн
Тооно өөдэ даллажа,
Тэбэг торгон һамбайтай,
Тэгшэ мүнгэн туруутай
Гурбан алтан шаргые
Наранай гэрэл дамжуулан
Набшын үзүүр дүнгүүлэн,
Булар мүнгэн дайдада
Бууша дээрэнь буулгаба.
Һаари магнал тохомһоонь
Һарын толон туяарба,
Һара мүнгэн эмээлһээнь
Наранай гэрэл сасарба.

Холбоо мүнгэн хударгань
Хорин тугаар Мүшэтэнэ,
Араа мүнгэн агтабшань

 

 

Алтан гурьбаар хажатана.
Сой мүнгэн дүрөөдэнь
Субад эрдэни яларна.

Угалза мүнгэн хазаарынь
Уюу номёор уялдана.

Дам саашань харана,
Дабхаряата нюдэн дабанагүй,
һонирхон саашань харана,
Һорьмоһото нюдэн дабанагүй.
—Иихэдээ энэмни

Эльбэ жэльбэ бэшэ ха юм,
Алтан дэлхэйн арал дээрэ,
Агалаг дайдын хормой дээрэ
Үнэн юумые үзэжэ,

Үндэр юумые түшэжэ,
Сахюур сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн дүүгээ
Оложо гартаа абаха гүб,
Унажа хооһон хосорхо гүб,—
Энэ хоёрой эрьмэг дээрэ,
Тэрэ хоёрой тэмсэл дээрэ
Байнаб гэжэ һанана.

Хурса хара нюдэеэ
Анин сабшан хаража,
Хонгор һайхан шарайгаа
Ууран сайран байхаданъ
Эсэгэ Дууряан тэнгэриин
Эрхэ гурбан дангина

 

Нахис хотос гэшхэлжэ,
Наран дугы дамжажа,
Гурбан шарга моринойнгоо
Гуя ташан мордоно
Үетэ сагаан үбһэнэй
Үзүүр дээгүүр хиидэжэ
Үндэһэтэ залуу модоной
Намаа дээгүүр дүүлижэ
Уһа мушхан урбажа,
Улаан хөөһөөр сахарижа,
Загаһаа мушхан зангиржа,
Забхан задаар хүдэлжэ,
Хааян байһан далайе
Гурбан алтан зээрэмхэй боложо
Хаха зуран ябашана.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Хойноһоонь сэхэ хаража,
Хоёр нюдөө шалаажа,
Алад саашань бодожо,
Алаг зүрхөө доһолгон,
Гайхан гэлмэн байна ха.
Тиигэн хүлеэн байхадань
Һэб һэбхэн һэбшэлээд,
Һэмбэргэн ногоон хүдэлжэ

Һаб һабхан һалхилаад.

Һайхан үнэр анхилжа,

Хара хараһаар байтарнь

Хара далайн нюрган дээрэ,
Хадын шэнээн долгин дээрэ
Тэнсэн хөөрэн ябааша

Тэбхэр сагаан юумые

Гурбан алтан зээрэмхэйнь
Гурбан талаһаань һэлибэдэн,
Долгин дээгүүр дондоргон,
Һалхин дээгүүр һамарган,
Тохойн сагаан тоором дээрэ
Тоором сагаан добуун дээрэ асаржа,
Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаганай
Толгой бэеыень толоруулжа,

Сээжэ бэеыень сэлмээжэ,
Өөһэдөө үндэр тэнгэрйдээ

Үүлэ манаар дамжажа,
Дэгдэн дэбин ябашана ха.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй

Хубхай сагаан хулдааһыень
Хуу татан хаяжа,

Түмэр хүхэ боолтыень
Түгдэ татан хангилжа,

Модон хобтыень могсолжо,

Гар хүрэн гаргана,
Газар тулан һэхэрнэ.

 

Харан үзэн гэхэдень

Бага болон барагдажа,

Балшар болон бархиржа,
Утаһанай шэнээн нариихан

Улаан голоор үлхэжэ,

Арай шарай ангалзан,

Аараг таараг амаилан хэбтэбэ ха
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган

Үргэн абажа үнэһэжэ,
Үргэн дороо тэбэринэ.

Бахардаһанайнгаа ехэдэ
Баруун хүхөө хүхүүлнэ,
Харамнаһанайнгаа ехэдэ

Хара нюдөө хайлуулна.

Өөдөө хаража мүргэнэ,

Үндэр тэнгэриин орьёлоор
Дэгдэн ябаһан хүүхэдтэ

Баяр хүргэн гээгдэнэ.

Уруугаа хаража уярна,
Уйлан хэбтэһэн дүүгэйнгээ
Урмыень заһан элибэнэ.

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүнь

Үдэр бүри үндынэ,

Үе дээрээ бордойно.
Һара бури һагсайна,

Һайхар шарай шарайлна
Хартаганаахан номо хэжэ,
Харганаахан годли хэжэ,
Шиид гэхэ шиисгалдай
Пиид тэхэ пиисгалдай
Тоб гэсэ тоншожо,
Тогооной оёор тоһодоно,
Шоб гэсэ шобторжо,
Шорын үзүүр шуһадана.
Иигэжэ эльдэн хонгор
Энгэр дайдын хойморто
Эгэшэ дүү хоюулан
Түрэһэн нютагһаа
Төөриһэн юм шэнги,
Түлиһэн галһаа
Дайганаһан юм шэнги,
Набша дэбдин унтажа,
Нара дахан наадажа ябатарнь
Хээрэ газар түрэһэн
Хэрэ буурал морин
Шэлэ хүдэлсэ шилгээжэ,
Шэхэ дүлиирсэ инсагаажа,
Төө зузаан хүрьһые
Түгдэ сабшан байхадань
Эгэшэ дүү хоер
Гэнтэ сошон бодожо,
Гэдэргэ уруугаа харана.

Зай, иихэдээ

Наранай халуунда нагажа,

Набшаһанай зөөлэндэ Һажажа      байна хаяабди

Зоригой узуурта зогсохогүй,
Хэрэгэй үзүүртэ хэбтэхэгүй гэжэ
Һайн хүнэй һанаан,
Һаадагта хүнэй заяан

Гар дээрэнь гасаха юм,
Хүл дээрэнь хүшэхэ юм.
Хазаарта моринойнгоо хаба соо,
Хариха замайнгаа дүүжэм соо
Гэр тээшээ гэшхүүлэе,
Газар тээшээ гайгуулая гэлдэжэ,
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал мориндоо
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Эгэшэ түрэһэн ёһоороо
Эмээл дээрээ мордожо,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүнь
Дүү түрэһэн ёһоороо
Һубарин хойнонь һундалдаад,
Тэнгэри уулын боориие
Тэмгэ барин хатарба,
Тэнгэс далайн хүбөөе
Хараа барин хатарба.

Дуг дугхан дугшуулна,
Добо дуулим газарта

Дорибоо ехээр гаргана.
Бүн бүнхэн бүншүүлнэ,
Бүтүү тайга газарта
Харгы ехээр гаргана.
Унаһан түрэһэн нютагтаа
Орон ерэжэ хатарна,
Ууһан эдиһэн уһандаа
Оймон шунган хатарна.
Дүрбэн тээшээ булантай
Дүрбэлжэн хара байшандаа
Дүтэлэн байжа харана ха:
Хаамжа хара үүдэнь
Хана дэлин байна ха,
Ханхаал модон тэбшэнь
Хаяа түшэн байба ха.

Эгэшэ дүү хоёр
Газаагаа ерэн буужа,
Муушье һаа эсэгэ бэлэй,
Муухайшье һаа эхэ бэлэй
Ороһон гэртэнь орожо,
Утаа гарган һууя,
Унтаһан орондонь хэбтэжэ,
Үргэһэ бусалган хоное гэлдэжэ,
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал мориёо
Гурбан тээшээ зэтэртэй
Гуйбажа найгажа байһан

Губил модон сэргэдээ уяжархеод,
Дүрбэн тээшээ булантай

Дүрбэлжэн хара гэртээ

Ороод орхина.

Орон гэХэдэнь
Обтой юумын орхидоһон,
Харатай юумын хаядаһан
Долоон тархай баатарнууд
Булан бүхэнһөөнь бодожо,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүе
Хай гуя болотор

Хаха шуу сабшажа алажархёод,
Хуа ганын нүхөөр холд гэлдэжэ,
Хороор хошхороод орошоно ха
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Халаг хухы гэжэ
Хамар амаа барина,
Эльгэ уруугаа хаража,
Элһэ шорой үмхэнэ. ,
Уруу гэдэргээ хаража,
Уй хай уһа нюдэн бодоно.
Ай, тархи халаг даа!
Арай шарай гэжэ
Ангад гэхэ амин дээрэнь,
Онгод гэхэ оньһон дээрэнь
Эсэгэ Дууряан тэнгэриин
Эрхэ гурбан дангина
Уһан далайн оеорһоо

 

Оложо үгэҺэн бэлэйл даа!
Яажа үхэхэһөө хахасахагүй,
Үерхэһөө сусархагүй
Адха барамар гээшэб гэжэ
Сагаадай Мэргэн хүбүүнэйнгээ
Хай гуя болошбһой
Хахад бүхэд бэеыень
Зүг бүриһөөнь зүйжэ,
Жүлдэ бэеыень нэгэдхэн табижархёод,
Зай, иигээд яадаг бэлэй гэжэ
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Һаншагаа тулай һанажа,
Үргэеэ тулан үгэлжэ,
Һааташагүй һанаа барихадаа,
Зогсошогүй зориг олоходоо
Аяар баруунай баруун зүгтэ
Барагдашагүй холо дайдада
Эсэгэ Дууряан тэнгэриин
Үхэһэн хүниие амидыруулдаг,
Үтэлһэн хүниие залуурхуулдаг
Эрхы дээрээ эрдэмтэй,
Ээмэг дээрээ шэжэтэй
Эрхэ гурбан дангинын

Эгээ дунда басагые
Асарха гэжэ шиидэнэ.
Хээрэ газар тэнжэһэн
Xэрэ буурал мориндоо мордожо,

 

Эрьюулхэдэжэ харахада
Эрэ хүн боложо,
Тойруулхадажа харахада

Оёор шүүрэн ошоно.

Мордоһон сагһаа хойшодо
Мориной ама татанагүй,
Гараһан сагһаа хойшодо

Толо гэрэл татажа,
Бөөн хара үүлые
Булгэ сохин талиина,
Бүтүү хара тайгые
Хаха сохин талиина
Оюун хүхө огторгойн
Оедол шүүрэн ошоно,
Уһан хүхэ далайн

Газарай хүрьһэ гэшхэнэгүй.

Яба ябаһаар ябана,
Ошо ошоһоор ошоно.

Тиигэжэ ябатараа
Хажуу тээшээ хазагад гэжэ

Харан гэхэдэнь

Харгын хажуу талада

Хасабша дээрээ соорхойтой
Хахархай хара гэрһээ

Бур бурхан гэжэ

Боро һааралхан утаан

Огторгойдо туласа ууяжа,

Һуунагтажа байба ха

Газаань туласа ошожо,
Газарта багса шаалгаатай
Гадаһан модой сэргэдэнь
Мориёо абаашажа уяжархёод

Үнэһэ шоройнь урхирсэ
Үүдэ хаалгыень үргэжэ,
Үрхэ дээгүүрнь һэхэжэрхёод,
Орон гэхэдэнь

Галайнгаа баруун хажуугаар
Һөөм шара һоёотой,
Хүхэ сагаан шүдэтэй,
Уралайнгаа шэрүүн һахалые
Умарюундаа хүрэсэ мушхаһан
Үргэнэйнгөө шэрүүн һахалые
Үбдэгтөө туласа шобторһон,
Хүмэдхэһөөн хүбхэ ургаһан,
Хасарһаан хагда ургаһан,
Үнэһэн хүхэ шарайтай
Үбгэн хүн нюргалжа,
Хооһон хуурай нарбаяа
Ходо шобто амилжа,
Хоёр хүнды хамараа
Зада һэтэ хурхиржа,
Һунажа, агшажа хэбтэбэ ха.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Эдирхүү һанаа һанажа,
Эрэлхүү шарай шарайлжа,

Шэртэн хаража шэбшэнэ,
Шэбшэн һанажа гайхана.

