Уран шулэгшэн Цырендоржо Цыденов тухай

МБОУ «Зуткулейская средняя общеобразовательная школа»

Научно-практическая конференция,

посвященная 80-летию Агинского Бурятского округа

«Цырендоржо Цыденовэй шүлэгүүд

сооһоо ажабайдалай эрьесэ харуулалга»

(эрдэм шэнжэлэлгын ажал)

 Дүүргэгшэ: Анчикдоржиева Номин

6 — хи ангиин һурагша

Багша: Бортоева Б.Д.,

педагог-библиотекарь

2017г.

Оролто хуби

Зүдхэли  нютагай  уран үгэ, зохёолгодо дуратайшуулай  нэгэн болохо Цырендоржо Цыденов болоно. Тэрэ  ерүүл бодонгууд омогой Дамбын Сэдэнэй үргэмэл хүбүүн боложо үндыһэн.

«Газар дээрэ түрэһэн ганса эхэтэйшье һаа,

Үргэжэ намайе абаад, хүн болгоһон эжытэйб.

Гуламта байгуулаад, угыем  саашань  дамжуулха

Үргэмэл баһа, басагадайм  ахай – хүбүүтэйб…»

         Гурбан эгэшэнэрэй удаа, эрхэ тангил ганса хүбүүниинь боложо үндыһэн тухайгаа  иигэжэ ш=лэглэнэ:

«Зуд мэдээгүй, ядажа  ябаагүй

Зугаа  ехэтэй, һанаа  амархан  наһан,

Зоболон үзөөгүй, нюдэндөөшье  хараагүй

Зоргоороо үндыһэн минии бага наһан…»

Бага балшар наһандаа Зугаалайн дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Цырегма Намдаковна Намдаковагай ударидадаг «Эдир гуурһан» гэжэ литературна б=лгэмдэ ябадаг байгаа.

«Абын гэрһээ эхилһэн

Ажабайдалайм  харгы  лэ.

Алхалан, алхалан  ябахадам,

Арадам  үлэһэн  жэлнүүд лэ…»

 Шэнжэлэлгын зорилго: Цырендоржо Цыденовэй шүлэгүүд

сооһоо ажабайдалай эрьесэ  харуулалга.

Объект: Ажабайдал тухай лирикэ.

Предмет: Шүлэгүүд.

Шэнжэлэлгын гол методүүд: мэдээнүүдые суглуулга, анализ.

Цырендоржо Цыденовэй шүлэгүүдые (5 хэһэг болгожо удхаарынь) илгажа, шэнжэлгэдээ хэрэглээбди.

Шухала хуби

         Цырендоржо Цыденовэй багахан намтар дээрэ тогтоходо иимэ байна. Эхин түрүүшынгөө шүлэгүүдые Зугаалайн дунда һургуулида һуража ябахадаа бэшэжэ эхилһэн юм. Тэрэ үедэ буряад хэлэ, литературын багшаар Цырегма Намдаковна Намдакова заажа байһан. Энэ багшамнай үндэһэн буряад литературын эгээл бэлигтэй поэдүүд, уран зохёолшодые танижа, үргэн харгыда гараха хэрэгтэнь ехэ түлхисэ үгэһэн хүн юм. Тэдэниие тоолобол, Дондок Улзытуев, Цырендондок Хамаев, Владимир Жалсанов гэгшэд Буряадай республикын Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэдэ  һуража  байгаа.

Цырегма Намдаковна Агаяа бусажа, Зугаалайн дунда һургуулида «Эдир гуурһан» гэһэн литературна бүлгэм байгуулжа, бэшэхэ дуратай үхибүүдые хүмүүжүүлжэ шадаһан: Баатар Батоев, Бальжинима Юндунов, Баатар Шагдаров г.м.

Эндэл Цырендоржо Цыденов эхин туршалгануудаа эхилһэн байлтай гэжэ һанамаар. Зүдхэлиингөө дунда һургуули дүүргээд, колхозой ажахыда элдэб ажалда ябаһан: механизаторааршье, шофёрооршье, малшанааршье, соёл — тамирай байшанай даргааршье хүдэлһэн.

