Багшын буян

Зарим хэшээлдээ һэнгэргүй класс соогоо гүйлдэжэ ябадаг шалюун байрагүй хүүгэд багшаяа гэтэшэнхэй, шууяаха, шашалдахаа мартаад һуунад. Урдань  урагша хойшоо ябан, хоолойгоо аалихан, даруу, һүрөөтэй шангашье болгон байжа, ородой уран зохёол багша хөөрэнэ…

Надежда Доржиевна Цыденова дунда ангиин байхадамнай  манай класста ерэжэ, ород хэлэ, зохёол заадаг болоо бэлэй. Ехэ шанга, бэрхэ, талаан бэлигтэй багша байгаа.   Олон жэл соо бидэнэртэ гүрэнэй хэлэ заажа,  яһала бэрхэнүүд, гуримтайгаар, зүбөөр бэшэдэг, дуугардаг болгоо. Багшынгаа һайгаар зохёол шудалжа, ород арадай бэлиг соёлтой танилсаабди. Олон  жэл үнгэрһэн хойно энэ багшамнай  ехэл эрдэм маанарта  заагаа даа ойлгоо һэмди…

Эндэ һаяхан Зүдхэли һайхан нютаг ошожо, багшатаяа уулзажа хөөрэлдэбэб.

Багшамнай үнөөхил шанга бэрхэ, шуран шэгээрээ, наһанайнгаа амаралтада үнихэн гарабашье, һанаа амархан һуудаггүй, жэгтэй һонин ажал ябуулжа байдаг хүн байба.

Наһанайнь нүхэр – Агын тойрогой мэдээжэ уран зохёолшон, поэт, публицист, эрхим хүндэтэй багша Базарсада Цыденович Цыденов. Ута наһандаа элдэб тушаал эзэлээд ябаһаншье һаа, Базарсада Цыденович буряад уран зохёолтой  эльгэ зүрхөөрөө халуун холбоотой , үнэн сэхэ тэрээндээ  гэхэдэ болохо, ябаа юм.

Хүнэй байдал амтатай шэхэр бэшэ, торгон дэбисхэр бэшэ, наһанай харгыда эреэ маряанш саг ушардаг,  хүндэшье саг ерэдэг  юм даа. Теэд зохёолшоной талаанда һанаан сэдьхэлээрээ нэгэ долгиндо амидардаг, уран зохёол ойлгожо, уншажа, сэгнэжэ, дэмжэдэг Надежда Доржиевна нүхэрынь хажуудань ходо байгаа. Хоёр мянгаад оной эхеэр поэт “Морин Эрдэни” гэжэ өөрын шүлэгүүдэй согсолбори гаргаа һэн. Нёдондо жэл “Асуудал дүүрэн дэлхэй” гэжэ ном нара хараа. Шүлэгүүды суглуулха, заһаха, хэблүүлхэ ажалдань Надежда Доржиевна нүхэрынь тон ехээр туһалаа.

— Минии нүхэр айхабтар гүнзэгы асуудалнуудые зохёолдоо табидаг юм, — гэжэ, багша омогорхон хөөрэнэ — Энэ сагай байгаалиин уларил, уһан голнуудай шэргээн, гал түймэр, хүн зоной байдал, хулгай хуурмаг ябадал, гэхэ мэтэ олон шархатайшье, һониншье асуудалнууд Базарсадын зохёол соо бодхоогдон, харюу үгтэнэ…

Музейн ажал
2008 ондо Базарсада Цыденович Зүдхэли нютагайнгаа мүзей даагшаар хүдэлжэ байгаа һэн. Эгээл тиихэдэ Зүдхэлиин дунда һургуулиин директор Дарима Базаровна Халтанова наһанайнгаа амаралтада гараһан Надежда Доржиевнада нүхэрэйнгөө хажууда хүдэлыш гэжэ, хизаар ороноо шэнжэлэлгын хэшээл ябуулхыеь 0,4 ставка үгөө һэн. Ажалынь гэжэ дууһашагүй ехэ байха. Бүхы олон саарһан баримтанууд, түүхэтэ эд зүйлнүүдые байра байрадань , хана углуудань эмхидхэжэ, һуулгажа зохёохын хажуугаар, тайлбари, шэнжэ шанарынь элирүүлэн гаргажа, бэшэжэ, хадагалхань шухала байгаа. Музейн экспонат бүриие — юуншье байг, саарһан, эд — бултыень лэ шэгнээд, хэмжээд, ямар зүйлһөө бүридэһэн, яагаад, хэзээ хэгдэһэн бэ гэхэ мэтэ шэнжэлгын ехэ ажал  ябуулагдаа һэн. Энэ ажалда хүүгэд һайн туһалаа.

