Экологиин жэлдэ

Угаймнай эльгэлһэн Эхэ байгаали

Аннотаци: Манай түсэл  Байгаали хамгаалгын жэлдэ зорюулагдана.

Буряад зоной эртэ урда сагһаа байгаалидаа аргагүй гамтайгаар хандажа, арадайнгаа сахижа ябаһан нангин һургаал заабаринуудые һэргээжэ, һуралсалай оршон байдал байгуулжа, саашанхи үедѳѳ дамжуулха гэһэн түсэбтэй.

Түсэл  практико-ориентированнэ, эрдэм шэнжэлэлгын, ниитэдэ хэрэглэлгын  удхатай.

Энэ түсэл ургажа ябаа үетэндэ һургаал, заабари боложо, дамжуулжа, хурса һүбэлгэн хүнүүд боложо тодорхо хэрэгтэнь аргагүй ехэ нүлѳѳ үзүүлнэ.

Зорилго: Тоонто нютагайн гоё һайхан байгаали тухай шэнжэлэлгын, мэдээсэлэй түсэл бэелүүлхэ.

Түсэб:

• Буряад аман хэлэлгэ хүгжөөхын арга шэнжэлэлхэ;

• Эдиршүүлэй буряад хэлэ хүгжөөхын ажалда телевидениин туһа харуулха;

• «Угаймнай эльгэлһэн Эхэ байгаали» гэһэн познавательна проект зохёохо;

Асуудал: Һүүлшын жэлнүүдтэ манай үхибүүдэй, залуушуулай түрэл хэлэеэ мэдэхэгүйн хажуугаар, ерээдүй ойртоҺон сагта элинсэгүүдэймнай хэлэн, тэрээнтэй хамта түүхэ домогууд, соёл, угсаата зоноймнай һургаал огтолон үгы болохоёо байна. Ямар аргаар үндэһэн хэлэеэ хүгжөөхэ, саашань дамжуулха гээшэб?

Гипотезо: Буряад хэлэн дээрэ саг сагтань тааруулан, һургаалтай һонин дамжуулга үхибүүдтэй зохёожо мүнөө сагта дэлгэрһэн Интернеттэ гү, алиба телевиденидэ харуулбал, буряад хэлэнэй хүгжөөлтэдэ ехэ туһа оруулха.

Тулгалха үгэнүүд: экологи, эхэ байгаали, телевизионно дамжуулга, буряад хэлэнэй хүгжөөлтын арга

Оролто үгэ

Энэ үеын  сагай байдалда буряад хэлэ үзэжэ байгаа хүн, илангаяа залуу хүн, буряад хэлэ дүүрэн хэрэглэхэ, уһан буряад хэлэтэй оршон байдалда орохо арга боломжогүй байна гэжэ хаа хаанагүй хэлэдэгынь мэдээжэ.

Буряад хэлэнэй хүгжэлтын талаар үхибүүдые хүмүүжүүлхын арга боломжонууд олон гэжэ һанахаар.

Мунөө сагта Интернет, элдэб янзын шэнэ зэмсэг, (компьютер, видеокамера, телефон г.м.) дэлгэрэнхэй, залуушуул бүхы сагаа телефон, планшет хараад лэ, Интернет гээшын ашаар һониноо хөөрэлдөөд ябадаг хадань, тэрэл харгыгаарнь бидэ түрэл хэлэеэ нэбтэрүүлэн хүгжөөхэ аргатайбди.

I. Буряад аман хэлэлгэ хүгжөөхын арга шэнжэлэлгэ

1. Буряад хэлэнэй хүгжөөлгэ тухай авторнуудай ажалтай танилсалга. Ямар аргаар һурагшадай анхарал татажа, түрэл буряад хэлэеэ хүгжөөхэ гээшэб гэhэн асуудал багшанарай сэдьхэлдэ ородог.

Таараха аргануудые хаража, шэнжэлэлгын үедэ олон авторнуудай ажалтай танилсаабди.

Хүн гээшэ хэлэнэй баялигуудые шудалжа, бүхы наһан соогоо хэлэлгэеэ нарижуулдаг юм. Тиигэжэ хэлэлгэеэ хүгжөөлгэдэ хүнэй наһанайнь шата бүхэн шэнэ юумэ оруулдаг [Содномов, 2000].

Анханһаа аман хэлэлгэ хадаа ниитын үзэгдэл, хүнүүдэй хоорондоо харилсаанай арга гэжэ тодороно.

Тэрэ мүн оршон тойрог байдалые мэдэжэ абалгын, хэрэг ябуулгануудые түсэблэхэ арга болоһон гээшэ.