Мүнөө тэрэнэй зохёохы янза (стиль) түхэл  шадабари дээрэ тогтожо, шадаха зэргээрээ  шүлэгүүдэйнь багахан анализ хээд үзэе.

Зохёолойнгоо үндэһэн болгожо, өөрэйнгөө тон мэдэхэ юумые зураглан харуулна. Жэшээлэн хэлэхэдэ, шүлэгүүдэйнь нэрэ гаршагууд гэршэлнэ: «Үргэмэл үриин үгэ», «Харгынууд», «Наһанайм зугаа», «Нүхэдэй холбоон», «Новосибирскын  гудамжада», «Сурхарбаан» гээд тоолохо болоо һаа олон.

Шүлэг-өөзохёоходоо автор заншалта  буряад ёһо гуримаар толгой холбуулжа бэшэдэг гэжэ ажаглахаар, энэмнай шүлэгүүдэй эхин үенүүд адляар үгүүлэгдэхэ, адляар дуулдаха ёһо болоно. Мүн зэргэсүүлгэ, оньһон хошоо үгэнүүд, эпитет болон метафоронуудые хэрэглэдэг болоно.

Түгэсхэлдэнь хэлэхэдэ иимэ: Цырендоржо Цыденов – арадай театртай нягта холбоотой байһандаа, «Хуби үйлэ байдаг гү?» гэһэн томохон драма зохёолсожо, Зүдхэлиин арадай театрай тайзан дээрэ, округойнгоо нютагуудай харагшадта дурадхагдаһан. Тиигэжэ һайшаал магтаалда хүртэһэн байна. Ганса шүлэг бэшээд байдаг бэшэ, «Угай дуудалга» гэжэ поэмэеэ 2010 ондо Улаан — Баатарта үнгэргэгдэһэн Алтарганын нааданда уншаһан юм. Тэрэнээ нютагай поэт Базар — Садо Цыденовтай баһал драма болгоод, Даширабдан Батожабайн нэрэмжэтэ арадай  театрнуудай мүрысөөндэ  һайн  сэгнэлтэтэй  хабаадаһан  юм.

Цырендоржо Цыденов ганса шүлэг, поэмэ , зохёол бэшээд байдаг бэшэ, арадай театрта  актёр боложо, тобоймо ехэ образуудые ехэ амжалтатай харуулжа шадаһанай түлөө (Сэнгэлэн ноён, Тэб Тэнгэри, Угай Түрүү г.м.) театрайнгаа ойн баяраар Хизаарай Хүндэлэлэй грамотаар шагнуулһан юм.

Цырендоржо Цыденовто зохёохы ажалдань амжалта, үндэр заяа, үлзы хэшэг үреэе!

Нагаса абынгаа зохёоһон

Намда тааруулжа бэшэһэн,

Наян жэлдэ  зорюулһан

Шүлэгөө таанарта  хэлэхэм.

 

Холын хараатай араднай

Хожомойнгоо байдал зохёохоо,

Өөрын мэдэлэй болохоёо

Округ байгуулхаа жүдхөө һэн.

 

Онон голоо зубшаһан

Элеэ Шиилхээр тараһан,

Түүхээр баян буряадни

Түбхинөө бэлэй Агадаа.

 

Гушан долоон онһоо

Энэ хүрэтэр хүгжэхэдөө,

Гүрэнэй элдэб байдалһаа

Эрхэ бэшэ хүртэлсөө.

 

Тэрэ үймөөтэ  жэлнүүдтэ

Округоо зада татаагүй,

Тугаа газарта хаяагүй,

Найман эсэгэтэ Агаяа

Наыан соогоо магтахаб!

 

Ага нютагнай суутай даа

Ажалша малша зонуудтай даа,

Тэсэмгэй ыайхан зантай даа

Тэгшэ мүнөөшье һуунал даа.

 

Хэһэн хэрэг ажалытнай

Хойто үедэ дамжуулхаа,

Хэтэ мүнхэдөө үлэхыень

Хадагалаад музейдэ байхабли.

 

Төөрижэ түгэншэлжэ ябаагүй

Тоонто нютагаа мартаагүй,

Түүхээр баян буряадни

Тэгшэ жаргалтай байял даа!

Багша-библиотекарь Бальжима Бортоевагай архивһаа

Уран хүн