Нютагтай танилсуулалга.
Хизаар ороноо шэнжэлхэ хэшээл ябуулхадаа багша тон һонёор, ухаа һанаандань хадуугдахаар, сэдьхэл зүрхэндэнь орохоор үнгэргэхэ гэжэ шиидээ һэн.
— Яажа хүүгэды һонирхуулааб гэхэдэ, машинада һуугаад, бухы Зүдхэлеэ харахабди, бүхы нютагаа тойрожо ябажа үзэхэбди, бүхы гол горхонуудаа, үргэлтэй мүргэлтэй хадануудаа, уулануудаа мэдэдэг болохобди гэжэ хэлээ һэм, — гээд, багша хөөрэнэ.
Нэн түрүүн нютагайнгаа үндэр наһатай хүнүүдэй намтар сээжэлдэжэ мэдээд, үреэлнүүды, урданай дуунууды сээжэлдээд, гэр гэртэнь айлшалан, амаршалан ошодог болоо. Үбгэд хүгшэдһөө тиихэдэ тэндэ хүдэлөө һэнтэ, тиихэдэ тиимэ амжалта туйлаа һэнтэ гэжэ байжа һуража,  байдалаарнь һонирхоод, ехэ зохид хөөрэлдөө эмхидхээ. Урданай хүгшэд айхабтар гуримтай гээшэб даа. Урдаһаань үреэл хэлээд, дуунуудаа дуулалсаад, бага багахан бэлэгүүдые урмашуулжа гартань барюулхадань, хүүгэд ехэл урматай бусаа һэн.

Һүүлээрнь багша хүүгэдтөө таанадай эхэ эсэгэ хаанаһаа бэ, ямар хотогор, хүндыдэ байһан бэ гэжэ мэдэгты даа гэжэ даабари үгэбэ. Хэншье мэдэхэгүй байба. Тиимэ хадань өөһэдөө ябаад харая, мэдэе, гэжэ хэлсэбэд. Надежда Доржиевна колхозой түрүүлэгшэ Дарима Михайловна Дондоковада ороод, машина эрижэ, арбаад гаран хүүгэдээ дахуулан, газар уһантаяа танилсуухаа ябадаг болоо.

Урда Эреэбэг, Хойто Эреэбэг, алин бэ эндэ байһан булаг, эндэ Хара уһан гэжэ булаг байһан юм, мүнөө хайшаа үгы болшооб гэжэ байжа асуудал табижа,  булагтай холбоотой домог хөөрэжэ үгөө һэн. Хэдэн үеын саана Һоодог гэжэ хүнэй худаг малтаха гэхэдэнь, булаг дэлбэржэ, ехэ уһан гараа һэн ха. Тиихэдэнь тэрэ хүн мори тэргээрээ  дүтын хадаһаа  шулуунуудые зөөгөөд, булаг тойруулан дэбдижэ, уһа абахада һайн болгоһон юм. Харлаад харагдадаг булагаа Хара уһан гэжэ нэрлээ ха.

Шулуута гэжэ газар ошоо. Тэндэ анхан Чингисхан тогтоод, шархатаһан хүнүүдөө орхёо, зарим сэрэгшэдынь тэндэ хада гэрээ олоһон гэжэ домог бии.

Урагшаа ябаад, Хулһата нуур ороо. Тэндэ анхандаа айхабтар һайхан, хүнэй хараа үзэөөгүй шубууд ерэжэ буудаг һэн ха. Мүнөө нуурай мүрыньш үгы, хуу хаташоод байна. Досоогуурынь ябахада ганса тооһо шорой, халаг даа гэхээр, юундэ иигэжэ байха юм гэжэ асуудал табин, хэлсэн ябаа.

Зарим булагууд  ондоо нэрэтэй болоһон байгаа. Урдандаа лама хүн, ехэнхидээ булагуудай хажууда даяанда һуудаг һэм даа, Совет хуулиин үедэ тэрэнии хорижо, нэрэнүүдыень ондоо болгожорхиһэн байгаа ха юм. Жэшээнь, Нарин хүндын Багшын булаг анхандаа Шагдуунай гэжэ, тэндэ ажаһуудаг байһан гэлэн ламын  нэрэтэй байгаа.