Ута харгын угтуул

Угтажа байна хаяаш гэжэ,

Урда юумын туршуул
Туршажа байна хаяаш гэжэ
Һэггүй ехээр һэргылнэ,
Һэбгүй наряар шалгана.

Унтажа хэбтэһэн үбгэн
Ондоошье боложо хубилнагүй,
Ууяжа байһан галынь

Дүлэтэйшье боложо носоногүй;

Байра соогоо байна ха,

Хэб соогоо хэбтэнэ ха.

Тиихэдэнь гайхаһанайнгаа ехэ дэ

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Уураг шара набшаяа

Улаан мүнгэн гааһандаа
Удхан абажа носоогоод,
Ошон татана залгижа,
Унтажа хэбтэһэн үбгэнэй
Уужам халзан магнай дээрэ
Галтай гааһаа тоншожо,
Газаашаа гаран талиина.

Үбгэн хойноһоонь үндыжэ
Сахариг сахюур нюдэеэ
Аршан дээгүүр үлыжэ,

Сагаан зогдор һахалаа
Һэжэн, бодон харайна.
—Үйлын халуун хушуутай
Үхэһэн хоротой эмэбши!- гэжэ
Алда хара эшэтэй

Алма сарбан һүхэеэ

Барин хойноһоонь харайжа,
Бардам шэрүүн хоолойгоор
Байза гэжэ хашхарна.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган

Морин дээрээ зогсожо,
Мохоон галхаан хэлэбэ ха:

—Аха үбгэн, эндүүржэ,
Алма сарбан һүхөөрөө

Алаха хюдахаа һанаба гүт?
Эрэ хүнэй ёһондо,

Эмэ гэһэн хараалдаа

Эритэ барин намнаха

Журам юрэдөө байгшагүйл,
Оошотой халуун уралаараа
Озоһон минии урмада
Зориһон зузаан зоригтом
Золтой юумэ һануулыш!

Зобоһон хүйтэн харгыдам
Зуртай юумэ барюулыш!-гэжэ

Һaйхан хурса шарайгаа

Һара наран болгожо,

 

Халуун шэртэһэн нюдөөрөө
Хадхан хэлэн байба ха.

Тиихэдэнь мүнөө үбгэн
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганай
Һаргама һайхан шарайень
Һарабшалан байжа харана,
Хурса шэртэһэн нюдыень
Хурган байжа харана.
Алма сарбан һүхэеэ
Аалихан дороо табина,
Арбан шэгжүүн хургаяа
Адхан байжа хэлэнэ:
—Баруун нюдэнэйш хүүгэндэ
Баатарай зориг гэрэлтэнэл,
Зүүн нюдэнэйш хүүгэндэ
Зүүнэй һүбэ гэрэлтэнэл!
Зориг улаан зүрхэндэш
Зоболон ехээр зангирнал,
Зориһон халуун харгыдаш
Зол ехээр угтанал!
Үндэр модоной оройе
Харан харан ябаарай,
Үбгэн хүнэй үгые

һанаи һанан ябаарай,

Мартажа болохогүй маряасыеш .

Орхижо болохогүй угтамжыеш
Далан жэлдэ узэжэ,

 

 

Даһал олоһон ёһондоо

Дайта газар гэшхэжэ,

Һанал ороһон ёһондоо
Гурбан үгэ гулгижа,

Гушан үгэ һабижа

Үгэхэм хаяа,-гэжэ

Хонгёо шэрүүн хоолойгоо

Хурса болгон заһажа,

Хоёр сахюур нюдэеэ

Саана болгон хаймадажа хэлэнэ ха:

—Аяар тэрэ холо гү,

Алад баруун дайдада

Арбан хоногой саана гү,

Мүнгэн сагаан хужартай

Мүнхын сагаан нуурта

Хүлэгэй туруу халаажа,

Хүнэй сэдьхэл шэлээжэ,

Хүрэхэ ошохо байнаш даа.

Хонин һарын хоёрто

Хонгор халуун наранда

Эсэгэ Дуряан тэнгэриин

Эрхэ гурбан дангина

Буужа ерэхэ болзортой,

Бусажа ошохо ёһотой юм.

Хун шубуун хубсаһаар

Хубсалан ерэжэ бууха юм,

Хоёр мүнгэн жэгүүрээр

Дэбии ерэжэ һууха юм.

 

 

 

 

Мүнгэн сагаан хужартай

Мүнхын сагаан нуурта

Шубуун хубсаһаа тайлажа,

Шунган оймон наадаха юм.

Энэ үеыень тушаалдан,
Эрхын шэнээн бэетэй

Эрэ шара зүгы боложо,
Ара һайхан хүбөөгэйнь
Алтан гулда хулһандань
Аһажа һуугаад харахадаш
Эрхэ гурбан дангинын
Эгээ дунда басаганайнь
Сом һайхан сохо дээрэ
Субад эрдэни яларха.

Тара һайхан басагые
Газар тэнгэриин забһарай
Гани Хүхэ үбгэнэй
Ганса сагаан һахалаар
Салма хэжэ барихаш гэжэрхёод..
Тэрэ үбгэн

Үргэнэйнгөө һахал угтөөжэ,
Ганса сагаан хялгааһа
Гартань шангаар адхуулаад.
Хүзүүгээ ута болгожо,

Хүмэдхөө дээрэ үргэжэ:

-Бишни

Хүнэй тухай хүбүүтэй,
Хулэгэй тухай моритой

Газар тэнгэриин забһарай
Гани Хүхэ үбгэн гээшэб.
Минии хүбүүн болбол
Түмэнэй газар түргэтэй
Төөнтэй зээрдэ моритой,
Түүхэтэ юумэдэ түригдөөгүй
Түмэр Мэргэн гээшэ.
Гурбан жэлэй урда тээ
Голхын сагаан дабаанда
Агнажа тагнажа ябаһаар
Арбан табан тархитай
Абарга Хара хаанда
Алуулха эдюулхэ боложо,
Ай сүй ябатарнь
Хүдэр хатуу номоной
Хүбшэ ехээр ханхинажа,
Хүлэр улаан һомоной
Зэбэ ехээр зэдэлжэ,
Арбан табан тархитай
Абарга Хара хаанай
Ами голоо таһаржа,
Ама хэлэгүй алдалшахадань
Гайхаһанайнгаа ехэдэ

Газар дайдые
Гайхан тагнан байхадаа
Хүхэрэгшэ тэнгэриин тэбтэгтэ
Хөөбэлзэгшэ үүлэнэй забһарта
Эрьен нэгэ тогтоходоо

 

Эхэнэр хүнэй шэнжэтэй,
Эди губжыень һанахада
Эрэ хүнэй түхэлтэй-
Иимэ нэгэ хүнэй

Хэрэ буурал морёо

Хэлбэд гүүлэхыень хараһан юм
Тэрээнһээ саашаа хараагүй,
Тэрэ гэһээр үзөөгүй,
Мүнөөшье гайхаһан зандаа юм
Гээд орхиходонь

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал морин

Заадан байжа шэлгээбэ,

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган-

Эбһээлэн байжа энеэбэ.

Тиихэдэнь тэрэ үбгэн –

Дэмы дэмы маһалзан

Дээгүүр саагуур һаамалзан:

—Тойруулхадажа харабаб,

Тон адли болонош,

Эрьюулхэджэ һанабаб,

Ээрэм сасуу байбаш

Таняагүй байһанаа танибаб,

Таагаагүй байһанаа мэдэбэб.

Амараг ганса хүбүүнэйм.

Ами голыень аршалһан

Алтан һүлдыень абарһан

Арба дахин ашатай,

Хори дахин хубитай,

Хүнэй ехэ хүсэтэн,

Эхэнэрэй ехэ эдитэн мүн байнаш,—гэжэ
Дуурама һайханаар хаража,
Дунгинама һайханаар хэлэжэ,
Үндэр магнайень үнэһэжэ,
Үргэн хасарыень элибэжэ,

Барагдашагүй баяр хүргөөд,

Үмхиршэгүй үрөөл хэлээд,

Гэртээ орожо гээгдэнэ ха.

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Аяар баруунай баруун зүгтэ,

Аян холо дайдада

Арбан хоногоор тобшолжо;

Мүнгэн сагаан хужартай

Мүнхын сагаан нуурта

Зоболон жаргалан хоёрто

Зол шор хоёрой

Нэгэн гэжэ зорибо.

Набшаһата дайдын намхайса,

Нарата дэлхэйн хотойсо

Туруута хүлэг морёор

Тооһо шорой хүдэлгэн,

Толтото улаан зүрхөөр

Һанал сэдьхэл худэлгэн,

Харлажа байһан хадада

Хүтэл гapган ошоно,

Харьялжа байһан уһанда

Улам гарган ошоно.

Яба ябаһаар ябана,

Ялан сагаан майлатай

Яһан уулын оройдо

Мори татан зогсоно.

Наранай хурса гэрэлые

Наана барин харана,

Һарын хурса туяае

Һарабша барин харана

Харан гэхэдэнь

Мунхын сагаан нуур

Мүнгэтэн яларан байба.

Мүнгэн сагаан хужарынь

Мүльһэтэн хюруутан харагдаба

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал морёо

Арбайн шэнээн субад болгожо.

Ара дундаа хадууһан

Алтан хэтэдээ хэжэрхёод,

Өөрөө баһа хүбилжа,

Эрхын шэнээн бэетэй

Эрэ шарахан зугы боложо,

“һүүн» гэжэ ниидэшэнэ ха

Ниидэ ниидэһээр ниидэжэ,

Нэгэ хоноод байхада
Мүнгэн сагаан хужартай
Мүнхын сагаан нуурай
Ара һайхан хүбөөгэйнь
Алтан гулда хулһанай
Торгон үзүүр тэбэрижэ,
Тоб гэсэ һуушана ха.
һуугаад хаража байхадань
Энэ нуураар дүүрэмэ
Элдэб үнгын шубуунууд
Тамаржа наадажа ябана.
Тэдэнэй дундуур харахада
Алтан субад ангатанууд,
Алаг номин шүрхынүүд*
Булар мүнгэн боржонууд,
Хахинаг мүнгэн хайлгананууд
Уян хүнэй уйламаар,
Уйдхартай хүнэй һэргэмээр
Хуур жэмбүүр шэнги
Хурса зөөлөн аялгаар
Жэргэн дуулан байба ха.
Тиигэһээр байтар удангүй
Гоё һайхан һолонго татажа,
Гурбан дабхар хүреэ татажа,
Тэрэ дээрэ тэнгэриин
Тэбтэг дээрэһээ хэбэртэй,
Гурбан сагаан хун шубууд
Гон-ган гэлдэһээр

 

Мүнгэн сагаан хужартай

Мүнхын сагаан нуурай

Энгэр сагаан хормойдо

Элин ерэжэ һууна ха.

Хун шубууд хубсаһаяа тайлажа,
Хоёр мүнгэн далияа абажа,
Эхэһээ түрэһөөр эжэлхэн,
Ээмэг зүүһээр адлихан

Гурбан нюсэгэн басагад боложо,
Мүнхын сагаан нуурта
Тамаран байжа наадажа,
Һайхан бэеэ угаана,
Һара нараар гэрэлтэнэ.

Сэлгин байжа наадажа,
Сэбэрхэн бэеэ угаана,
Сэсэг набшаар гэрэлтэнэ.

Энэ үедэ

Эрхын шэнээн бэетэй

Эрэ шарахан зүгы

Алиниинь бэ гэжэ ангуулдин
Алтан шара хулһанайнгаа
Оройдоньшье гараад харана,
Оёортоньшье ороод шагнана.
Мүнөө гурбан басагад
Үдын шара нарые.

Нара һүргэ тойрожо,

Гурба дахин тамаржа дүүргээд,

Үдэшын улаан нарые

Нара зүб тойрожо,
Гурба дахин тамаржа ерэбэ.

