Нютагай бухэнууд. Тооhог Дугар

Тооһог Дугар

Зүдхэлиин адагай Аршаанта гэжэ нютагта һуури бодонгууд омогой Тооһог Дугартан гэжэ айлайхи ажаһуудаг байһан ха. Энэ айлайхи 1920 ондо Монгол орон нүүхэ баатай боложо, зөөдэлөөрөө хари гүрэн нютагжахаяа гараһан юм гэлсэдэг байна. Эгээл тэрэ үеэр гэхэ гү, али хубисхалай  һүүлэй жэлнүүдтэ Ага нютагай буряадууд Монгол орон олоор зөөһэн юм. Октябриин хубисхал боложо, орон дотор засаг түрэ һэлгэгдээ, эндэхи байдал ехэ хүлгүү, хүлхеэтэй болоһон байха юм.

Тооһог Дугар гэгшэ хасаг тэргэдээ унаагайнгаа мори хщллэжэ оруулаад, зүүжэ ябахадаа, замдаа дайралдаһан лэ хүнүүдэй «мал зөөритнай алин бэ?» гэжэ һурахадань, бэри хүбүүн хоёроо заагаад, «минии баялигни эдэл ябанал даа» гээд хүгшөөниинь хэлэһэн юм ха. Монгол ерээд байхадаа, ошоһон зоноороо хамтаржа, зургаан жэл соо байгаад, 1926 ондо эндэхи байдалай намдуу болоходонь, түрэһэн нютагаа һөөргөө бусажа ерэһэн.

Монгол ошоод, суглуулһан табан хушуун малынь яһала түргэнөөр үдөө, һүүлдэнь иишээ нютагаа бусахадань, үхэр малынь улам олошоржо, олон һүрэгүүд болоһон байна.

Мүн өөһэдөүшье үдэжэ, арбаад үхибүүдтэй болоо. Хүгшөөгэй һайн аманай алтан дуһалаар иигэжэ  үдэһэн түүхэтэй юм. Монголдо байрлаһан буусыень хадын нэрэ «Тооһог үндэр» гээд энэ хүнэй нэрээр нэрлэгдэһэн юм гээд хэлсэдэг. Үнэхөөрөөшье, иимэ нэрэтэй хада мүнөөшье болотор бии юм.

1914 – 1917 онуудта ара талын хүдэлмэридэ татагдаха сагай ерэхэдэ, баянай хүбүүнэй орондо байтаһан адуугаар хэлсэжэ, Дугар хүбүүн энэ татабарида татагдажа ошоһон байна. Тэрэ үеын түмэр харгын вагонууд муу һайтай (задагай зайдан, орон хушалтагүй) байһан юм һааб даа. Дугар гээшэмнай ехэл шуран хүбүүн ябаа. Тэрэ суг ябаһан зоноо һайн вагондо һуулгаха бэлэй гү, али олоной дундуур харгы гаргажа, уладаа ундалуулха, хооллуулха болоод ажал хүдэлмэридэ түрүүлэн ударидажа, харгалзажа ябаүһан юм гэлсэхэ байна.

Суг ябалсаһан нүхэдынь Дугартай ябахада зохид, һайн, бэрхэ, хүнэй хойноһоо һанаагаа зободог, һайхан сэдьхэлтэй, ехэл шуран, бэрхэ һэн гэжэ дулааханаар һанан дурсахал даа. Тэрэнэй аша туһаар амиды мэндэ нютаг ороноо бусажа ерэһэмди гэлсэгшэ бэлэй гээд, абынгаа хөөрэһыень одоо мартагшагүйб.

Тооһог Дугар 1940 ондо хадхаляа үбшэндэ нэрбэгдэжэ, табин найман наһан дээрээ тагаалал боложо, хүхэ мүнхэ тэнгэридэ, диваажанай орондо дахинаа түрэһэн байха гэжэ һанагшаб.

Минии эсэгэ Шүхэр гээшэ гушаад наһатай шамбай залуу ябахадаа, Зүдхэлиин Тооһог Дугар болобол хүндэ диилдэхэхэгүй хүсэ шадалтай, дэгээ дүрэтэй, барас мэтэ шуран хүн юм һэн гээд дуулаһан байгаа.