Аман хэлэлгые хүгжөөлгын асуудалнуудта зорюулагдаһан шэнжэлэлгэнүүд соо һонир- холтой бодомжонууд бии. Тиин Эрхито Раднаевич Раднаев удхыень элирүүлжэ, үгын холбоо баримталжа, хэлэлгэдэ, хэлэнэй найруулгада, хэлэлгын дүршэл дадалтай бололгодо һургаха асуудалнуудые шэнжэлээ [Раднаев, 1976, С.5].

С. Ц. Содномов һурагшадай аман хэлэлгые хүгжөөлгэдэ өөһэдынь мэдэсэ дээшэлүүлхэ эдэбхиие хангаха гэжэ тодорхойлно [Содномов, 2000], Д. Д. Ошоров аман хэлэлгые хүгжөөлгэдэ, мүн монолог нарижуулгада аман зохёолой түхэлнүүдэй үүргэ тухай [Ошоров,1978, С. 7], Сономбал Цыденович Содномов үгэ бүхэндэ анхаралтайгаар, наринаар хандалгые хүмүүжүүлхэ, үгэеэ баяжуулха, үгэнүүдтээ шүүмжэлхы ёһоор хандаха тухай бэшэнэ [Содномов, 2000].

Язык мощнейшее общественное орудие, формирующее людской поток в этнос, образующее нацию через хранение и передачу культуры, традиции общественного самосознания данного речевого коллектива. [Тер-Минасова, 2000, С.38]

Дүгнэлтэ: Буряад аман хэлэ хүгжөөхэ аргануудые шэнжэлэлгын үедэ олон авторнуудай ажалнуудые харахада, үхибүүдэй өөһэдынь мэдэсэ (субъектный опыт) дээшэлүүлхэ эдэбхиие хангаха ехэ шухала. Иимэ һанамжа хараадаа абан саашанхи ажалаа ябуулаабди.

2. «Yхибүүдэй юртэмсэ» гэһэн телестуди тухай

Бидэ 2015 ондо Зүдхэли нютагай  һургуули соо телестуди бии болгообди.

Үхибүүд һүүлшын һонинтой, һуралсалай асуудалнуудтай танилсана, эгээн шухалань – үхибүүн бүхэн өөрынгөө шадабари, бэлиг харуулха арга олоно.

Энэ телестудида буряадаар табигдаһан дамжуулга харуулаха гээшэ үндэһэн соёл культураяа, түрэл хэлэеэ гамнан хүгжөөхэ арга боломжонуудай нэгэн болоно.

Энэ хэрэг тухаймнай Агын тойрогой«Толон» сониндо  бэшэгдэһэн, зон танилсаһан байха.

Шэнэ ФГОСой эрилтэ хараадаа абан, предмет бүхэнэй содержани сооһоо внеаудиторно хэшээлнүүдые үнгэргэхэ аргануудай үргэн харгы болоно гэжэ һанахаар.

Түрэл хэлэн дээрээ буряад арадайнгаа үльгэр түүхэ, ёһо заншал, гоё һайхан байгаали, дуу, хатар тухай программа зохёожо, ИКТ хэрэглэн телевизионно дамжуулга һургуули дотороо ябуулажа байбал, буряад хэлэнэй зүйлнүүдые үнэн бодото ажабайдалдаа зүбөөр хэрэглэхэ шадабари бии болгохо гэжэ һанахаар. Дамжуулганууд нэгэ янза бэшэ элдэб ондоо зүйлнүүдые харуулха аргатай.

Агын округой 80 жэлые угтуулан, үхибүүд хүгшэн аба эжынэр тухайгаа шэнжэлэлгын ажал ябуулна, «Зохёохы замаар» гэжэ рубрикада өөрөө зохёоһон шүлэгөө уншана.

Дүгнэлтэ: Жаахан үхибүүд өөһэдөө сэнхир экран дээрэ гараха, илангаяа тэрэ программаяа хамта зохёолсохо гээшые ехэл һайшааха байна. Үхибүүдэй һургуули дотороо абаһан эрдэмынь һаруул, үнгэтэ виртуальна продукт боложо, бүхы зоной анхарал татаха, гэртэхинииень урмашуулха гэжэ һананабди.

II Муноо сагай хии холбооной туһаар түрэл хэлэнэй дэлгэрхэ арга боломжонууд.

1. Байгаали хамгаалхын ажалда зорюулһан телевизионно дамжуулга.

Түрэл буряад хэлэмнай оршон тойрог байгаалиин шэнжэнүүдые ойлгуулһан, буряад арадайнгаа байдал харуулһан, түрэл гаралайнгаа нэрэ мэдүүлһэн байдаг.

Буряад зон байгаалидаа ехэ гамтайгаар хандадаг, байдалаа зохёоходоо, хубсаһа оёходоо, хүрьһэтэ газарта, ой модондо, хада уулада, уһа мүрэндэ хориггүйгөөр тааруулһан байдаг.