Ойро ерэн гэхэдээ

Гурбан һайхан дангинын

Гол дундахи басаганайнь

Сом һайхан сохо дээрэнь

Субад эрдэни гэрэлтэжэ ябана ха.
Тиихэдэнь

Эрхын шэнээн бэетэй

Эрэ шарахан эүгы

Үндэр боложо үлэгэд гээд,

Үү гэжэ набтар болоод,

Тэрэ бэеэрээ тэрд гэжэ,

Тэмээ ямаан хоёрой

Мүргэлдэһэн шэнгеэр

Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Үнэн бэеэ бэелһээр

Хулһанай оёорто хубилжа,

Хоёр хүл дээрээ гэшхэн сасуу

Газар тэнгэриин забһарай

Гани Хүхэ үбгэнэй үгэһэн

Ганса сагаан һахалые

Гуша дахин эршэлжэ,

Гурба дахин зангидаад,

Алдаа һаа алга хооһоор,

Баряа һаа бата бүхөөр гэжэ

Ара тээшээ дэлижэ,

ха.

Арбан гурба хурылаад,
Гурбан һайхан басагадай
Гол дундахииень гэжэ
Шэбшэн хэлээд шэдэжэрхинэ ха
Шэдэжэрхин гэхэдэнь
Нуур дүүрэн шууяан,
Нуга дүүрэн ханхинаан,
Бүтүү хара бүрхэг,
Бүтэмэ сагаан манан
Һонор xoеp шэхыень
Бүтүү болгон байба,
Һорьмоһото хоер нюдыень
Харанхы болгон байба.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Гани Хүкэ үбгэнэй
Ганса сагаан һахалай
Үзүүр барин шархаажа,
Үетэ сагаан хулганай

Узуур тулан татана.

Хусэтэй юумэ хэбэртэй
Хөөргэн абан алдана;

Башатай юумэ хэбэртэй
Бархиран уйлан зогсоно.
Тата татаһаар татана,
Табан хургань шалана,
Хара хараһаар харана,
Хара нюдэнь шалана.

 

Тииһээр байтар
Һэрюун һэбшээ һэбшээлжэ,
Һэб һабхан сохижо,
Бүтүү хара бүрхэгынь
Бүлгэрэн гэнтэ сэлмэжэ,
Бүтэмэ сагаан манань
Дэгдэн гэнтэ арилжа,
Гэгээтэ үдэрэй гэрэлтэхэдэ,
Гэрэлтэ наранай ялархада
Мүнөө һаяхан мүнгэтэжэ байһан
Мүнхын сагаан нууршье үгы,
Мүнгэн сагаан хужаршье үгы,
Хорин жэлэй урда
Хооһон боложо хаташаһан
Хубхай сагаан хонхор соо
Эсэгэ Дууряан тэнгэриин
Эрхэ гурбан дангинын
Эгээ дунда басагань
Гани Хүхэ үбгэнэй
Ганса сагаан һахалда
Урьхын нүхөөр орёолдон,
Гарьхын нүхөөр гасалдан,
Уй хай, уһа нюдэн боложо,
Баруун хара нюдэнһөө
Бадма сэсэг унагаажа,
Зүүн хара нюдэнһөө
Зүү тэбэнэ унагаажа һууба ха.
Номгон һайхан абаритай

Ногоодой Сэсэн басаган

Ойронь ерэжэ уярна,
Урин зөөлэн болоно.

Үндэр тэнгэриин үриш гэжэ

Үүлэн хүхэ магналаар
Мансы хэжэ орёоно.

Үлгэн дэлхэйн бэриш гэжэ

Үдэ сохин гүрэһэн

Үбһэн ногоон миндаһаар

Таталга хэжэ татана.,                                         I

Ара дундаа үүргэлэн,

Алтан горьёор горьёлно.

Хэтэ соогоо нюугааша

Хэрэ буурал мориёо
Газар дээрэ гаргажа,
Ганзага хэжэмыень заһана
Зүүн хүлөө дүрөөлжэ,
Зүб һайханаар мордоно,
Зүүнэй хойто дайдада
Зүглэн шэглэн ябана ха.
Түргэн бушуу ябадалыень
Түүхэ намнан хүсэнэгүй,
Түб дальбуун ябаһанаа
Эгэшэ хөөрэн шаданагүй.
Яба ябаһаар ябана,
Яһан сагаан уулын
Торгон хурса оройдо
Нэгэ бууна хэбэртэй.

Тэрээнһээ нааша ябана,
Тэнгэри уулын тэбдэгтэ
Нэгэ бууна хэбэртэй.
Тэндэһээ нааша ябана,
Тэнгэс далайн нюрганда
Нэгэ хүрэнэ хэбэртэй.
Тэндэһээ нааша ябана,
Долгито тохойн тадхалда,
Добосог гурбиинь хормойдо
Дүрбэн тээшээ булантай
Дүрбэлжэн хара гэрэйнгээ
Газаа ерэжэ бууна ха.
Буужа ерэжэ байхадань
Үндэр тэнгэриин үбсүүн доро
Өө мөөргүй үндэгэн шэнги
Хоёр сагаан үүлэн
Хойно хойноһоо һубарилдан,
Шанха дээрэнь ерэхэдэнь
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганай
Ара дундаа үргэлһэн
Абхай хүүгэн дангина
Һула болон һухаржа,
Һуга харайн зогсожо,
Эбы һайхан эгэшэмни,
Эрхэ һайхан дүүхэмни,
Хубилгаа ехэтэй хубсаһыем,
Шэжэ ехэтэ днэмэгыем

Асаржа ерабэ гээд.

Дээшээ харан дэбхэржэ,

Дэгдэн хөөрэн байба ха.

Тиигэжэ байтарнь
Наранай гэрэлээр дамжажа,
Набшаһанай үзүүрээр дунгэжэ,
Үүлэн торгон дэгэл,
Манан торгон нэмэргэ
Һара мүнгэн тэтим,

Һаари мүнгэн даруулга,
Зүйл бүриин зүүдхэл,
Зүһэн бүриин гоёлто
Буужа дээрэһээнь ерэнэ ха.

Абхай хүүхэн дангина

Ара бэеэ хубсална,

Алтан туяа сасарна.

Үбэр бэеэ хубсална,

Мүнгэн гэрэл толорно.

Хубилгаа ехэтэ хубсаһаараа

Хубсалжа эхилнэ,

Хуби заяан хоёрынь

Хойшо урагшаа тэнсэнэ.

Энэм яанаб гэжэ

Эрьен тойрон харана.

Эли тодоор мэдэгдэхэ

Эгтэй юумэ олоногүй.

Шэжэ ехэтэ шэмэгээрээ

Шэмэглэжэ эхилнэ,

Шэжэ хаба хоерынь

Доошо дээшээ тэнсэнэ
Баһа яанаб гэжэ
Баран тойрон харана
Бата тодоор мэдэгдэхэ
Баримта юумэ олоногүй.
Гайхаһанайнгаа ехэдэ
Газар гэтэн зогсожо,
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганай
Арбан сагаан хургыень
Адхан ерэжэ дүтэлнэ,
Асарһан ямар хэрэгыень
Асуун байжа шэртэнэ.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Нара ногоо татуулан,
Нал нашан боложо,
Набша сэсэг ургуулан,
Нахис хотос хүндэлжэ,
Түрүүн болоһон юумэеэ
Түүхэлэн байжа хэлэнэ,
Түрэһэн гараһан ябадалаа
Удхалан байжа хэлэнэ,
Түлиһэн халуун галайнгаа
Залиран байһаниие хэлэнэ,

Түрэһэн ганса дүүгэйнгээ
Үхэһэн төөриһые хэлэнэ.

 

 

 

 

 

 

 

Зобоһон тулиһан зоболонгоо
Нэгэ нэгээр тооложо,
Зориһон асарһан хэрэгээ
Узуур дээрэһээнь удхалжа,
Дүрбэн тээшээ булантай
Дүрбэлжэн хара гэр соогоо
Дүнгэн залан оруулжа,
Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй
Сагаан яһан хүүрые
Үзүүлэн харуулан байба ха.
Абхай хүүгэн дангина
Альган дээрэхи хабаяа
Арба дахин гүйлгэжэ,
Ара гурбан саажаяа
Алтан ташуур болгоно.
Хурган дээрэхи хабаяа
Хори дахин гүйлгэжэ,
Хоёр булган туруугаа

Хурьган һэеы болгожо,
Хоймор дундань дэбдинэ.
Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй
Сагаан хубхай яһыень
Үе мүсыень тааруулжа,
Үнгэ хэбыень зохёожо,
Хүнэй бэеын түхэлтэй
Хүрэг яһаар эмхилнэ.

Тэрэ гэһэн дарыдаа
Абхай хүүхэн дангина

 

Алтан ташуур далайжа:

— Хубхай яһаншни холболдог,
Хуушан бэешни бүрилдэг!—гэжэ
Гурба дахин ташуурдаад,
Гурба дахин алхана.

Хубхай яһань холболдоод,
Хуушан бэень бүрилдөөд,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Бэеэрээ болоод хэбтэнэ ха.
Тиихэдэнь баһа дахин:
—Алтан амяа татажа,
Алаг нюдөө хара!—гэжэ
Гурба дахин ташуурдаад,
Гурба дахин алхана ха.
Тиихэдэнь

Алтан амяар амилжа
Атагад гэсэ татана ха,
Алаг нюдөө хаража,
Аниб гэсэ сабшана ха.
Тэрээнһээ һүүлээр:
—Гараараа тулажа ундыгыш,
Хүлөөрөө гэшхэжэ бодыш!—гэжэ
Гурба дахин ташуурдаад,
Гурба дахин алхана ха.

Тиихэдэнь

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Гараараа газар тулан,
Хүлөөрөө хүрьһэ гэшхэн,
Һэрд гэжэ бодошоод,
Абхай хүүхэн дангинын
Гоо һайхан толонһоонь,
Гоё сэбэр шарайһаань
Һаргашоод, һарабшалан хаража.
Һара наран гээшэ гү гэжэ
Гэлын гайхан байна ха.

Тиихэдэнь баһа
Абхай хүүхэн дангина
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүе
Харан үзэн гэхэдээ
Газар дээрэ гараһан, .
Уһан дээрэ унаһан
Хоёр хүлтэ,
Хүндэлэн амата хүндэ
Һара наран хоёртол
Һайхан сэбэр хүнүүд
Байха юм ха юм гэжэ
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басагые
Нэгэ удаа хаража,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүе
Хоёр удаа шэртэжэ:
—Ай, зайлуула!

Алтан дэлхэй алтатай,
Арад амитан һайхантай гэжэ
Үнэн юумэ байна даа,—гээд
Үрэ зүрхөө хүдэлгэн,
Үнгэ шарайгаа нимгэрэн,
Ногоодой Сэсэн басагые
Абгаймни гэжэ тэбэринэ,
Сагаадай Мэргэн хүбүүе
Амарагни гэжэ хүзүүдэнэ.
Тэрэ дары эрьеһээр
Баруун нюдөө эмнижэ,
Бал мүнгэн ханатай,
Барса мүнгэн дээбэритэй
Үндэр ехэ үргөө байгуулжа,
Зүйл бүриин жэмэстэй

Зүйр мүнгэн сэсэг ургуулжа,
Шэл мүнгөөр шэрдэһэн
Шэбээ ехээр барижа,
Хабтаһан мүнгөөр хабшаһан
Хаалга һайханаар бодхоно.
Ара гурбан таладаа
Тохойн сагаан тооромые
Тойруулжа зохёоно,
Тоором сагаан добууе
Голлуулжа түшэнэ.