Баян Сагаан хадын урда тунгалаг арюун уһатай булаг сорьёлжо байдаг һэн. Үниндөө тэрэ булаг оёоргүй гүнзэгы, доогуураа Онон голтой ниилэдэг гэжэ нютагай наһатай зон хэлсэдэг бэлэй. Булагһаа гараһан хажуудахи нуурта хоёр шүдэрлөөтэй  морид унажа шэнгээд, удаан болоод араг яһаниинь Онон голой уһанда гараа һэн ха.

Могойто хүндыдэ Баатар нуур гэжэ сэбэр уһатай нуур байгаа. Тэрэ хүндыдэ Гэдэп мантагар, Дээдэ, Доодо Нууртанууд, Арангата, Байса гэжэ байжа баһал өөрын түүхэтэй газарнууд бии. Гэдэп гэжэ хүн гурбан хүбүүдтэй байһан ха, нэгэниинь дайнда ошоод, үгы, нүгөөдэнь дайнһаа бусажа ябатараа гээгдэһэн, гурбадахи хүбүүнэйнь үри һадаһан Сэрэндашын хүбүүн Гарма мүнөө Арангатада  мал харууһална. Хэдэн жэлэй саада тээ чукапабра гэжэ жэрхэштэй амитанай бии болоод, һүниин харанхыгаар хони малда орожо, шуһыень һорон хюдажа эхилхэдэнь, Гарма тэрэниие хэдэн хоног соо харууһалжа, буудажа унагаагаа һэн. Тэрэ ушар тухай бүхы гүрэнэй сонингууд соносхоо бэлэй…

Иигээд лэ багшамнай гайхамшагтай ехэ ажал ябуулжа,  наһатайшуулһаа һуража, бэшэн абажа, Зүдхэли нютагта хамтадаа 26, нангин сахюусадтай, өөрын домогтой газарнууд бии гэжэ элирүүлээ.

— Ехэ юумэ мэдэдэг наһатайшуулнай бурхандаа ошоо, үшөөшье олон юумэ хөөрүүлжэ абахаар байгаа даа, – гээд, багша ехэ халаглана.

Сагай ошохо бүри олон юумэн мартагдана гээд, эндэ һая нютагай библиотекын ажалшан басагадтай хамта наһатай зон, хүүгэдые асараад, хада уулануудаа, ургэдэг мургэдэг нангин газарнуудаа хэлэжэ угөөд һэн. Тэндэ ямар шулуун бииб даа, тэндэ юундэ субарга баригдааб гэхэ мэтэ.

— Би наһан соогоо ород хэлэ зохёол заажа ябаһан, хүүгэдэй урда аймшагтай ехэ эрилтэ табидаг һэм. Һүүлэй һүүлдэ мэдэн гэһэймни ород хэлэ зохёол маанадшгүйгөөр өөрынгөө дабаха дабаа дабахал байна, тэрэниие зааха, үргэлжэлүүлхэ хүнүүд дороһоонь олоороо ургажал байна. Харин бидэ буряадуудай, алим бэ тэрэ өөрымнай үзэсхэлэн һайхан уран аман зохёол, урданай үльгэр түүхэ домог, алим бэ, тэрэ һайхан үгэнүүд, ойлгосонуудмнай? — гээд, багша халаглан хэлэнэ.

Теэд, Надежда Доржиевна багшаяа ехэл буянтай хүн байна гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. Олон үхибүүды гүрэнэй хэлэндэ һургажа, “далитай, зэбсэгтэй” болгоо, харин  мүнөө түрэл арадай уран зохёол дэмжэхын хажуугаар, нютагаа шэнжэлхэ, аршалха ажал ябуулһаниинь  юунһээшье сэнтэй.

Энэ буянтай, эбтэй эетэй бүлын гурбан хүбүүд, нэгэ басаганиинь бултадаа мүнөө бэеэ даанхай, өөрын гэр бүлэтэй, хүүгэдтэй. Надежда Доржиевна, Базарсада Цыденович хоёр ашанараа харалсан, ан бунхан, дэмбэрэлтэй ажалаа ябуулан ажаһуудаг юм.

— Айл, аха дуу, түрэл түтимөө мартангүй, түрэл хэлэ, зохёолнуудаа үргэжэ, нютагайнгаа нарин шүтөөнэй газарнуудые саашань дамжуулжа, мэдүүлжэ, үргэжэ мүргэжэ ябая! — гээд, багшамнай  үреэгээ һэн.

Үреэл тогтохонь болтогой!