России дотор 2017 ондо «Год Экологии» үнгэржэ байһыень бидэ һайн ойлгожо, ехэ анхарал табинабди

Энэ жэлэймнай Түхэл зураг (эмблемэ) ямар удха шанартай гээшэб, тэрэниие хараад юун гэжэ эхин шатын үхибүүдтэ ойлгуулхаб гэжэ бодол түрөөд, һургуули дотороо «Угаймнай эльгэлһэн Эхэ байгаали» гэһэн социальна түсэл үнгэргэжэ, нютагаархинай, ургажа ябаа эдиршүүлэй анхарал татаабди.

По словам главы Минприроды Сергея Донского, эмблема представляет одновременно богатство, уникальность объектов природы и усилия по охране окружающей среды на территории России. В знаке виды природоохранной деятельности кодируются линейными собирательными растительными природными паттернами.
Па́ттерн (англ. pattern — образец, шаблон; форма, модель; схема, диаграмма) — схема-образ, действующая как посредствующее представление, или чувственное понятие, благодаря которому в режиме одновременности восприятия и мышления выявляются закономерности, как они существуют в природе и обществе
Каждый из органов восприятия (чувств) воспринимает паттерны в соответствии со своими особенностями.

Энэ жэлэй эмблемэ сагаан монсогор бумбэрсэг дэлхэйн дурсэтэй, дээрэнь хухэ, ногоон долгитоһон гээшэ гу, годигор зурлаануудһаа «паттерны»-һаа бүридэнэ.

Эдэ зүйлнүүдые хүн бүхэн өөрынгөө бодолой хүрэхысэ ойлгохын тулөөдэ юмгүү, али бүхы хүн өөрын һанаха түрэһэн газарайнгаа гое һайхан тоонто нютагаа тааруулан харахын тулада гу баталагдаһан тэмдэг гэжэ ойлгонобди.

Тиимэһээ эдир жаахан үхибүүдтэ турэл дайдаяа, түүхэ домогто ороһон байгаалияа видео камераар буулгажа, буряад хэлэн дээрэ шүлэг зохёожо компьютерай аргаар дамжуулга болгожо бэелүүлээбди.

Дүгнэлтэ: «Угаймнай эльгэлһэн Эхэ байгаали» гэжэ телевизионно дамжуулга ябуулхадаа, (шэнэ аргаар һурган хүмүүжүүлхэ талмай) информационно-образовательна среда зохёогообди. Багшанарай ажалда шэнэ онол аргануудые нэбтэрүүлэн хүдэлхэ зорилготойбди.

2. Тоонто нютагайнгаа гоё һайхан байгаали тухай шэнжэлэлгын  дамжуулга

Дүгнэлтэ: Энэ дамжуулгада үхибүүд өөһэдөө хабаадажа, түрэл нютагайнгаа һайхан байгаали хаража, шүлэглэн энхэржэ, олон зондо Интернедэй туһаар харуулха аргатай байхадаа, харагшадай мэдэсэ (субъектный опыт) дээшэлүүлхэ эдэбхиие хангана гэжэ этигэнэбди.

Түгэсхэл
Телевидени гээшэмнэй алишье сагта, үргэн ехэ дэлхэйн олон арадуудай хэлэн дээрэ, хүнэй сэдьхэл, бодол соохи шэнжэнүүдые бэелүүлхэ гэһэн зорилготой.

Буряад хэлэн дээрэ зохёогдоһон дамжуулга мүнөө сагта тон ехэ хэрэгтэй байна.

Дамжуулга зохёоходоо ямаршье асуудалда зорюулха аргатай байнабди.

Мунөө сагайнгаа байдал тухай түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэдэ ехэ шухала.

Интернедэй ашаар эдир залуушуулай һонирхохоор зүйлнүүдые бутөөжэ, «блог» юумэ би болгожо, түрэл хэлэеэ нэбтэрүүлэн хүгжөөхэ аргатайбди.

Зохёол
1. Верстаков А. П., Смирнов С. С., Шувалов С. А. Медиаобразование в школе: школьная телестудия. – М.: Факультет журналистики МГУ имени М. В. Ломоносова, 2009. – 64 с.
2. Ошоров Д. Д. Хэлэлгэ хүгжөөлгын методико. Улан-Удэ, 1988. 112 с.
3. Раднаев Э. Р. Бурятское литературное произношение. Иркутск, 1987. 95 с.
4. Содномов С. Ц. Бага наһанай һурагшадай аман хэлэлгэ хүгжөөлгэ: һургалгын теори болон практика (Развитие устной речи младших школьников: теория и практика обучения): моногр. Улан-Удэ: Изд-во Бурят. госуниверситета, 2005. 160 с.
5. Тер-Минасова. С. Г. «Язык и межкультурная коммуникация» 2000. Слово/Slovo, 38 с.

УРАН ХҮН Баира Дугаржапова, Зүдхэли  нютагай һургуулиин багша.