Үбэр ногоон дайдаяа
Үнгын модоор бүрхөөжэ,

Мүнгэн сагаан хужартай

Мүнхын сагаан нуурые
Голлуулжа тогтооно.
Урда гурбан уулаяа
Ото гаран талииһан
Гурбан мүнгэн харгыгаа
Зангидажа бариһан
Гурбан алтан сэргэтэй,
Гурбан алтан сэргэдэнь
Одо мүшэн яларжа,
Уяанай хүлэг шэлгээнэ.
Эгээ баруун сэргэдэнь
Гурбан һогоон нүхэртэй
Гунан зээрдэ морин
Үндэрые харан үүрһэнэ.
Эгээ дунда сэргэдэнь
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал морин
Хазаар даран ханхинана.
Эгээ зүүн сэргэдэнь
Хушуун дээрээ ёбуутай
Хонгор шарга морин
Үүлэ гэтэн байна ха.
Үнгын шубууд жэргэжэ,
Үгэ хэлэжэ донгодоно.
Энэ хотын эзэниинь
Эрын түрүү эдирхэг
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн гэлдэнэ.
Һайхан шубууд жэргэнэ,
Һай хэлэн донгодоно.
Энэ хүнэй хатаниинь
Арбан сагаан хурганай
Абта шэжээр түрүүлһэн
Абхай хүүхэн гэлдэнэ.
Энэ гэһэн үдэрһөө
Эдэ гурбан жаргажа,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Хонгор зөөлэн хоймортоо
Эзэн боложо налайна.
Арбан сагаан хурганай
Абтай шэжээр түрүүлһэн
Абхай хүүхэн дангина
Хатан боложо зэргэлнэ.
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Эдэ хоёр дүүгэйнгээ
Эгэшэ боложо тобхойно.
Ара ехэ дайдадаа
Адууһа малаа бэлшээжэ,
Аргал хохироор дүүргэнэ,
Үбэр ехэ дайдадаа
Үхэр малаа бэлшээжэ,
Үтэг шэбхээр дүүргэнэ.
Газаашаа гарзагүй боложо,
Зосоошоо зоболонгүй боложо,
Шатар, дойбод, шагайн наадаар
Үдэр һүниие элигээжэ,
Сайд гэхэдэ

Үбэл болобо гэжэ,
Шалд гэхэдэ
Зун болобо гэжэ

Гурбан сагаан жэлые
Гурбан хоногоор тооложо,
Гунам дааган хоёрые
Эшэгэ хурьгаар жэшээлжэ,
Һуужа байхын забһарта
Абхай хүүхэн дангина
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүндээ
Элибэн таалан һануулжа,
Эрхэлэн зугаалан хэлэнэ ха:
—Заяанайм ехэ заабаряар
Жаргалайм ехэ шүүбэреэр
Гал улаан зүрхэнэйм
Ганда халуун дуһал,
Галта хара нюдэнэйм
Ганса гэрэл сэсэгы,
Эльгэнэйм инаг нүхэр,
Һанаанайм һайхан сэдьхэл
Зүб гэжэ зүбшөөгыш,
Зүйтэй гэжэ харюусыш!

Эсэгэ тэнгэриин һонорто,

Эхэ хатанай баярта

Энэ байһан байдалаа,

Эндэ бодоһон yшapaa

Айладхан ошожо амаршалаад,

Мэдүүлэн ошожо мэндэшэлээд,

Гур бан жэл боложо,

Гунжан үнеэнэйш

Тугаллажа байхада,

Гунан адуунайш

Шүдэлжэ байхада

Бусажа харижа ерэхэдэм

Булган хүнжэлдөө бууяхабди,

Харижа бусажа ерэхэдэм

Халюун хүнжэлдөө хааяхабди,—гэжэ
Хэлэн нэнгэн байхадань

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Зуб гэжэ зүбшөөжэ,

Зүйтэй гэжэ харюусана ха.

Тиихэдэнь тэрэ дары

Абхай хуухэн дангина гээшэ

Гурбан алтан сэргынгээ

Зүүн захын сэргэдэ

Үндэр дээгүүр үлыжэ,

Үүлэ гэтэн байгааша

Хушуун дээрээ ёбуутай

Хонгор шарга мориндо

Хормой хаян мордоно.

Гэдэргээ нэгэ эрьежэ,

 

Гэрэй мэндые хүргэнэ.
Нахир нахир гэшхэдэлээр
Наранай туяа дамжана,
Һагсар һагсар һайбараар
Һapын туяа дамжана.
Хүхэржэ байһан тэнгэридэ
Хөөрэн дэгдэн арилна,
Хүбэжэ байһан үүлэндэ
Хүрэн дүнгэн талиина.

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Абхай хүүхэн дангинынгаа
Айшалжа ошоһоной хойно
Арынгаа ехэ аали,

Үбэрэйнгээ ехэ үтэг
Номгон һайхан абарйтай
Ногоодой Сэсэн эгэшэтэеэ

Жэл бүхэндэ жэншэд гүүлэнгүй,
Хоног бүхэндэ хотод гүүлэнгүй,
Адууһа малаа атараар,
Үхэр малаа үлшэрөөр
Байлгажа байхынгаа дунда

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн эгэшэдээ хэлэнэ ха:
—Зай, бишни

Анханайнгаа агнадаг газарые,

Хуушанайнгаа хонодог отогые

Хаража уээжэ ерэхэм.

Уранайнгаа ехэдэ урмашажа,
Утаата галаа бу залираагаарай,
Хабынгаа ехэдэ халажа,

Хаалгата гэрээ бу орхёорой,—гэжэ

Захижа хэлэжэ үгөөд,

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал мориндоо мордожо,
Хэлтэгы нугада хэмжэн байжа бүтөөһэн
Хэмэл мунгэн номоёо агсажа,
Шулуун хара хүһөөе

Шобто гараха шадалтай,

Шуһан улаан зэбэтэй

Голшо мэргэн годлиёо һаадаглажа,
Ара хангайн дабаагаар

Арбан гурбан һарьдагые
Алад гаража талииба һэн ха.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Хонгор сагаан хоймортоо
Хурган дээрэхи хурдаяа
Хори дахин нэмээжэ,
Хургы торго эсхэжэ,
Хорин захатые бүтөөнэ.
Альган дээрэхи аргаяа
Арба дахин нэмээжэ,
Алта мүнгэ томожо,

 

 

 

 

Ооһор бүшэ уяна.

Үдын шара наранай
Үрхэ дээрээ ерэхэдэнь

Үдэр болоһонииень мэдэнэ.
Толото сагаан солбоной
Тооно дээрээ ерэхэдэнь
Һүни болоһонииень мэдэнэ.
Иигэжэ байхынгаа забһарта
Гэнтэ харан гэхэдэнь
Утаата галынь унтаршоод,
Уйгааг шандарууда дарагдашоод,
Хүхэ үнэһөөр хүйтэржэ,
Хөө сусалаар харлажа байна ха.

Тиихэдэнь

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган
Гэдэргээ хаража гэмэрнэ,
Гэнтэ шангаар шуухирна,
Уруугаа хаража уйдана,
Уһа нюдэ адхана.

—Ай, галда бара ехэ!-гэжэ
Баруун алтан сэргэдээ
Байжа ядан байгааша

Гурбан һогоон лүхэртэй
Гунан зээрдэ мориндоо
Сой мүнгэн дүрөөгөө.

Соб гэсэ дүрөөлжэ,
Субад мүнгэн эмээлдээ

Нахид гэсэ мордожо,

Булуу хара болдогой

Боори харан хатаржа,
Боомой жалгын эхиие
Сэхэ барин дабахадань

Булан дээрээ соорхойтой
Бухалай шэнээн урсаһаа
Бур бурхан гэжэ

Боро хүхэхэн утаанай
Һуунагтажа байхадань
Газаань тулан ошожо,
Гал үгыш гэжэ

Уран гоёхон хоолойгоор

Оог хашхарга табина ха.

Тиихэдэнь тэрэ муухан урсаһаа

Гэрэй шэнээн гэдэһэтэй
Гэдэгэр харагша һамган
Гал баряад, гаража ерэһээр:
—Ямар һайхан шарайтай
Ягаа улаахан басагамши!

Эльгэ һанааем дүүргэжэ,
Эбы хүүгэм, таалуулыш,—гэжэ
Хүхэнэн ерэжэ хүзүүдээд,
Хүйтэн хомхой хушуугаар
Һухай улаан шуһыень,
Һyp сагаан һудаһыень
Хоёр һайхан хасараарнь
Ходо шобто хүхэжэ,

 

Амигүй болгон алдалуулжа
Голгүй болгон гулдылгажа,
Хүнды сагаан хөөһэн

Болотор хүхэжэрхёод,

Хуурай сагаан хухюураар

Хулдааһа хэжэ хуурсаглаад,

Ара зэрлиг тайгада

Атаржажа ябаһан

Атар улаан бугын

Аранга ехэ эбэртэ
Арангалжа табяад,

Арбагайдажа хашхаржа орхино xa.
Энэ үедэ гэлэй

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Арбан гурбан һарьдагай

Ара талаһаа ургаһан .

Гущан гурбан гурьбатай,
Гурбан мүнгэн оройтой

Туулган сагаан уулын

Торго оройдо гаража
Анханайнгаа агнадаг газарые,

Хуушанайнгаа хонодог отогые
Тоолон хаража тухайлжа,
Тухайлан хаража танижа һуутарнь
Зүүн нюдэнь дороо

Зүр зүрхэн татажа,

Зүн бэлгэ хоёртонь

Хүйтэ халуу даана ха.
Тиихэдэнь

Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй
Һэбгүй ябаһан һанаань
Һэжэгтэй хүйтэн болоно,
Һэдэбгүй ябаһан бэень
Зоболонтой хүйтэн болоно.
Богсын шэнээн аршуулһаа
Булын шэнээн гааһаараа
Боолто тамхи удхажа,
Дэлюунэй шэнээн сахюур гаргажа.
Дэгнүүлэй шэнээн уула табижа,
Алда хэтээр сахижа,
Алтан ошо һуулгажа,

Тамхяа носоон тамшаана,
Татан һорон оошоно.

Баруун жабжаараа үлеэжэ,
Баруун хадын оройгоор
Утаа мана татуулжа,

Зүүн жабжаараа үлеэжэ,
Зүүн хадын оройгоор
Утаа мана татуулжа
Һуухынгаа забһарта
Аягын шэнээн нюдэеэ
Арба, гурба эрьюулжэ,
Шэлжэршэгүй ехэ шэбээгээ,
Шэл һайхан һүмэеэ,
Хобхоршогүй ехэ хотоео

Хонгор һайхан дайдаяа
Тойруулан байжа харахадань,
Томируулан байжа узэхэдэнь
Ара һайхан энгэртэнь
Атар таргаяа хүсэһэн

Арбан тумэн адуунайнь
Аха заха гэгдэхэ

Аялдар шарга азаргынь
Гоё соохор һүрэгтэ

Гурбан һогоон нухэртэй
Гунан зээрдэ моринь
Эзэгүй, жолоогоо шэрэжэ,
Эмээлгүй, һүүлээ шарбажа,
Адуу дахан ябахадань:
—Ай, энэш юун болооб?—гэжэ
Ажаглан саашань хаймадажа,
Алад саашань харахадань
Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн эгэшыень
Гэрэй шэнээн гэдэһэтэй
Гэдэгэр харагша һамган
Шуha нужыень шобто,
Һур һудалыень һуха хүхэжэ,
Хүнды сагаан яһан,

Хөөһэн сагаан дурсэ болгожо,

Ара зэрлиг тайгада

Атаржажа ябаһан

Атар бугын эбэртэ

Арангалжа табяад,

Арбагайдажа орхиһон байба ха,

Тиихэдэнь

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Орой дээрэхи үһэеэ
Орбо торбо уурлажа,
Оошо дорохи шүдэеэ
Хахир хүхир хабиржа,
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал моринойнгоо
Хүлэг түргэн гүйдэлөөр,
Хүнгэн солбон харайсаар
Гэрэй шэнээн гэдэһэтэй
Гэдэгэр харагша һамганай
Үүдэ тулажа ерэнэ ха.

Гэдэгэр харагша һамгань
Үрхөөрөө нэгэ үлэгэд гээд,
Үүдээрээ нэгэ бултагад гээд,
Хоротой бэрхэ эрэ һаа
Хорин жэлдэ хүлеэжэ,
Хоро үһөөгөө абахаш,-гэжэ
Хороор хэлэжэ хошхороод,
Хулганын сооног нүхэ уруу
Холд гэжэ орошоно ха.
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Хорин жэлэй хойно

 

Хоро үһөөгөө абахам гэжэ

Хоёр хормойгоо шуужархёод

Хулганын нүхэ һахижа,

Жэлэй утые жэллэжэ,

Һapын утые һарлажа һуушана ха.

II

Нэгэтэ, нэгэ үедэ,

Нэгэ холын орондо,

Үе бэе хоёртоо

Үри зөөреэр дутаһан,
Үтэлхэ хүгшэрхэ наһандаа
Үнэшэн хэнзэ хосорһон
Үбгэн һамган хоёр
Газар гэшхэжэ бэлшэхэ
Ганса шаргагша ямаатай,
Гaн гэжэ хусаха

Ганса хүхэ нохойтой,

Урсахан хара гэрынь

Уни бутарма дулаахан,

Улхан хара тогоонь,

Уурал һабама халуухан,

Үдэ наран болоходо

Үбгэнь тулам үргэлжэ.

