ХХ зуун жэлэй буряад уран зохёол соохи монгол талын дүрэ

ХХ зуун жэлэй буряад уран зохёол соохи монгол талын дүрэ
Yндэhэтэнэй уран hайханай юртэмсын эгээл шухала зүйлнүүд «саг» ба хизаар, зай» болоно, эдэ зүйлнүүд үндэhэтэнэй ухаан бодолой онсо илгаа харуулна бшуу. Энэ талаар ХХ зунай жэлэй буряад литературын гол дүрэ хадаа талын дүрэ болоно, энэ дүрые олон янзаар тайлбарилхаар. Шэжээлбэл, «буряад тала» — «түрэhэн дайда», тоонто нютаг юм.
20 онуудта алдаршарhан бэлигтэй шүлэгшэ Солбоной Туяагай зохёолнууд соо талын дүрэ иимэ удхатайгаар харуулагдаhан байна. Талын дүрэ хото городой дүрэдэ харша удхатай: «Я пою о степи!.. Потому я пою, /что в ней нет бессердечья, обмана!» или же «Многовольна, вольнострунна степь моя! /Мягкотравна, пышноцветна грудь твоя!/ Без конца, начала, края / Растянулась степь родная!»
Энэ элидхэл соогоо бидэ монгол талын дүрэ буряад уран зохёолшодой уран бүтээлнүүд соо хаража үзэнэбди. Буряадууд Ород гүрэнэй мэдэлдэ ороhонhоо хойшо бүгэдэ монголшуудhаа хэдышье өөрын замаар хугжэжэ, Ород гүрэнэй харьяатан болоод байhаншье hаа, өөрынгөө жэнхэни Монгол туургата арад зонойнгоо ёhо заншал мартаагүй. Хоридохи зуун жэлэй эхин үеын агууехэ буряад олониитын политическа ажал ябуулагшад буряад арад зоной хуби заяан тухай бодоходоо, нэн түрүүн түүхын үндэhэн асуудалнуудые табиhан байна. Буряад уран зохёол соо Монгол ороной дүрэ хадаа тала хизаар гэжэ харуулагдана.
Жэшээлхэдэ Даширабдан Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ роман соо бүхы Евраазин үргэн хизаар харуулагдана: Түбэд, Хитад, Япон, Монгол, Маньчжур, Орос, Англи гэхэ мэтэ. Уран зохёолшо эдэ гүрэнүүдэй дүрэ харуулхаhаа гадна үндэhэтэнэй юртэмсэ шэнжэлнэ.
Тус романай нэгэ хэhэг «Монголой тала hайхан гү?» гэжэ нэрэтэй. Энэ хэhэг соо гол геройн монгол талаар ябаhан аяншалга харагдана. Заха хизаар зураглахадаа өөрын нютаг ба хариин газар, байгаали ба иргэншил, тала ба хото город гэhэн эсэргүү удхатай үгэнүүдые хэрэглэнэ. Тала хадаа монгол сэдьхэлтэй хүндэ өөрын юртэмсэ — идиллия (Бахтинай хэлэhээр). Жэшээлхэдэ, автор иигэжэ бэшэнэ: «Эгээл энэ үүдээр гаран сасуу, монголой газар аглаг агаар тэдэниие ундалуулан, үргэн талынгаа шэгшэг дээрэ татан абаа бэлэй». [2, с.200] Энэ хадаа өөртөө бусаhан, өөрын жэнхэни эхиндээ бусаhанда адли ха юм: «…садатараа hүмбэй угаад унтаhан үхибүүн шэнги, hанаа амархан шарайтай энэ нарата юртэмсэ дээрэ, үшөө нэгэшье муухай хара гэм хэжэ үзөөгүй хонгор сэлмэг шарайгаа огторгой өөдэ харуулан, барьягар томо хүн баруун гараа үргэн, тала дээгүүр алдалан: «Энэ hайхан талаяа хэндэшье үгэхэгүйб!» гэhэндэл, гүнзэгы гэгшээр амилан хэбтээ бэлэй». [2, с.201] Уянгата аялгатайгаар Батожабай монгол талын үзэсхэлэнтэ hайханиие зураглана: «Монголой тала үнэхөөрөөшье үльгэр түүхын үлгы, талын зоной hүлдэ ха юм даа. Хойто талада Саяан уулые дэрлэжэ, зүүн гараараа Ехэ Хангайгаа тэбэрижэ, баруун гараараа Алтайн адагые, Хэнтэй уулатайнь хүзүүдээд, Иньшэнь уулын хаяагай хамха буутар урагшань үдьхэлжэ hажаhан захагүй үргэн талада баатаршье хүбүүд түрэдэгшье байгаа, адуун һүрэгтэнь хүлэгшье морин инсагаалдаг байгаа. Хүхэ сэнхир Хэрлэн алтан Онон хоёр мүрэнөөр жолоо хэжэ татаад, ута һайхан Сэлэнгээрээ гэзэгэ гүрэжэ, хойшонь хиисхүүлhэн монголой талын баялиг уудалха дуратай этэгэдүүд энэ дайдын эзэн — монгол арадые шара самсанаар мунхаруулаад байhан үень ха юм». [3, с. 436]