Гэнтэ эдэ хоёрнай Тутхалтын Сагаан Дабаанда хоёр тээһээ уулзашабад ха. Зунай дулаахан намжаа гоё саг байгаа. Моридоо модондо уяжархёод, шадалаа мэдэлсэхын түлөө хоюулаа барилдажа мэдэбэд. Барилдабад, носолдобод. Тооһог Дугар гарта орожо үгэнэгөй, шуран хүн байшаба. Эсэһэн хоёр харанхы болоходонь, хоёр тээшээ хараад унташабад. Үглөөгүүр һэрижэ, дүтын нүхэд боложо тараһан байгаа юм хаш. Дугар болобол шуран шулдааг, мориной гүйдэл дунда газарһаа шулуу шүүрэхэһээ эхилээд, газар дээрэ тобшо табихадань алдангүй шүүрэн абажа, зониие гайхуулдаг, арга шадабаритай хүбүүн ябаал даа.

Тооһог Дугарай Монгол орон зөөжэ ошоод ябахадань, тэндэхи залуушуул манай нютагай хүбүүе хамһажа сохихо һанаатай моридоор гүйлгэлдэжэ ерэхэдэнь, мүһөөгөө үгэхэг=йл даа. Хоёр хүнэй хоёр тээһээнь ута модоор сохиходонь, Дугар морин дороо орошонхой, харин мододынь миил эмээл дээгүүрынь буудаг лэ байха.

Монголой дасанда угтамай (цамай) нааданда ошоод, таралганай болохо үедэнь Дугарые хамһажа сохихо гэжэ эндэхи монгол хүбүүдэй һанаашалхадань, Дугар гээшэ мориндоо мордоод лэ гүйлгэжэрхихэл даа.

Дугар гээшэ һөөм тухай ута һураар холбоод, бэедээ абаад ябадаг байһан. Хһүсэһэн хүниие тэрэ модоороо, бүдүүн гуяһаань ургадан абаад, моринһоонь унагаажархидаг шадалтай һэн.

Намнаһан зоной утаар һунан гүйлгэхэдэ, дүтэлһыень унагаажархиха, тиихэдэнь «энэ нүхэрнай гайтайхан лэ хүн» гэлдээд, һөөргө тэхэридэг   байһан юм.

Монголой талада түймэр гарахадаа түргэншье тарадаг, хур хагданда аһаһан галл гээшэ одоо ехэл аймшагтай, замдаа юунэйшье дайралдабал, үрэбхин абадаг байгаа бшуу.

Нэгэтэ хухи хабар байгаа. Гэнтэ хойноһоо ехэ гал түймэр гаража, Дугарай эжынь энэ үедэ гансаараа гэртээ байгаа. Буусадань дүтэлжэ ябаһан галые хараад, яахашье аргагүй тулгардаад байхадаа, «зай даа шатабал зон гээшэбди» гэжэ байтарынь Дугар хүбүүниинь морёор гэртээ гүйлгэжэ ерэмсээрээ, гэрэйнгээ туурга түргэн хуулажа абаад, мориндоо мордожо, уһан соогуур тэрэнээ шэрэжэ, хорёо хотоёо хоёр — гурба дахин тойроод гүйлгэһэнэйнь ашаар түймэр гэр барааень тойрожо гараһан байнад. Нэгэтэ энэ үедэ Шүхэрэй монголнуудта баригдаад, үэегүй сохюулхаа байтарынь, Дугар бии боложо, эдэ олонһоо Шүхэрые абарһан гэжэ баһал дуулаһамби.

Тооһог Дугарай хии мориниинь орой дээрэнь үргэгдэн хиидэжэ ябаа ёһотой. Одон саган һүлдэ тэмдэгынь, абарха сахюусадынь үргэлжэ үбэр сэдьхэлыень жэгнэн, туяатуулан гэрэлтүүлжэ, холын одо мүшэндэл орой дээрэнь носожо ябаа хадань, үлзы хотог оршожо, олоной түлөө бэеэ үгэжэ, оршолонто юртэмсэһөө ходорон ошохо шадалтай ябаа бэзэ. Нариихан хулаяа унажархинхай, хатар жороо һайбарлуулжа ябахадаа:

һамбайтайханиие сохилуулжа,

һалхин яашоо гоё гээшэб!

һанаан зүрхым хүлгүүлжэ,

Амарагни яашоо гоё гээшэб.

Дэлһэтэйень сохилуулжа,

Дэлхэй яашоо гоё гээшэб! –

гэжэ ханхинаса дуулажа ябаһан байха.

Тооһог Дугар дунда зэргын бэетэй, саб гэмэ сахилгаан түргэн хүдэлсэтэй, тэрэ үеын сагта гайхамшагта «джигит» хүн ябаһан гээд, олоной сууда гаранхай юм.

Будажаб Шүхэрэй

Урда-Ага

«Толон» №37 2004 оной сентябриин 11

Из краеведческих материалов Бальжимы Бортоевой

Уран хүн