Урьха зангаяа эрьежэ,

Охотоно хулгана асардаг,

Үдэшэ орой болоходо
Һамгань тодхуур барижа,


Гүр гүльмэеэ татажа,

Загаһа жараахай асардаг юм Һэн ха.
Нэгэтэ нэгэ үдэшэ
Үбгэн һамган хоёр

Үлшэр садхалан хэбэртэй
Үнгэ шарайнь хөөдхэлэн,
Наадатай энеэдэтэй хэбэртэй
Наана саана гэлдэжэ,
Хүхюу хөөрүү һуунад ха.

Тиижэ яажа һуутарнь
Газаань юумэ ерэжэ,
Ганса хүхэ нохойнь
Ган гун гангинажа,
Ганса шаргагша ямаань
Пяар-пюурхан турьяжа,
Хухи хүнды юумэ
Хур-хар гэжэ
Хүүгэн шэнги юумэ
Һии-һүу гэшэнэ ха.

Тиихэдэнь

Үбгэн һамган хоёр
Үүдээрээ багтажа ядан,
Гар гарһаа барилсажа,
Газаашаа гүйлдэжэ гарахадань
Тураһанайнгаа ехэдэ туеыжа,
Тулиһанайнгаа ехэдэ гуйбажа,
Нарин матаргайгаараа нахиишаһан,
Найман хабиргаараа хотойшоһон

 

Хүрин улаан буга
Хүндэлдэжэ байһанаа
Аранга ехэ эбэрээ

Арай гэжэ даажа,

Аса хурса туруугаа

Шарай гэжэ дүнгэжэ,

Гэрһээнь сааша гэшхүүлжэ,

Гэдэр гэдэр дугшаһаар ябашахадань
Үүдэн хоорондонь үлэһэн

Үми хүхэ хуурсаг

Үндыгөөд лэ унажа

Унаад лэ бодожо байба ха.

Үбгэн һамган хоёр:

—Үү, татай !—гэлдэжэ,

Үрэ зүрхөө хүдэлжэ,

Үе мүсөө шэшэржэ.

Айжа гайхажа байтараа:

—Үхэхэшье һаа үзэжэ үхэе,

Хатахашье һаа хаража хатая,—   гэлдэжэ.
Һүлэр сарбан һүхөөрөө
Һүгнэ хүшэн үзэхэдэнь

Найман улаан һараяа

Намнан ерэжэ хүсэһэн,

Налхан улаан эхэеэ

Танин ерэжэ унаһан

Хөөрхэн сагаахан хүүгэн

Хүхэшэлэн тэршэлэн хэбтэбэ ха.

Үбгэн һамган хоёр

 

Баярлаһанайнгаа ехэдэ бахардажа

Һэгшэһэнэйнгээ ехэдэ һэхэржэ:

—Дээрэ байһан тэнгэри

Манда элигээбэ гүш?

Дэргэдэ байһан заяаша

Манда үгэбэ гүш?—гэлдэжэ,

Өөдөө хаража,

Үгэлэн байжа мүргөөд,

Уруугаа хаража,

Уяран байжа дохёод,

Үбгэнь үлгы дархалжа,

Хүгшэнь хүхөө хүхүүлжэ,

Уһа халааха басагатай,

Угтажа абаха үритэй боложо,

Саарһан дээрэ нэрэтэй

Саһан дээрэ мүртэй,

Эжы гэжэ нэрлүүлхэ,

Эсэгэ гэжэ дурдуулха

Һанаан дээрээ һаратай,
Һабар дээрээ наратай
Болобобди,—гэлдэжэ,

Хотогор ногоон хоймороо

Хотойлгожо нахиилгажа,

Хонгор улаан гуламтаа
Орьёлгожо борьёлгожо,

Улхан хара тогоондоо

Охотонооной мяха шанажа,

Заг модон шородоо

Загаһанай мяха шаража,

Хүхюу ехээр хөөрэлдэн,

Хүлһэ ехээр дуһалуулан:

—Урьха занга хоёртом
Охотоноо ехээр наашалаа һэн,

Олзо ерэһэн басагамни

Угтай гарбалтай байхань ха,—гэжэ
Үбгэй ехээр хөөрэнэ.

—Гүр гүльмэ хоёртом

Загаһан ехээр наашалаа һэн,
Заяабаряар ерэһэн басагамни

Заяатай хубитай байхань ха,—гэжэ
Һамган ехээр хөерэнэ.

Иигэжэ эмгэн үбгэн хоёр

Эльгэ зүрхөө садажа,

Энгэр бэеэ тэниижэ,

Олзо заяабари басагаяа

Уран харахан нюдэтэй
Олзуудай гэжэ нэрлэжэ,

Альган дээрээ бөөмэйлэн,

Үбдэг дээрээ үлгыдэн,

Гарыень ганзагада хүргэжэ,

Хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ,
Эдир наһыень наһалуулна,
Илдам бэеыень бэелүүлнэ.

Гэрэлтэмэ хурса нюдэтэй,

Гэгээтэмэ һайхан шарайтаН,

Толо татама тунгалаг,

Туяа татама арюухан,

Үзэһэн хараһан хүнэй

Үе дарама гоёхон,
Һанаһан сэдьхэһэн хүнэй
Һанаа дарама һаруулхан
Басаган боложо гайхуулна ха.

Уран харахан нюдэтэй

Олзуудай һайхан басаганай

Өөдөө болоһон сагһаа

Үдын шара наран

Үлүү хурса гэрэлээр

Үрхэ дээрэһээнь мандана.

Үнгын гоёхон сэсэг

Үлүү һайхан намаагаар

Хаяа дороһоонь һалбарна.

Хамаг бүхы юумэ

Ханашагүй амтатай боложо,

Хараһан бүхы юумэ

Марташагүй үнгэтэй боложо,

Үгытэй ядуу һууһан

Үбгэн һамган хоёрой

Булуу модон богоһыень

Хүнэй хүсэтэн алхадаг болобо,

Булсуу модон сэргыень

Хүлэгэй хурдатан холхёодог болобо

Тииһээр яаһаар байтарнь

Тэрэ дайдын тэнгэри доро

Энэ дайдын эльгэн дээрэ

Эрын түрүү эдитэн,
Эрхы дээрээ эрдэмтэн
Ээмэй хүсөөр таталсажа,

Эритын хурсаар тулалсажа,
Эрье байсын доһолсо,
Элһэ шоройн хүдэлсэ
Тэмсэлдэжэ эхилбэ.
Алдаһан хүниинь алдажа
Айлгаһан хүниинь тодоржо,
Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэнэй хүбүүн:
Харида барижа дэлихэ
Хатуу хара номотой,
Хабтагай шулуу хахалха
Хангир булад һэлмэтэй,
Хада газар харайсатай
Хайсан хүлэг моритой
Хабсаргалта Мэргэн гэдэг
Уран харахан нюдэтэй
Олзуудай һайхан басагые
Хатан болгожо абана ха.

Абаад асараад байхадань
Айл зониинь сугларжа,
Аймагаараа ерэжэ харана.
Һара шэнги һайхан
Һамгатай болоо гэлдэнэ.
Бүхы зониинь сугларжа,
Бүлэгөөрөө ерэжэ харана.

Наран шэнги налгай
Һамгатай болоо гэлдэнэ.
Зурам сагаан һэеыгээр
Дүхэриг заһан һуулгажа,
Зуун сагаан зуһагаар
Зугаа хэжэ хүндэлнэ,
Зургаан һайхан үбгэдынь
Үрөөл хэлэжэ мордоно.
Зангаша хадам эсэгэеэ,
Загаһаша хадам эхэеэ
Урин хүрин асаржа,
Угтан хүлеэн буулгажа,
Уһан магнал хэдэрүүлэн,
Унаган жороо унуулан,
Хорин байтаһа дэлгээжэ,
Хурим хэжэ хүндэлнэ.
Арза хорзо аягалжа,
Аша һайень харюулна.
Энэ гэһэн үеһөө
Хайсан хара моритой
Хабсаргалта Мэргэн гээшэ
Амитан зоноо түрүүлжэ,
Аба хайдагшье хэнэгүй,
Олон зоноо дахуулжа
Олзын оношье хэнэгүй.
Уран харахан нюдэтэй
Олзуудай һайхан хатанайнгаа
Наран шэнги налгайдань

 

 

    Наһан зүрхөө найдажа,

Налан налан хэбтэнэ,

Һара шэнги һайхандань
Һанаан зүрхөө хайлажа,
Һахин һахин хэбтэнэ.
Эхэньшье бүтүү гайхана,
Эсэгэньшье бүтүү гайхана.
—Энэ ганса хүбүүмнай
Эрын муугаар иибэ гү,
Эмын губжаар иибэ гү?
Арбан һарын турша соо
Агтын жолоо барибагүйл,
Алтан гурбан Түнхэ соо
Годлиин үзүүр дүрэбэгүйл!-гэлдэжэ,
Үдэшэшье хэбтээд гэмэрэлдэнэ.
Үглөөшье бодоод гутаралдана,
Иигэжэ байхынгаа дунда
Гэнтэ мэдэн гэхэдэнь
Уран харахан нюдэтэй
Олзуудай һайхан бэринь

Хүлөө ехээр хүндэржэ,
Хүхөө ехээр ургажа,
Һамган шарай шарайлжа,

Һарадаа хүрэжэ һарайшаһан байба ха

Эхэ эсэгэ хоёрьгнь:

—Эбы хөөрхэйм,-гэлдэжэ,-

Аша хүн амтатай,

Агта морин толтотой.

 

Хүбүү һайтай болобол

Хүлөө дүнгүүлжэ морохо

Бэри һайтай болобол

Бэеэ үргүүлжэ жаргаха, гэһэн

Уран хурса үгэнүүд

Урдуур хойгуур ошохогүй, — гэлдэжэ,

Эльгэ дүүрэн энэедэтэй,

Энгэр дүүрэн зугаатай болоно ха.

Тииһээр байтар удангүй

Алтан сэсэг хоймортонь

Ашын шарай толоржо,

Баруун улаан хасартаа

Батаганын шэнээн мэнгэтэй

Басаган үри түрэнэ ха.

Хурьган магнал эсхэжэ,

Хушалга хэжэ мансылна,

Хуһан модо холбожо,

Үлгы хэжэ бүүбэйлнэ.

Үнэр сагаан һамгые

Эхэ болгон абхуулна,

Үлхөө сагаан таһамые

Таталга болгон татана.

Энэ нялха хүүгэниинь

Эхэһээ түрэһэн үдэрһөө

Хэлээ амандаа хэдэггүй

Хэрүүлшэ ярдаг байна ха.

Һара гарагынь тооложо,

Һаатуулха гэжэ ядана ха,

 

Одо гарагынь угтуулжа

Унтуулха гэжэ ядана ха

Гайхал ёхээр гайхана,

Тагнал ехээр тагнана.

Ямар яһанһаа ярьяма
Ярдаг үриб гэлдэжэ,
Хэмэр хэһэнһээ хэрүүлшэ
Хэдэр үриб гэлдэжэ,
Гай ёрыень бэдэржэ,

Газаа зосоо гүйлдэнэ,

Хоро шарыень бэдэржэ,
Холо ойро шагнана.

Далан сагаан далашанай
Далын һудар татуулна,
Түмэн хара түүхэшэнэй
Түүхын һудар нээлгэнэ.
Далан сагаан далашаниинь
Түмэн хара түхэшэниинь
Һүүл барин заахадаа,
Һүбэ татан хэлэхэдээ

Түрэһэн басаганайтнай түүхэнь,
Гараһан басаганайтнай гарбалынь
Аяар зүүнэй хойто зугтэ
Зүүдэ зүндэ орошогүй
Зүдхэнь холо газарта
Зээдэлэй Мэргэнэй хүбүүн
Газар Боһооли гэжэ эсэгэтэй,
Зэрэмхэй Түргэнэй басаган
Хажар Харагшан гэжэ эхэтэй,
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй
Түүхэ:нэгэтэй түрэл гү,
Гарбал нэгэтэй гарал гү.