Шүлэглэмэл зураглал соо далда удхатайгаар хоер дайлалдажа байhан арадуудые баатарнууд шэнгеэр харуулна. Монголой тала агууехэ томо баатар шэнгеэр харуулагдаhан байна, энэ баhаал далда удхатай. Добтоложо байhан дайсад моритондо адли үзэгдэнэ. Талын дүрэ харуулхада үндэhэтэнэй үзэл элирүүлэгдэнэ. ХХ зуун жэлэй хоёрдохи хахадай буряад уран зохёолнууд соо харуулагдаhан байна. Мүнөө үеын мэдээжэ шүлэгэшэн Баир Дугаровай шүлэгүүд соо Солбоной Туяагай эхилhэн сэдэб үргэжэлүүлэгдэнэ: талын ба хото городой эсэргүү удхатай сэдэб. Жэшээлбэл, «На окраине Улаан-Батора» шүлэг соогоо поэт хотые зураглахадаа, «заводы, электроопоры» гэhэн үгэнүүдые хэрэглүүлнэ. «Степь привыкла к городскому гулу, / и дым несет к вершинам Богдо-улы» [с. 174] Тус поэт Монгол нютагые өөрын түрэл заха хизаар шэнгеэр ойлгоно. Тиимэhээ «Бабушка моя, Монголия» гэжэ хандана: «В возрасте зрелом и строгом / я поклонился тебе, / древним твоим истокам, / новой твоей судьбе». [4, с.173] «Монгол космонавтын эжыдэ» гэhэн шүлэг соо талын дүрэ замбуулинай хизаар хүрэтэр гүнзэгүйрүлэгдэнэ: «Степью коснулась созвездий Земля. / В Млечном Пути есть дымок ковыля». [4, с.176]
Энэ сэдэб хадаа олон буряад поэдуудай зрхёолнууд соо тушаалдана. Лопсон Тапхаевай «Губида» гэhэн шүлэг соо элhэн губи талын дүрэ ба тэмээн хамбын, тэргын дүрэнүүд шэнжэлэгдэнэ. Тиимэhээ тала эхи захагүй саг руу хэтын хэтэдэ ороно. «Тэмээн хамбын тээбэреэ даажа ядаhаар / Тээхэр-тээхэр элhэн жэмээр гуйбахада, / Мянгаад жэлнүүд гэдэргээ тэхэрижэ удааанаар / Миралзаhан зэрэлгээн болоод, далда орошоно». [5, c.15]Заха хизааргүй тала символическэ удхатай болоно: «Альган мэтэ тэгшэхэн хизааргүй сээжэ дээрэ / Амидаралай үлгы болоод, түмэн амитании тэжээжэ, / Азиин тэгэндэ сэсэг ногоогоор бушхажа байһан /Атар газар бэлэй лэ агуу Монголой бэлшээри» (На груди степи, ровной, как ладонь, /Стала колыбелью жизни, вскормив тысячи живых существ, / Посредине Азии раскинувшись цветами и травами / расположилась великая монгольская степь». [5, c.15] Агууехэ тала гүрэн түрын ба үндэhэтэ арадуудай хилэ гээшые мэдэдэггүй. Борис Сыреновай Монго орон гэhэн шүлэглэмэл цикл соо баhал талын уран зэргэсүүлнүүд бии. «Хүн түрэлтэнэй /Уг гарбал мэтэ, / Уйдхар зоболон мэтэ, / Yлгын дуун мэтэ,/ Yргэн сээжэ мэтэ, / Унтараагүй / Урдын дуун мэтэ, /Уршалаагүй / Хухэ далай мэтэ, /Тала бэ даа, / Тала бэ!» / Ардан Ангархаевай «Агууехэ шэди» гэhэн ном соо Монгол орондо зорюулhан шүлэгүүд соо иигэжэ бэшэгдэнэ: «Yнэтэй үгөөр дурдагдаhан / Yргэн ехэ Монгол нютаг». Тала хадаа ном hудар шэнгеэр харуулагдана. «Элдин hайхан үргэн тала /Эхилэгдээгүй ном мэтэ..»
Буряад уран зохеолшод монгол талын дүрэ гүн ухаанай удхатайгаар, арад зоной ба юрын хүнэй ойлгосолдо, холбоо харилсаатайн хабаатайгаар тайлбарилагдана. Тобшолбол, бүгэдэ буряад зохёол соо талын дүрэ хадаа үндэhэтэнэй женхэни локус болоно. Тиимэhээ монгол талын дүрэ нүүдэлшэ арадуудай өөрын юртэмсэ боложо гарана. Тус юртэмсэ хадаа нүүдэлшэ иргэнштлэй ухаан бодолой онсо шэнжэ элирүүлнэ: тала замбуулин хүрэтэр заха хизааргүй өөрын түрэл гэр дайда болоно.

1. Ангархаев А. Агууехэ шэди. Улаан-Yдэ, 2001.
2. Батожабай Д. Хуби заяяан бии юм гү? — Улаан-Yдэ, 1962.
3. Батожабай Д. Төөригдэhэн хуби заяан. — Улаан-Yдэ, 1985.
4. Дугаров Б. Звезда кочевника. — Иркутск, 1994.
5. Тапхаев Л. Шэб шэнэ дэбтэр нээбэб. -Улаан-Yдэ, 2007.
6. Тюпа В.И. Аналитика художественного (введение в литературоведческий анализ). — М., 2001.

И.В. Булгутова доц БГУ д.ф.н.