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаганай
Алтан умайһаань адхарһан,
Мүнгэн хүйһөөнь таһарһан
Шуһата улаан үри,

Шонхор улаан басаган

Мүн байна ха юм!

„Зээдэлэй Мэргэнэй зээнсэр бэлэйш,
„Зэдэлэн Гоо хатанай баашаалай бэлэйш”
гэжэ
Үлгыдэхэ бүридөө үгэлжэ,
Үгэлхэ бүхэндөө һанажа,
Унтуулха байналта!—гэбэ ха.

Тэрэ гэһэн үеҺөө

Зээдэлэй Мэргэнэй зээнсэр бэлэйш!
Бү-бү-бүүбэйхэн!-гэжэ

Зэдэлэн Гоо хатанай башаалай бэлэйш!
Бү-бү-бүүбэйхэн!—гэжэ

Хуһан модон үлгыень
Хонгир хангир хүдэлгэн,

Хонгео һайхан хоолойгоор
Бүүp-бүүрхэн бүүбэйлхэдэнь
Бүм-бүмхэн унтажа,

 

Һам-һамхан һажажа,
Үбгэ эмгэ хоёройнгоо
Үрэ зүрхыень заһаруулна
Эхэ эсэгэ хоёройнгоо
Эльгэ һанааень амаруулна.

Энэ гэһэн үедэ
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Гэрэй шэнээн гэдэһэтэй
Гэдэгэр харагша һамганай
Холд гэжэ орошоһон
Хулганын сооног нүхые
Хороо ехээр бусалжа,
Хорин жэлдэ һахижа,
Мэнэ мэнэ гарахыень
Мэдэн хүлеэн һууна ха.

Тиигэжэ гэнтэ  һуутарнь.
Газарай габа ангайжа,
Гадаһанай нүхэн хонгойжо,
Бури боложо ногооршоһон
Борто нойтон хоншоорынь
Шогнор шогнор шорбойжо,
Шорой дороһоо бултайжа,
Гаража ерэн гэхэдээ
Үбдэгтөө хүрэмэ үһэтэй,
Хүйһэндөө хүрэмэ хүхэтэй,
Хүхэ һаарал хүйлүүртэй,
Хүрин буурал зогдортой,

 

Зо уруугаа зурыһан

Зурам хара шэрхэгтэй юумэ

Шэрыдэһэ хүрэхөөр шэлгээжэ,
Шэшэрдэһэ хүрэхөөр хүлзэжэ,
„Ши һаа ши, би һаа би!“ гэжэ
Хуурай сагаан шүрбэһөө зангируулжа,
Хурса дүрбэн һоёогоо хахинуулжа байна ха.

Тиихэдэнь

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Хэлтэгы нугада

Хэмжэн байжа бүтөөһэн

Хэмэл мүнгэн номоёо

Хэшэр дээрэнь татажа,

Хабтагай хара шулууе

Хабиран байжа бүтөөһэн

Хара булад зэбэтэй
Һаадагай һайхан годлиёо

Булсуу дээрэнь татажа:

—Алдаа һаа аман хүзүүн,

Оноо һаа уураг тархи,—гэжэ
Табиса дээрээ тааруулжа,
Харбаса дээрээ хаймадажа,

Зэбын дуу зэдэлуулнэ,
Зэнгэй дуу ханхинуулна.

Зэбэһээнь дүлэ носожо,

Оноһоонь утаа бааяжа,

 

Уураг сагаан тархииень
Саһан боложо будартар,

Уурал улаан шуһыень
Бороo боложо бургатар

Задата тэнгэриин залин шэнгеэр,
Бороото тэнгэриин буудал шэнгеэр
Бута зада сохижорхин гэхэдэнь
Эндэ тэндэнь эрбэгэд гэлдэжэ,
Элдэб юумэ годигод гэлдэжэ,
Онигон харан гэхэдэнь
Шэхэнэйнь ганса һарбидаһан,
Шэгшынь ганса хюмһан,
Үһэнэйнь ганса үрбэлгэ,
Үргэнэйнь ганса шүдэн
Үбһэнэй үзүүрээр үлхэлдэжэ,
Абаахайн шэнээн бэетэй
Амитан боложо байба xa.

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбуүн
Шэртэһэтэй хара нюдөөрөө
Шэрбэн нэгэ хаража,
Шэрүүн хүйтэн шэбшэлгээр
Шэбэнэн нэгэ хэлэжэ,
Дээрэнь ошожо дэбһэжэ,
Дээрэһээнь гурба нелбожо,
Эрьен гэдэргээ харахадань
Гэрэй шэнээн гэдэһэтэй
Гэдэгэр харагша һамган

Хамар аман хоёроороо
Хара бүлин хаяжа,
Амяа таһаран алдалжа,
Голоо таһаран гулдыжа,
Үхэжэ хатажа хэбтэбэ ха.

Тиихэдэнь
Үүргэнэтэй модоор галдажа,
Үнэһэ шандаруу болгожо,
Уһанай хара оросо уруу,
Оросын хара юулдэр уруу
Үрэбхюулжэ оруулжа орхиходонь
Үнэһэнь үлэнхэ эреэн
Гутаар боложо хэбтэшэнэ,
Шандаруунь шаранха эреэн
Сурхай боложо ябашана.

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Хойноһоонь хаража шомшоржо,
Хоёр гараа мушхалжа,
Шолмые гэжэ шуухиржа
Шоротойб гэжэ гэмэржэ
Хараал шэрээл табиһаар,
Халаг хухы болоһоор
Хээрэ газар тэнжэһэн
Хэрэ буурал мориндоо
Нахид гэтэр мордожо,
Нам гэтэр татажа,
Орьёл улаан хадын

 

Орой барижа ошоно,
Уужам хонгор дайдын
Нюруу барижа ошоно.

Эхир түрэһэн эжэлээ,
Эжэл түрэһэн эгэшэеэ
Узуур мүрһөөнь удхалжа,
Үзүүр мүрыень бэдэржэ,
Хорхойн мүрөөр хотирно,
Абаахайн мүрөөр алхана.
Хараһан халдаһан юумынгээ
Хашарха болотор асууна,
Уулзаһан ушарһан юумынгээ
Уурлаха болотор уудална.
Һураг сууень дууланагүй,
Һубаг мүрыень олоногүй.
Гайхахын ехээр гайхажа,
Газар гэтэн галгюулна
Гэлыхын ехээр гэлыжэ,
Гэмэрэн гуниран гэшхүүлнэ ха

Тиигэжэ ябатарнь гэнтэ
Шэхэнэйнь хулхиин шэшэрсэ,
Сээжынь шуһанай булгилса
Хонгёо гоёхон хоолойгоор,
Хурса һайхан аялгаар
Уг ехэ гарбалыень
Удха барин үгэлхэнь,
Узуур ехэ заяаень

Шэжэм барин бүүбэйлхэнь

Дуулим дээгүүр долгилжо,

Добүүн дээгүүр зэдэлжэ байба ха
Тиихэдэнь

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Алаг эреэн нюдөөрөө

Алим гэжэ харана,

Алтан хулхи шэхээрээ

Хаанаб гэжэ шагнана.

Элин дэлин харахадань,

Эрьен тойрон үзэхэдэнь,

Хүбэнэг сагаан манаар ,

Хүреэ хэжэ бүтөөһэн,

Хүбэн сагаан үүлээр

Дээбэри хэжэ оройлһон
Заадаһагүйгөөр байгуулһан шэбээ,
Зангилаагүйгөөр зохёоһон хото
Тэнгэридэ тулажа тэбхыжэ,
Огторгойдо тулажа улайржа,
Тэдэнэй тэг дунда

Ооһор бүшэгүйгөөр бүтөөһэн
Орошогүй гурбан һайхан

Ордон сагаан үргөөһөө

Утаа гаража байна ха.

Тэрэ гэжэ хараһаар

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал мориео

Борьбо дээрээ боогдоһон
Боро дааган болгожо,
Өөрөө баһа хубилжа,

Үе дээрээ дарагдаһан

Үнэшэн бужуудай боложо,
Боро даагандаа булгюулжа,
Буруу дүрөөдөө шэрэгдээд,
Оог хууг табиһаар,
Орилоо бархираа гаргаһаар
Хамагайнь дундахи

Халзан сагаан үргөөгэй
Хаяа мүргэн унажа:

—Хайралыт абыт!—гэжэ хашхаржа.
Хамар аман хоёроороо
Шуha хаян хэбтэхэдэнь
Баруун захын үргөөһөө
Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэн үбгэн
Ама сагаан нидхэеэ

Ара тээшэнь хиидхэжэ,

Алда сагаан һахалаа

Ала дороо шэрэжэ,
Сахюур хурса нюдөөрөө
Саагуур наагуур хаймадажа,
Гайхан тагнан харахадань
Баруур нюдөөрөө дээшээ
Тэнгэриие хялайжа гэтэһэн,

 

Зүүн нюдөөрөө доошоо

Газарые хялайжа гэтэһэн
Өөдэгүй үрбэгэрхэн юумэ,

Өөбэг аабаг гэхэдэжэ,
Маряагүй маягархан юумэ

Маяг таяг гэхэдэжэ,

Уухир уухирхан амилжа,

Онхор онхорхон ханяажа һууба ха.

Тиихэдэнь

Зуун зурган наһатай

Зургаадай Мэргэн үбгэн

Урал дээрэхи һахалаа

Урагша хойшонь шобторжо,

Үргэн дорохи һахалаа

Үльмы дороо гэшхэжэ, ;.

Сахюур хурса нюдэеэ
Сахариг шүбгэ болгожо,

Xүнды сууряан сээжэһээ

Хүйтэн шэрүүн хоолойгоор:
—Хариһаа ябаһан харатан гүш,

Хамаг юумын туршуул гүш?—гэжэ

Луу шэнгеэр лужаганажа,

Бар шэнгеэр бажаганажа:

—Үнэн бэеэ бэелэ,

Үгэ хүүрээ хэлэ!-гэжэ
Һарьһан хоёр шэхэнһээнь

Һарбад гэжэ һабана ха,
Һариг хоёр хасарһаань

 

Татан абажа ташана ха.

Ye дээрээ дарагдahан

Yнэшэн муухан бужуудай

Үгэ хүүршье хэлэнэгүй,

Үнгэ шарайгаашье хубилнагүй.

Хамарһаа нюһа гоожуулжа,

Хасарһаа хүлһэ дуһалуулжа,

Үбдэг дээрээ үндэгэшэн,

Борьбо дээрээ бохигошон байна хэ

Зуун зургаан наһатай

Зургаадай Мэргэн үбгэн

Улам ехээр уурлажа,

Унй халуу бутаржа,

Алда сагаан һахалаа

Арба дахин мушхажа,

Гурба дахин зангидаад:

—Тайлдашагүй зангилаа тайлда,

Танигдашагүй мэхэшэн тодоро!—гэжэ
Гурбан гүрэлөө гэзэгын

Шэшэрмэ хурса шэбшэлгээр,
Гушан сагаан шүдэнэй

Ханхинама хурса шэбэнэлгээр

Шэбэнэн хэлэжэ шэбшэнэ,
Шэртэн хаража һанана.

Алда сагаан һахалайнгаа

Арбан үе эршыень,

Гурбан үе зангилааень

Тайлда гэжэ хашхараад,

 

Уруунь нэгэ угзаржархина ха,
Угзаржархин гэхэдэнь
Доһолмо ехэ дуун боложо,
Дунгинама ехэ абяан гаража,
Үе дээрээ дарагдаһан
Үнэшэн муухай бужуудай
Тэнгэрй өөдэ тэрд гэжэ,
Хоёр хүлөө өөдэнь,

Хунхан тархяа уруунь
Арба дахин эрьежэ,
Гурба дахин урбажа,

Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэн үбгэнэй
Хайсан хара моритой
Хабсаргалта Мэргэнэй хойморто
Үнэн бэеэ бэелжэ,

Үргэн шарайгаа шарайлжа,
Ухаа мэдээгүй унашоод,
Унтаһанаа һэриһэн шэнги

Урагша хойшоо эрьен,

„Хаана биб?“ гэжэ харан гэхэдэнь

Номгон һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн эгэшэнь

Найман һараяа хүсэһэн
Налхан сагаан хүүгэндэ

Хүхөө хүхүүлжэ һуутара

—Үү! Нагасаш ерээ! –гэжэ

Һуури дээрэһээн

Һуха харайн бодожо,

Һолонго  гэрэл татуулан байхадань
Орон дээрээ унтажа,

Уран һайхан зүүдэлжэ хэбтэһэн

Хайсан хара моритой

Хабсаргалта Мэргэн

Хонгор арюун хойморойнгоо

Хотод гэһэн дорьбоогоор,

Хоёр һohop шэхэнэйнгээ

Жэрд гэһэн абяагаар

Хангир булад һэлмэеэ,

Хатуу хара номоёо

Шүүрэн бодон харайжа,

Хүлөө хүндөөр гэшхэжэ,

Гараа шангаар адхажа:

—Шинии гэр һаа шинии болог,
Минии гэр һаа минии болог,—гэжэ*
Хүл дээрээ бодохыень

Хүлеэн харан байна xa.
Һара шэнги һайхан хатанайнь
Һанаан зүрхэн тэниижэ,

Найман һараяа хүсэһэн

Налхан сагаан хүүгэндээ

Нагасаш ерээ гэхэдэнь

Хайсан хара моритой

Хабсаргалта Мэргэн уушхаржа,
Урин зөөлэн боложо,

Хатуу хара номоёо,

Хангир булад һэлмэеэ
Ханын толгойдо үлгэжэ,

Гэр сооһоонь гэрэл сасаржа,
Гэрэл сооһоонь туяа татажа
Байһан юм шэнги

Нара ногоо задаран,
Наада энеэдэн дэлбэрэн,
Хариһаа ерэһэн хадам гэжэ
Хасар хасараа таалалдана.
Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэн уяржа,
Холоһоо ерэһэн худа, гэжэ
Хушуу хушуугаа таалалдана.
Энээнһээ һүүлээр
Эгэшэ дүү хоёр

Һанаа сэдьхэлээ дүүрэжэ,
Һайхан баяраар золгожо,
Урда болоһон зоболонгоо
Узуурлан абажа хэлсэнэ,
Хойно ерэхэ жаргалаа
Хубилан табижа зүбшэнэ.
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Номгон Һайхан абаритай
Ногоодой Сэсэн басаган хоер
Эльгэнһээ Эжэл гараһан,
Эхэһээ эхир түрэһэн

Эгэшэ дүү xoеp гэжэ

Аха дүү, аймаг түрэлдөө,
Уpaг эльгэн, олон зондоо
Ойлгуулжа, мэдүүлжэ үрэнэ ха.
Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэн үбгэн
Арынгаа һүрэг хуряалгажа,
Атар таргыень шэлэжэ,
Үбэрэйнгөө һүрэг хуряалгажа,
Үнгэ таргыень шэлэжэ,
Газар хотоймо хурим хэжэ,
Гал шатаама баяр хэжэ,
Арба харюулһан арзаяа
Аяга дүүрэн ябуулжа,
Хори харюулһан хорзоёо
Хундага дүүрэн барюулжа,
Түрын зон түрөөрөө һогтожо,
Хуримай зон хуримаараа һогтожо,
Һайн гэжэ хэлсэжэ,
Һайхан үрөөл хэлэжэ,
Доро дороо дуулалдан,
Дура дураараа зугаалан,
Жиигажа найгажа байха үедэнь
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэн худадаа
Нахис гэсэ хүндэлжэ

Нам гэсэ хэлэнэ ха:

-Алтан сууряан дэлхэйдэ
Анда түрэһэн хуряахыем,
Энхэ сууряан дайдада
Эхир түрэһэн эгэшэм
Холошье һаань холошоонгүй,
Хойношье һаань хүйтэшөөнгүй
Борохон гэртэм буулгыт,
Ахирхан гэртэм айшалуулыт!—гэжэ
Хадам болохо халуунһаань,
Түрхэм болохо түрэлһөөнь
Улаан нюураараа урижа,
Ута гараараа даллажа,
Харюу болохо хайрыетнай,
Зүб гэһэн зүбшөөлыетнай
Гуйжа байнам,—гэбэ ха.

Зуун зургаан наһатай
Зургаадай Мэргэн худань
Баярайнгаа ехэдэ бахардажа,
Урмынгаа ехэдэ уяржа,
Уралайнгаа сагаан һахалые
Умарюундаа хүрэсэ элибэжэ,
Үргэнэйнгөө сагаан һахалые
Үбдэгтөө хүрэсэ шобторжо,
Зүб гэжэ зүбшөөнэ,
Зүйтэй гэжэ һайшаана.

Үүлэгүй сэлмэг тэнгэриин
Үнгэ шарай шэнжэжэ,
Тооһогүй тунгалаг үдэрэй

Толо гэрэлые хаража,

Зуун мориной хүтэлтэйгөөр,
Зургаан тэмээнэй ашаатайгаар
Бэри хүбүүн хоёроо

Ашата газартань айшалуулжа,
Үрөөлтэ газартань үдэшэжэ,
Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүнтэй

Хубита заяата худам гэжэ

Хутага бүһэеэ андалдажа гээгдэнэ ха.
Алтан дэлхэй дээрэ

Алдар суугаа дуулдаһан,

Хүрьһэтэ дэлхэй дээрэ

Хүсэ шадалаа үзүүлһэн
Эрын хоёр эршэтэн,
Эхэнэрэй ганса хүсэтэн

Мори һунгажа мордоһон сагһаа,
Тэмээ һунгажа тэгнэһэн сагһаа
Гурбан жэлэй газарые

Гушан хоногоор тобшолжо,

Гушан хоногой газарые

Гурбан хоногоор тобшолжо,
Түргөөр түргөөр табихадаа

Үндэр тэнгэреэр харьяжа,

Үүлэ мана зүһэнэ,
Ааляар ааляар ябахадаа
Үлгэн дайдаар шургажа,
Үбһэ ногоо хяргана.

 

Тэнгэри уулын тэбтэгтэ

Нэгэ тогтон хаража

Тэнгэс далайн эрьеда

Хоёр тогтон амаржа,

Долгито тохойн тадхалда

Добосог гурьбын хормойдо

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүнэй

Шэл мүнгэн шэбээдэнь

Шэглэн ошожо бууна ха

Гурбан алтан сэргэдэнь

Голлон ошожо бууна ха.

Абхай хүүхэн дангина
Бал мүнгэн ханатай,
Барса мүнгэн дээбэритэй
Үндэр һайхан үргөөдөө
Үүлэн шэрдэг дэбдижэ,
Алтан хаалгыень нээнэ ха.
Торго магнал дэлгэжэ,
Толо гэрэл татажа,
Айл зоноо түрүүлэн,
Аймаг түрэлөө толгойлон,
Угтажа хүлеэжэ абана ха.
Танишагүй зүйл бүриин
Эдеэ хоолоор хүндэлнэ.
Таһаршагүй газар бүриин
Уpaг эльгээр золгоно.

Хайсан хара моритой

Хабсаргалта Мэргэн хүбүүн

Эрьен эрьен харана,

Эсхэн эсхэн гайхана:

—Хүн түрэлтэ амитанай

Хүсэжэ һанажа барахагүй,

Хүрьһэтэ алтан дэлхэйн

Нойр зүүдэ хараба гүб,

Аргата башата амитанай

Алхажа хаража барахагүй.

Ашата заяата хадамай

Хэшэг далгыень хүртэбэ гүб,—гэжэ

Табаг дүүрэн эдеэнһээнь

Там тамхан тамшаажа,

Аяга дүүрэн архиһаань

Ам тамхан амталжа һуухадань

Ара хангайн алтан гургалдай

Үрхэ дээгүүрнь өөдэ һөөргөө
Жэргэн жииган хэлэнэ ха.

Жэргэн жииган хэлэхэдээ:

—Хада һайта үнэгөн хаяаш,
Хадам һайта хүрьгэн хаяаш?

Эрхы хатуута эрэ хаяаш,

Ээм шангата баатар хаяаш?

Ногоодой Сэсэн хататай хаяаш,

Номгон һайхан абаритай хаяа,

Сагаадай Мэргэн хадамтай хаяаш»

Сахир сагаан шарайтай хаяа,

Абхай дангина бэригэнтэй хаяаш,

Агаарта тэнгэриин хүүгэн хаяа?—гэжэ
Шэхэнэйнь хулхи шэрбэжэ,
Сээжынь шуһа халаажа,

Хүбэн сагаан үүлэнэй забһараар,
Хүхэ сэнхир тэнгэриин орьёлоор
Жэргэ жэргэһээр ябашана ха.

Хайсан хара моритой
Хабсаргалта Мэргэн хүбүүн
Огторгоһоо удхатай юумэ
Ойлгуулжа үгэбэ ха юм,
Заяанһаа заабаритай юумэ
Заажа үгэбэ ха юм.
Гэнэн гэдэргэ ябаһандаа
Гэнэдэбэб гэжэ гэмшэжэ,
Эльдэн һэлдэн ябаһандаа
Эндэбэб гэжэ эгэржэ,
Табижа үгэһэн табагыень
Оёортонь хүрэтэр эдижэ,
Талгажа бариһан духаряаень
Шабхаруудань хүрэтэр ууна.
Нал нашаар тодхожо,
Налан хөөрэн халана ха,
Нара ногоо татажа,
Найган дуулан һууна ха.
Иижэ байхынь дунда
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Хоёр хара нюдөнһөө

Хорголой шэнээн yhыe

Дуһаг дуһаг унагаажа,

Хорин сагаан араанһаа

Хулхиин шэнээн шэрээдэһэ

Ялаг ялаг гаргажа:

—Эжы абаяа һанахадаа

Эльгэ зүрхэм урадана,

Эдеэ hapхаг барйхадаа

Хоолой хотом зангирна.

Нэгэнэй һайнаар нэхэхэм,

Нэрын һайнаар acapxaм—гэжэ

Эгэшэ хуряахадаа хэлээд:

— Айха ядаха сагтам

Арга хурга юун бэлэй,—гэжэ

Абхай хүүхэй дангинынгаа

Баруун уран гарыень

Барин байжа хэлэнэ ха,

Абхай хүүхэн дангинань

Аляа илдам нюдөөрөө

Аниб гэжэ аляархан,

Амар мэндэ ябахыеш

Хүсэнэм гэжэ хүзүүдэн,

Ядаха сагта туһалха,

Яараха сагта шамдуулха

Яншаа буурал төөдэйнгөө

ЯЬан сагаан ерхые

Һалгай гартань барюулжа,

Һанажа ябаарай габэ ха.

Сахир сагаан шарайтай

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Баруун хасарыень тадлажа,

Бахим шангаар тэбэринэ,

Зүүн хасарыень таалажа,

Зүрхэнэй баяр хүргэнэ

Гараа дээрэ ургэжэ,

Галтай нюдөөр хаража,

Хүлөө доро нугалжа,

Хүндэтэй мэндээр мэндэшэлээд,

Гурбан алтан, сэргынгээ

Эгээ дунда сэргэдэ

Эрьен тойрон байгааша

Хээрэ газар тэнжэһэн

Хэрэ буурал мориндоо

Нам гэсэ мордожо
Налбад гэсэ эрьенэ.
Һухай мүнгэн ташуураа
Һуха дэлин хиидэнэ,
Һуунаг улаан жолоогоо
Шанга барин дүүлинэ.
Алаг эреэн нюдэеэ
Арба гурба эрьюулнэ,
Аяар баруун дайдада.

Хүрэхэ боложо дүтэлнэ.

Гурбан мүнгэн һарьдагай

Гурьба дунда тогтожо,

Гушан хярья горхоной

 

Эхин дунда зогсожо,
Тэнгэридэ хүрэмэ эбэртэй,
Газарта хүрэмэ һоёотой,
Гал дүлөөр шуухирха
Галзуу дошхон абаритай
Буха хара хаанай
Бууса байдал хаанаб гэжэ
Харан үзэн гэхэдэнь
Талын тархай добуунай
Орой дээрэ голлоһон
Тахинаг ганса модоной
Һүүдэр дунда голлоһон,
Наран тээһээ найгаһан
Найман салир оройтой
Бар хара баараар бариһан,
Баг хара дабирхайгаар будаһан,
Тэнгэриин тэбтэг хүрэмэ
Тэбхэр хара байшан
Хаяаржа харлажа байба ха.
—Ай, зайлуула ехэ!

Арга хургам юум?—гэжэ
Аалин дуулим гэшхэдэлээр
Гэнэтэй юумые гэтэжэ,
Харатай юумые хаража ябатарнь
Ойн модо зэдэлүүлжэ,
Уни tooho гаргажа,

Буха Хара хаанай туршуул
Оодон боро моритой

Уймар Хара баатар
Хүхэ түмэр номоёо
Хүтэг матаг гүүлэжэ,
Хүрзэ түмэр годлиёо
Хүхир хахир гүүлэжэ
Ай сүй ябана ха.

Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Харан гэхэдээ хашхаржа,
Ойлгон гэхэдээ уушхаржа,
Хэлтэгы сөөрэм нугада
Хэмжэн байжа бүтөөһэн
Хэмэл мүнгэн номоёо
Хэшэр дээрэнь тамшаалган,
Һара мүнгэн елбэртэй
Һаадагай һайхан годлиёо
Оно дээрэнь угзаржа,
Нойр сагаан нугарһан гү,
Нойтон хара эльгэн гү гэжэ
Угтан хүлеэн байхадань
Оодон боро моритой
Уймар Хара баатар
Хараанай газарһаа хаража,
Хабтагай шулуу далдалжа,
Утаа гараса дэлижэ,
Уни гараса харбажа эхилнэ ха.
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Ханхинажа ерэһэн һомыень,
Харгижа ерэһэн зэбыень
Үлеэжэрхин гэхэдээ

Үнэһэ шандаруу болгожо,
Амилжархин гэхэдээ

Абяа сууряан болгожо,
Эрьежэ ерэһэй ээлжээндэ гэжэ
Халажа ерэһэн харюуда гэжэ
Хараһан соогоо хадхаса,
Хаймадаһан соогоо сорьесо
Хан гэтэр харбажархина ха.
Харбажархёод харан гэхэдэнь
Оодон боро моритой
Уймар Хара баатарай
Гэлмэһэн нюдэнь гэтэһэн зандаа,
Гэшхэһэн хүлынь байһан зандаа
Борьбо дээрээ борсо боложо,
Харти дээрээ хальһан боложо,
Хараһаар байтарнь хаташана ха.
Сахир сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Хажуудань ошожо хараад:
—Ээ! Эсэгэеэ алда!

Иимэ ахир амитан аад,
Эритэ мэсэ барижа,
Энэ дэлхэйдэ ябаха юм аал?—гэжэ
Эльгэеэ эгшэтэр энеэжэ,
Хабһаяа хабшатар ханяажа,

 

Хоёр нюдэнэйнь хоорондо
„Сэсэнэй урдаһаа тэнэг
„Тэнэгэй хойноһоо, сэсэн“ гэжэ
Хоёр үгэ бэшэжэ,

Хэрэ буурал мориндоо

Мордон саашаа ябана ха.

Яба ябаһаар ябажа,

Яһан хүтэл дабана,

Щуһан горхон оймоно.

Буха Хара хаанай

Бууса байдал шэглэнэ.

Хүрэ хүрэһөөр хүрэжэ,

Хөө хара хотодонь
Хүрэн ерэжэ тогтоно,
Хүнэй яһан сэргэдэнь
Тулан ерэжэ бууба ха.

Бар хара баараар барйһан,

Баг хара дабирхайгаар будаһан,
Тэнгэриин тэбтэгтэ хүрэмэ
Тэбхэр хара байшандань
Орохо гэжэ ошоходонь
Хаб гэжэ хаагдадаг

Хара түмэр хаалгадань

Бод гэжэ буухирдаг
Боро шулуун богоһодонь
Тэбшын шэнээн малгайтай
Тээли хара хадааһаар.

Тэг дундаа хадуулһан,

Орохо гэһэн хүндэ
Уршаг шэрэжэ байдаг,
Гараха гэһэн хүндэ
Гай шэрэжэ байдаг,
Дайнда даягдажа ерэһэн
Дайдаһаа олзологдожо ороһон,
Орой дээрээ ганса нюдэтэй
Оошо дороо ганса шүдэтэй
Тэмээлжэн Галзуу хаанай
Тэнэг Хара хүбүүн
Ёоролжон түмэр жадаяа
Ёрог ёрог гүүлэжэ,
Ёозон хара нюдэеэ
Ёлог ёлог гүүлэжэ,
Уур сухал хоёроо

Орьёлгожо борьёлгожо байхадань:
—Түрэһэн эхынгээ төөлэй мүлжэһэн,
Түлиһэн галайнгаа нурма залгиһан
Омог адхабши,—гэжэ хараажархёод,
Хажуудаа байһан хаяабшагүй

Хара гэртэ ороно ха.

Орон гэхэдэнь хэншье үгы,
Утаатайхан галынь ууяжа,
Уни бударан байхадань:

—Ямар орохоһоо улиһатайхан,
Оройһоо халуутайхан гэр бэ?—гэжэ
Галайнь баруугаар нюргалжа,
Гайхан тагнан хэбтэнэ ха.

Хэбтэжэ байхадань
Боро үдэшын бууража,
Хахад һүниин харлажа,
Хамаг хүнэй унташаһан хойно
Үлхэ талхи болошоһон
Үбгэн һамган хоёр
Ах -ха, ёх-хо гэлдэһээр
Арай шамайхан орожо,
Гал хүлөө түлижэ,
Гар хүлөө хүлшөөнэ.
Тогооной харахан хюһама
Үбгэнь гаргажа эдинэ,
Торхын борохон үнгэр
Һамгань гаргажа эдинэ.

Тиигэжэ һуутара
Баруугаараа нюргалжа хэбтэһэн
Бажагар улаан хүбүүнэй
Ара дундань һубариһан
Алтан гурбан мэнгыень
Гэнтэ харан гэхэдээ
Гэдэргээ болон зогсожо,
Амаа ехээр ангайлдан,
Нюдөө ехээр бэлтылдэн:
—Ай, xaлaг зайлуула даа!
Алажа хаяһан хүбүүмнай
Амидыржа нэхэжэ ерэбэ гү,
Үхалөө өөһэдөө бэдэрэе,
Үлыгөө өөһэдөө малтая!-гэлдэжэ,

 

Даб гэлдэхээ һанахадань
Сахир Сагаан шарайтай
Сагаадай Мэргэн хүбүүн
Һуха харайн бодожо,
Һугадан хүтэлэн һуулгана.
Һайн үгэеэ хэлэжэ,
Һайхан шарайгаа харуулна.
Һанаандань һара нара гаргана,
Сээжэдэнь сэсэг набша ургуулана:
—Зай, иигээд унтагты,-гэжэ

Буха Хара хаанай

Буруу хойто үүдэнэйнь
Дүрбэн түмэр гарьхые
Дүлэ һүгнэ үдьхэлжэ,
Уран һайханаар уурлажа,
Улаа ягаан боложо,

Гашуун шэрүүн хоолойгоор

„Гара наашаа!“ гэхэдэнь

Буха Хара хаан
Бухашалжа зохоржо,
Буурашалжа хабиржа,

Гал дүлэ хаяһаар

Гаража ерэн гэхэдээ

Дээрэ байһан тэнгэриие дэбэлгэжэ,
Доро байһан дайдые доһолгожо.
Сагаадай Мэргэн хүбүүнтэй
Сабшалдажа эхилбэ.

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Сабша сабшаһаар сабшана,

Сагаан яһан болгоно,

Дара дараһаар дарана,

Далан хэһэг болгоно.

Буха Хара хаан

Буулга буулгаһаар буулгана,
Боро шорой болгоно,
Гэшхэ гэшхэһээр гэшхэнэ,
Гэдэһэ яһан болгоно.
Үбһэ дамжажа үлхэлдэнэд,
Үе дээрээ үндынэд.

Баһа дахин байлданад,
Бахим шангаар оролсонод.
Шуһаар үер мухарижа
Мяхаар уры тогтоно.

Хара хирээ хахаралдан,
Хаана яанаһаа суглажа,
Халуун баяр хүргэнэ,

Алаг шаазгай шаханалдан,
Ара үбэрһөө суглажа,
Амар мэндые хүргэнэ.
Гурбан һүни хадхалдана,
Гурбан үдэр сабшалдана.
Тэн тэрээн тэнсэжэ,
Тэнсүү мэнсүү алалдана.

Иижэ байхын дунда

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Эжэ эхигүй эдигдэхэ тээшээ боложо,

Apгa оногүй абтаха тээшээ боложо,
Яаха бэлэйб гэхэдээ

Ядаха сагта туһалха,

Яараха сагта шамдуулха гэһэн

Яһан сагаан ёрхоёо

Гэнтэ һанаандаа оруулжа,

Ара дундаа хадууһан

Алтан хэтэһэн гаргажа,

Буха Хара хаанай

Оногдошогүй улаан голойнь

Узуураар таһа харбажархихадань

Арбан хургаа арбайжа,

Алаг нюдөө бэлтыжэ,

Ара тээшээ алдалаад,

Ама хамар хоероороо

Шуһа бүлингөөр шуухиржа,

Үхэжэ талиижа хэбтэбэ ха.

Сагаадай Мэргэн хүбүүн

Ханхаал модон эмээлыень дэрлүүлжэ,

Хашхарга Хара һамган

Хашан хара морин хоёрыень

Хоёр хажуудань асаржа,

Хунхыса сохижо унагаагаад,

Бухайр шара номыень

Булга, хуха мушхажа,

Буумад гурбан годлииень

Хуха, биса бажуужа,

Хүүр дээрэнь хаяна.

 

Хабтагай хара шулууе
Хажуу таладань бодхожо,
Алдар нэрэ хоёрыень
Ара бэедэнь бэшэнэ,
Үнгэ шарай хоёрыень
Үбэр бэедэнь зурана.
Алта мүнгыень тооложо,
Адууһа малыень бүридхэжэ,
Албата зондонь хубаагаад,
Аба эжы хоёроо
Абажа гэртээ бусана ха.

Бусажа ябаха харгыдаа
Сарьдаг сагаан уулын
Саһата мүнгэн оройдо
Мүльһэгүй мүнхэ байдаг
Мүнхын хара булагһаа
Аба эжы хоёртоо
Аршаан угаал хэжэ,
Эсэгэеэ хүбэн сагаан һахалтай
Хүхюу сагаан үбгэн болгожо.
Эхэеэ дун сагаан шарайтай
Дуутай сагаан эмгэн болгожо,
Булган малгай, халюун гутал,
Хамба дэгэлээр хубсалуулжа,
Үүлэн дээгүүр дүүлижэ,
Үүдэн хоорондоо буушана ха.
Буушан гэхэдэнь
Абхай дангина бэринь:
-Ай, хөөрхэй! Ямар һайхан

Аба эжытэй гээшэбибди!-гэжэ

Мүргэн һүгэдэн золгоно.

Хабсаргалта Мэргэн хүрьгэнь:

—Ай, хөөрхэй! Ямар һайхан

Хадамуудтай хүн гээшэбиб!—гэжэ

Мүргэн һүгэдэн золгоно.

Ногоодой Сэсэн басаган

Эжы абаяа энхэрнэм гэжэ

Эрхэлэн тэбэрин таалуулжа,

Эльгэ зүрхөө хайлуулна.

Тиигэжэ

Дүрбэн халуун үринэрынь

Дүрбүүлээ дүрбэн талаһаань

Дүнгэн тэлэн хүндэлжэ,

Хоймор таладаа асаржа,

Хотойсо налайса һуулгана.

Айл зоноо урина,

Аймаг түрэлөө суглуулна.

Найман сагаан үдэр

Найр наадаар угтана,

Юһэн улаан үдэр

Юрын хүндөөр хүндэлжэ,

Эсэгэеэ эсэгэ тэнгэри гэжэ

Эхэеэ эхэ тэнгэри гэжэ

Аша гушадаа хүрэтэр

Амар жаргалаар жаргажа,

Үдэжэ бодожо, үнэржэжэ арбижажа.

Газар хотойлгожо,

Гал шатаажа һуугаа һэн ха.

***

Найруулан бэшэгшэ уран зохёолшон Хоца Намсараев

Уран хүн

 

 

Поделиться:

Автор:

comments powered by HyperComments

Помощь